«Η ζωή και ο θάνατος του Νάνου Βαλαωρίτη (1921-2019)» της Ανθούλας Δανιήλ
Ο Νάνος Βαλαωρίτης, δισεγγονός του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, ήταν σπουδαίος ποιητής, πεζογράφος, δοκιμιογράφος, μεταφραστής, εκδότης λογοτεχνικών περιοδικών. «Έφυγε» από το σπίτι του, στο Κολωνάκι, στην Πατριάρχου Ιωακείμ, την Πέμπτη το βράδυ, 12 Σεπτεμβρίου, πλήρης ημερών, 98 ετών, τιμημένος και βραβευμένος.
Γεννήθηκε στη Λωζάνη, σπούδασε νομικά, αγγλική και γαλλική φιλολογία στην Αθήνα, στο Λονδίνο και στη Σορβόνη. Εργάστηκε στην Ελληνική Πρεσβεία του Λονδίνου και δίδαξε λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο των ΗΠΑ.
Φανατικό παιδί για γράμματα, άρχισε να γράφει στα πέντε του και στα είκοσι πέντε του ήταν ήδη έτοιμος. Παρακολουθούσε τις εξελίξεις, μελετούσε τα διάφορα κινήματα, σχολίαζε και συνυπολόγιζε τη σημασία τους στη διαμόρφωση του κλίματος που θα γονιμοποιούσε τη νεοελληνική ποίηση. Γνώριζε τα πάντα και έγραφε για τα πάντα. Με την άνεση του ανθρώπου που έχει ταξιδέψει, έχει δει και ξέρει πολλά, με τη χαρακτηριστική, κάπως καμπανιστή, φωνή του γοήτευε τον ακροατή του και με τα κείμενά του κατακτούσε τον αναγνώστη του. Από όποιο σημείο του χρόνου και να έπιανε το νήμα της λογοτεχνίας, θα οδηγούσε τον αποδέκτη του στο ένα της ελληνικής ποίησης και στο παντού της παγκόσμιας.
Με τον Όμηρο και το καταπληκτικό του αλφάβητο έκανε πολλούς να ζηλέψουν και οι επιδράσεις του κατάφεραν τους πάντες να μπερδέψουν. Η σημειωτική, η αλληγορική, η figura, ο Δάντης, ο Φρόιντ, ο Γιουνγκ, ο Γιάκομπσον, οι Κέλτες, οι Αγγλοσάξονες βάρδοι, τα γιαπωνέζικα δράματα, τα άπειρα λεξικά… Το υλικό «αυτό θα μας βοηθήσει μάλλον αρνητικά», λέει. Παίζει μαζί μας κι όμως όλα είναι τόσο σοβαρά και γοητευτικά, ωστόσο παίζει. Ο υπερρεαλισμός του επεκτείνεται και στα πεζά του και στα ποιήματά του. Ήταν υπερρεαλιστής αλλά και ευρύτερα μοντερνιστής. Με πλατιά ματιά έκανε μέγα κύκλο της ζωής για να συμπεριλάβει λογοτεχνικά, πολιτικά και κοινωνικά φαινόμενα και να τα σχολιάσει με χιούμορ πάντα και την άνεση που του παρείχε η μεγάλη του καρδιά, η ψυχή και το μυαλό. Πουθενά ίχνος από αγκάθι στον λόγο του. Καλή κουβέντα είχε για όλους.
Συνεργάστηκε με σπουδαίους ποιητές της γενιάς του, μελέτησε τους παλαιότερους και ανοίχτηκε στους νεότερους. Κατά την παραμονή του στην Αγγλία διαπίστωσε πως οι ξένοι πανεπιστημιακοί καθηγητές, αλλά και οι Έλληνες, παραδομένοι στη γοητεία του ένδοξου ελληνικού παρελθόντος, αγνοούσαν τη σύγχρονη ελληνική ποίηση, αν και γνώριζαν τη δημοτική παράδοση, με τις ηρωικές μπαλάντες και τα μοιρολόγια. Γι’ αυτό, και για να βγάλει τους νέους από τη σκιά των προγόνων, μετέφρασε στα αγγλικά Καβάφη, Σεφέρη, Ελύτη, Εμπειρίκο και άλλους, φέρνοντας στο φως τη νεοελληνική παραγωγή.
Οι απόψεις του για την ποίηση καίριες: Κατά την άποψή του, η μοντέρνα ελληνική ποίηση αρχίζει κυρίως με τον μεσοπόλεμο, με προάγγελούς της το υπερρεαλιστικό κίνημα στη Γαλλία και στην Αγγλία, τον Έλιοτ, τον Όντεν, τον Σπένσερ, τον Μακ Νις, τον Σέσιλ Ντέι Λιούις. Στην Ισπανία τον Λόρκα και τον Αλμπέρτι, στην Ιταλία τον Ουγκαρέτι, στη Ρωσία τον Μαγιακόφσκι. Όλοι αυτοί, λέει ο Βαλαωρίτης, διαμόρφωσαν μια κοινή γλώσσα κατάλληλη για να αντιδράσει στη βία ενός εχθρικού και τρομακτικού κόσμου για τον καλλιτέχνη. Και με αυτούς οδηγούς, οι ποιητές της Γενιάς του ’30, με τον Γιώργο Σεφέρη μπροστά και μαζί του τον Ελύτη, Εμπειρίκο, Εγγονόπουλο, Γκάτσο και άλλους, προσπαθούν να φέρουν το νέο.
