της Ελένης Λαδιά

Όπως στην θεολογία ισχύει πως μία η Χαρις, πολλά τα χαρίσματα, έτσι και στην φιλοσοφία ή γενικότερα στον πνευματικό κόσμο υπάρχει η μία Αρχή, με τις πολλές ονομασίες της. Αναφέρεται πως ο πρώτος που εισήγαγε τον όρο αρχή για την πρωταρχική ουσία του κόσμου είναι ο Αναξίμανδρος.*

Πρώτοι οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι αναζητούν μία αρχή μέσα στο πολυποίκιλο του κόσμου. Κατά τον Αριστοτέλη (Μεταφυσικά 85) οι πιο πολλοί από τους πρώτους φιλοσόφους θεωρούσαν ότι οι υλικές αρχές είναι οι αρχές των πάντων. Ο Θαλής ο Μιλήσιος έθεσε ως πρώτη αρχή το ύδωρ και ο Αναξιμένης τον αέρα, τονίζοντας πως ο αήρ είναι θείος. Με τον Αναξίμανδρο η πρώτη υλική αρχή αντικαθίσταται από την μεταφυσική, η οποία ονομάζεται άπειρον. Ο μεγάλος άθλος των φιλοσόφων της Μιλήτου είναι η ιδέα της πρώτης αρχής, μολονότι οι ονομασίες διαφέρουν. Το οντολογικό ον που συλλαμβάνεται με την νόηση είναι η πρώτη αρχή για τον Ελεάτη Παρμενίδη. Η ανθρώπινη σκέψη προχωρεί από την υλική αρχή (ύδωρ, αήρ) στην μεταφυσική (άπειρον) και μετά στην οντολογική (ον).

Ο Ζήνων, επίσης Ελεάτης, θέλησε να αποδείξει την ορθότητα της παρμενίδειας σκέψης πως το ον είναι εν και δεν υπόκειται σε μεταβολές. Ο αριθμός γίνεται για την πυθαγόρεια φιλοσοφία η πρώτη αρχή, ενώ για τον Εφέσιο Ηράκλειτο ο Λόγος, η τέλεια ρυθμιστική δύναμη του σύμπαντος. Ο Εμπεδοκλής προσπαθώντας να συνδυάσει τις παραπάνω θεωρίες σχετικώς με την αρχή δέχεται πως υπάρχουν στον κόσμο τέσσερα αμετάβλητα συστατικά: το πυρ, το ύδωρ, ο αήρ και η γη, τα ονομαζόμενα ριζώματα. Τα στοιχεία όμως αυτά δεν μπορούν να κινηθούν από μόνα τους αλλά από την επιρροή δύο δυνάμεων, που ο φιλόσοφος ονομάζει Νείκος και Φιλία. Ο Λεύκιππος θεωρεί αρχή το άτομον (ατομική θεωρία). Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζομενές, δάσκαλος και φίλος του Περικλέους θέτει ως αρχή τον Νουν, ουσία αμέθεκτη, που δίνει το έναυσμα για την κίνηση. Ο Μέλισσος ο Σάμιος, σύγχρονος του Ζήνωνος δέχεται ως αρχή το ον και αποδεικνύει πως είναι αγέννητο και άφθαρτο.

Μία σύντομη αναφορά λοιπόν στους προσωκρατικούς μας βεβαιώνει την αποδοχή τους για μία σταθερή πρώτη αρχή, αλλά καθένας τους την ονομάζει διαφορετικά, σε συνάρτηση ίσως με την εποχή και την ανθρώπινη νόηση. Αυτό μας ξαναθυμίζει την μία Χάρι και τα πολλά της χαρίσματα.

* G.S. Kirk - J.E. Raven - M.Schofield Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μετάφραση: Δημοσθένης Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ., 1990.

Twitter