«Με αφορμή το μυθιστόρημα “Τους τα λέει ο Θεός” του Σωτήρη Δημητρίου» της Τούλας Ρεπαπή
«ούτε η μάνα λησμονάει ούτε και τα παιδιά ησυχάζουν ποτές»
Σωτήρης Δημητρίου (σελ. 100)
Ήταν έξι και δύο παιδιά –κλεφτόπουλα–, οκτώ. Όλοι μαζί με τον εργολάβο θα έριχναν τα θεμέλια και την πλάκα για το σπίτι που έχτιζε ο μετανάστης. Τους είχε πει στην Πόβλα, αλλά τους έφτασε κοντά στην Κομίτσιανη, σε ένα βουνό κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα.
Σεπτέμβρης είχε μπει και καλούπωναν τη δεύτερη πλάκα. Ένας ο εργολάβος, ο Νικόλας Κουτούκης, δύο ο Σταύρος, το δεξί του χέρι, ο Σπύρος ο Κερκυραίος, κουνιάδος του εργολάβου τρεις, ο πετράς από την Πυρσόγιαννη με τον ανιψιό του τον Μενέλη και τον Γκρέκι τον δάσκαλο, σύνολο έξι. Το ένα το κλεφτόπουλο, ο Τέλης από τον Βούρκο, που ο εργολάβος το είχε σαν ψυχοπαίδι του. Το άλλο το κλεφτόπουλο απ’ την Τζάρα το είχε «συμμάσει» ο μετανάστης. Δυνατή βροχή τούς αναγκάζει να στεγαστούν στο γιαπί. Ο περιορισμένος χώρος και η κούραση τους φέρνει «κοντά». Η εγγύτητα αυτή τους ελευθερώνει και αφηγούνται βάσανα, φυλακές, μετανάστευση, στερήσεις, την έλλειψη της οικογένειας. Τις ζωές τους.
Τριάντα χρόνια πήρε στον μπαρμπα-Μίχο να ξεσπάσει. Να κλάψει για όλα. Δραχμή δραχμή μάζευε τα εισιτήρια για τη Γερμανία. Μάζευε και τα ’τρωγε, τα ’παιζε. Η Αλβανία και η Γερμανία τον έκαναν άνθρωπο. Μετά γύρισε στην Ηγουμενίτσα… Έτσι άρχισε ο μπαρμπα-Μίχος και με σειρά ο ένας μετά τον άλλον πήραν τον λόγο και σαν ποτάμι ξεχύθηκε η ζωή τους. Στις αφηγήσεις τους: Βορειοηπειρώτες, σπιούνοι/πληροφοριοδότες, Αλβανοί, συγχωριανοί, κακοί συγγενείς, γείτονες και συνοριοφύλακες κατέδιδαν αθώους από φθόνο και πείνα στέλνοντας άδικα, άνδρες και γυναίκες, να χάνουν τη ζωή τους στις φυλακές. Τότε, ακόμη και τα σκυλιά ήταν εναντίον τους. Μύριζαν τους πόνους που φώλιαζαν πάνω τους και μέσα τους. Μύριζαν τον φόβο τους. Άγρια, αστυνομοκρατούμενη κοινωνία τότε, στα χωριά του Καλαμά και στα χωριά του βούρκου. Και τώρα όλοι μαζί κοντά. Ο ένας δίπλα στον άλλον. Τώρα, όχι μόνον ντόπιοι αλλά και μετανάστες επέστρεφαν ζητώντας να ζήσουν στα χώματά τους. Στον τόπο τους, δίπλα στους δικούς τους ανθρώπους. Να κάνουν το δικό τους σπιτικό, τη δική τους φαμίλια. Να προλάβουν να ζήσουν.