Δεν θα αφήσει ασχολίαστη τη σημασία της ιστορίας και του κράτους, τον εφιάλτη που βασανίζει τον διανοητή, τον εξωτισμό και την τάση φυγής των καλλιτεχνών της Ευρώπης που τη διαβλέπει και στους Έλληνες, με τη διαφορά ότι ο Μποντλέρ, ο Μαλαρμέ, ο Ρεμπό θέλουν να φύγουν από το κέντρο για να εξερευνήσουν το άγνωστο –au fond de l’inconnu pour trouver du nouveau», έλεγε ο Μποντλέρ–, ενώ οι Έλληνες δεν ονειρεύονται την Αφρική ή την Αυστραλία, αλλά το κέντρο, όπου γίνονται οι μεγάλες ζυμώσεις! Κι αυτή είναι μια αντίφαση, όπως αντίφαση είναι το όνειρο της Γενιάς του ’30 να αναδείξει μια ιδανική Ελλάδα, βασισμένη στην παράδοσή της, στη φυσική ομορφιά της, στα βουνά και στη θάλασσά της. Κι ακόμα αντίφαση είναι η εχθρότητα προς ό,τι έρχεται από τη Δύση, από το οποίο, ωστόσο, γοητεύονται και επηρεάζονται. Θα μελετήσει ακόμα τις πολιτικές συνθήκες και τις επιστημονικές κατακτήσεις που συμβάλλουν στην κοινωνική αλλαγή και στη λογοτεχνική παραγωγή και θα αντλήσει παραδείγματα από τους επιφανείς Μπαλζάκ, Φλομπέρ, Ζολά, των οποίων οι ήρωες, επηρεαζόμενοι από το περιβάλλον και τις κοινωνικές συνθήκες, παρουσιάζουν «ψυχονευρωτικά» ή «κληρονομικά» προβλήματα. Τέχνη και πραγματικότητα συγκοινωνούντα δοχεία.
Από όποιο σημείο του χρόνου και να έπιανε το νήμα της λογοτεχνίας, θα οδηγούσε τον αποδέκτη του στο ένα της ελληνικής ποίησης και στο παντού της παγκόσμιας.
Ο γοητευτικός αφηγητής, ποιητής, άνθρωπος δεν παραβλέπει το μέγα αναπότρεπτο. Έτσι, με τον θάνατο να διασχίζει τις σελίδες των συλλογών του, καταθέτουμε εδώ δείγμα από το έργο του, μικρό αντίδωρο στο μεγάλο όνομα και ποιητή, στο οποίο, με ορθάνοιχτα μάτια αφήνει τη ζωή οδεύοντας προς τον θάνατο.
«Η Δολοφονία»
Στο μεταξύ, «κάπου στον ωκεανό» σ’ ένα ερμητικά κλεισμένο και σφραγισμένο φέρετρο ο αληθινός Πρόεδρος αναπαυόταν λικνιζόμενος στα κύματα. Από ένα μικρό παραθυράκι έβλεπε τα θαλασσοπούλια που καμιά φορά χτυπούσαν με το ράμφος τους το τζάμι και τα ψάρια που πετάγονταν ψηλά. Κι ο Πρόεδρος σιγοτραγούδησε «Ο γερο-Δήμος πέθανε, ο γερο-Δήμος πάει... Και φτιάξτε του ένα κιβούρι... να ’ναι πλατύ να ’ναι φαρδύ κι αφήστε ένα παράθυρο να μπαινοβγαίνουν τα πουλιά...»
Και πρόσθεσε: «Τι ωφελεί να ’σαι αθάνατος, όταν δεν έχεις παρέα;»
Κείνη την ώρα το μάτι του έπιασε ένα άλλο μαυριδερό αντικείμενο που το πέταγαν τα κύματα πέρα δώθε. Όταν πλησίασε είδε με έκπληξη πως ήταν ένα άλλο «φέρετρο» απαράλλαχτο με το δικό του και άκουσε μια φωνή: «Πάτα το δεξί κουμπί και θα δεις τι θα συμβεί...»
Πάνω σε μια μικρή οθόνη εμφανίστηκε μια σκακιέρα...
«Άνοιγμα του τρελού του Βασιλιά», είπε μια γνώριμη φωνή.
«Πώς;» απάντησε ο Πρόεδρος, «αφού εγώ έχω τ' άσπρα...;»
«Εδώ δεν έχει πια άσπρα και μαύρα», απάντησε η βραχνή φωνή, «εδώ θα παίζουμε για την αιωνιότητα ένα παιχνίδι χωρίς τέλος…»
«Για δες καιρό που διάλεξε ο Χάρος να με πάρει. Τώρα που βγάζει ο ουρανός πουλιά κι ο πόντος βγάζει ψάρι...» του απάντησε ο Πρόεδρος.
Και το τέρας πρόσθεσε με ύφος ψευτοδραματικό:
«Μπολιβάρ, είσαι ωραίος σαν Έλληνας!»
[Αθήνα, Ιούλιος 1965]
*
Ο θησαυρός του Ξέρξη
«Να φύγεις από πού και να πας πού; Τι είναι ο χώρος; Ό,τι είναι εδώ είναι κι αλλού. Ο χώρος υπάρχει μόνο μέσα μας, καθώς και ο χρόνος. Αν δεν μπορείς να μείνεις εδώ σημαίνει η γη δε σε χωράει, δεν υπάρχει μέρος όπου μπορείς να πας. Πουθενά δε θα ’σαι καλύτερα ούτε χειρότερα. Η σκιά σου θα σε ακολουθεί παντού. Η σκιά που ρίχνεις πάνω στη γη είναι εκείνο που σε καταδυναστεύει. Ο ήλιος θα σε κυνηγάει κι η σελήνη. Κι όπου θα πας, θα βρεις τη θάλασσα εμπόδιο και την αύρα από πίσω σου... Όταν αρχίζεις να καταλαβαίνεις ότι ξαναπλησιάζεις την αρχή σου, τότε σημαίνει ότι ένας από τους κύκλους έκλεισε και όπως το πουκάμισο του φιδιού, θα τον αφήσεις πίσω σου... Γι’ αυτό η ζωή όλων μας είναι χαμένη.»
*
«Ακουστικές εμπλοκές»
Στον Ουρανό σημεία και τέρατα
στη Γη αίμα και δάκρυα
Μια απέραντη άδεια πεδιάδα στην οθόνη
ένα τεράστιο χέρι στο προσκήνιο κατεβαίνει αργά
[…]
Τα μακρινά βουνά στον ορίζοντα ήταν το όριο
όπου σταματούσε ο κόσμος – πιο πέρα τίποτα
Ο νους μας σταματούσε εκεί – η πέρα περιοχή
είναι φανταστική δεν περιέχεται στους χάρτες
Ένας άγγελος Κυρίου άνοιξε την πόρτα...
*
Ο έγχρωμος στυλογράφος
(από το απόσπασμα 60)
Ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος που βηματίζει μέσα μου
που βηματίζει πίσω μου που βηματίζει πάνω μου
Σ' ένα δωμάτιο 2 επί 2 τρώγοντας την καρδιά του...
Κι είδα πως ήμουν η αμυδρή εικόνα κάποιου άλλου
Μέσ’ απ’ τα σχήματα του εδώ τα ερείπια του εκειπέρα
Εκεί που απαγορεύεται να πάνε όσοι δεν βλέπουν
Το σωριασμένο σώμα τους πάνω στην πολυθρόνα
Κι έμοιαζε μέσ’ στη θάλασσα με πόρτα από νερό
Το μέρος όπου έσκυψα για να περάσω μέσα σου
Να βγω απ’ την αντίθετη πλευρά της ύπαρξής σου...
*
Στο υποκύανο μάτι του κυκλώνα
«Μαρία-Μαρία»
Τα βύσσινα τα βύσσσινα
πού τα ’βαλες Μαρία...
στο τραπέζι κύριε μερικά
τ’ άλλα γύρισαν στο δέντρο
από μόνα τους τα πονηρά
Έλα να πεθάνουμε μαζί Μαρία
να πάμε αγκαλιά στον άλλο κόσμο
να κάνουμε εκεί φιλιά και πηδήματα
να ’χουμε εκεί χαρές πολύ
δυνατές και αναφιλητά
Να κάνουμε τσιμπούσια αθάνατα
στον κάτω κόσμο αποσταλμένοι
ο απάνω κόσμος να μας κοροϊδεύει
τέτοια δεν γίνονται εκεί κάτω
Ούτε γάμοι ούτε φιλιά
μόνο η μαυρίλα βασιλεύει
στις σκιές ανάμεσα
στα μαύρα νούφαρα
και τ’ ασφοδίλια της
της Αχερουσίας λίμνης
και στου Πυριφλεγέθοντα
το πύρινο ποτάμι
[Αύγουστος 2005]
*Σημείωση: Η Μαρία, Marie Wilson-Βαλαωρίτη, πέθανε στις 17 Οκτωβρίου 2017.
Δεν θέλει πολύ για να εντοπίσουμε ότι το ένδοξο ελληνικό παρελθόν που γοήτευε τους ξένους, γοήτευε και αυτόν. Ότι όλη η ελληνική παράδοση αφομοιωμένη στους στίχους του, με το ένδυμα του μοντερνισμού, μας παραδίδει όλα τα διδάγματά της και την ομορφιά της.
Καλό ταξίδι, Νάνο Βαλαωρίτη, παίξε με τη Μαρί, την αιωνιότητα με τα πουλιά και με τα ψάρια, με τα νερά και τα βύσσινα στη σκακιέρα σου...