Η τοιχογραφία της κοινωνίας εκείνης της εποχής κι εκείνης της περιοχής συνεχίζεται και σε αυτό το βιβλίο του Σωτήρη Δημητρίου, με τον τίτλο Τους τα λέει ο Θεός. Οι ήρωές του, άξιοι, δυνατοί, φτιαγμένοι από πέτρα –αυτή την πέτρα που ήξεραν τόσο καλά να τη δαμάζουν και να τη δουλεύουν–, αλλά και με έναν πόνο βαθιά μέσα τους. Ήταν διακονιάρηδες για λίγη χαρά στη ζωή τους. Και το μυαλό τους να στοιχειώνεται: από το πατρικό τους, το χώμα στο χωράφι τους, τη δουλειά τους, τη μάνα τους. «Και όλες οι ελλείψεις έβγαιναν τις Κυριακές σαν πούσι που δεν γεμίζει με τίποτα. Τότες βγαίνει η στενοχώρια και η χολή, τότε ξεσπάει ο κόσμος ο ένας στον άλλο στις φαμίλιες».
Οι ήρωες του Σωτήρη Δημητρίου διπλώνουν με παράπονο τις λέξεις για να εκφραστούν. Δεν είναι μόνο οι λέξεις και η γλώσσα που θέλει ο συγγραφέας να περισωθούν, είναι και η καταγραφή της σκληρότητας εκείνης της εποχής, που έφερε τόση αδικία στη ζωή των ανθρώπων. Των δικών του ανθρώπων. Την αδικία, που ίσως και ο ίδιος έζησε. Μέσα από αυτή τη σκληρότητα καταγράφει και την εγγύτητα της ζωής του τότε, προσκομίζοντας πολλά ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία. Τραγούδια ακούγονται στις σελίδες από τους ήρωες, οι οποίοι, ενώ θέλουν να τραγουδήσουν τη χαρά, έχουν μέσα τους τη λύπη. Είναι αυτό το γλυκόπικρο τραγούδι της ζωής, ιδιαίτερα το τραγούδι της ηπειρώτικης ζωής: το μοιρολόι. Και αυτοί το έχουν μέσα στο αίμα τους, ξέρουν να το τραγουδούν. Γλέντια χαράς και θάνατος μαζί, με τις φωνές να μπλέκονται. Αλλού ακούγονται φωνές χαράς, αλλού φωνές νεκρών. Και όλα στη γραφή του ανάμεικτα. Πεζός λόγος και τραγούδι, για να εκφράσουν οι ήρωες ελλείψεις και παράπονα. Να τραγουδήσουν. Να βγει από μέσα τους ο πόνος, να τους περάσει. Μέσα από τη δημώδη γλώσσα και ποίηση αποκαλύπτουν συγχρόνως τα ιερά και ισχυρά δεσμά της οικογένειας, ενώ οι διάλογοι στην ντοπιολαλιά ζωντανεύουν το κείμενο, προσκαλώντας τον αναγνώστη να λάβει μέρος κι αυτός.
Όπως και οι ήρωές του, σαν πέτρα. Έτσι στέκουν στις σελίδες του. Ο ένας δίπλα στον άλλον, σαν μια ανθρώπινη ξερολιθιά.
Ο Σωτήρης Δημητρίου, ποιητικός και γεμάτος αγάπη για τα δικά του χώματα, μιλά αυτή τη φορά ακόμα και για την πέτρα, που το σπάσιμο στα σωστά «νερά» θα αναδείξει τη δύναμή της, την ομορφιά, τη βαρύτητά της, θα τη συνενώσει με το άλλο κομμάτι της – και θα γίνει φράχτης. Σύνορα! Μια ξερολιθιά που θα αντέξει τον ήλιο, τη βροχή, ακόμη και το χιόνι, και θα μείνει αγέρωχη στη θέση της, σαν τη γη από την οποία βγήκε. Σαν τους ανθρώπους που την έφτιαξαν. Σκληροί. Όπως και οι ήρωές του, σαν πέτρα. Έτσι στέκουν στις σελίδες του. Ο ένας δίπλα στον άλλον, σαν μια ανθρώπινη ξερολιθιά.
Η γλώσσα στις σελίδες του Σωτήρη Δημητρίου προβάλλει σαν ένας ωκεανός που δεν υποτάσσεται. Δίπολο των αφηγήσεών του είναι ο άνθρωπος και η γλώσσα. Το ένα γίνεται η αιτία για να εκφράσει το άλλο. Και αντίστροφα. Αν και η γλώσσα μοιάζει να προηγείται. Λέξεις, λέξεις άγνωστες κυριαρχούν με τη δική τους δυναμική και τους ήχους για να μείνουν εκεί για πάντα ζωντανές. Λέξεις, που αφηγούνται τον μόχθο μιας απάνθρωπα ανθρώπινης ζωής, συνθέτουν αυτή τη γλώσσα που ηχεί σαν τραγούδι αλλά και θρήνος ταυτόχρονα. Η φωτογραφική αφήγηση του συγγραφέα μέσα από άπειρες εικόνες γίνεται η πρώτη ύλη για σκηνοθέτες, οι οποίοι εμπνέονται από την ένταση των κειμένων και τα μεταφέρουν στη μορφή της δικής τους τέχνης· τα κάνουν κινηματογραφικές ταινίες.
Αν και ο ίδιος ισχυρίζεται πως δεν μπορεί να γράψει ποίηση, διότι η ποίηση χρειάζεται μια ρωμαλεότητα και ορμητικότητα που πλέον η ωριμότητα της πένας του δεν διαθέτει, παρ’ όλα αυτά η γραφή του συνδυάζει τον ρεαλισμό, τη δύναμη και την ποίηση και τον διαψεύδει. Ο Σωτήρης Δημητρίου έχει ένα πολύ προσωπικό στιλ γραφής. Ποίηση στον πεζό λόγο: «Το πρόσωπο, αυτή η φανερή μα και τόσο κρυμμένη γεωγραφία της ανθρώπινης ψυχής», αναφέρει ο συγγραφέας στο οπισθόφυλλο του έργου του Η βραδυπορία του καλού.
Η ποίηση στον πεζό λόγο είναι ένα στοιχείο το οποίο έχω εντοπίσει και στα κείμενα της μεγάλης μας πεζογράφου, της Ελένης Λαδιά. Μολονότι εκ διαμέτρου αντίθετη η χρήση της γλώσσας και η θεματολογία την οποία χρησιμοποιούν αυτοί οι δύο μεγάλοι μας συγγραφείς, η αναγνωστική απόλαυση την οποία προσφέρουν τα κείμενά τους αφενός μεν αποκαλύπτει την υψηλή τέχνη της γραφής τους, αφετέρου δικαιολογεί τον σεβασμό που μέχρι τώρα έχουν εισπράξει, κατατάσσοντάς τους στους συγγραφείς πάνω στο έργο των οποίων θα γίνουν πολλές μελέτες.
Τέλος, και στο βιβλίο του αυτό ο Σωτήρης Δημητρίου με διεισδυτική ματιά δίνει πνοή στους ήρωές του, γνωρίζοντας πολύ καλά τι τους κατατρώει. Στο σύνολό τους, ζουν με το όνειρο: «Να φύγω, να δουλέψω αλλού, να βγάλω χρήματα, να κάνω δικό μου σπίτι, να κάνω οικογένεια, να γυρίσω να δω τη μάνα μου». Αυτή τη μάνα που τυλιγμένη στα μαύρα δουλεύει από τα χαράματα μέχρι να νυχτώσει, περιμένοντας να γυρίσει το παιδί της. «Μάστορα, στην Ελλάδα είμαι είκοσι χρόνια με τη φαμίλια μου και ξέρει λεπτό προς λεπτό τι κάνω, πώς πορεύομαι. Περσινού καιρού, κάπου στριμώχτηκα άγρια και το μυρίστηκε. Δε σε φτάνω, μου λέει, να σε δώκω χέρι. Μωρ’ ο Θεός τούς τα λέει;» (σελ. 70).
