Κάθε βιβλίο έχει την ιστορία του. Ιδιαίτερα, όταν τα χρόνια της ύπαρξής του βαρύνουν πάνω σε αυτό και, επιπροσθέτως, όταν αφορά μια συγγραφέα του μεγέθους της Ελένης Λαδιά, της μεγαλύτερης εν ζωή Ελληνίδας πεζογράφου.

Το βιβλίο με τον τίτλο Αποσπασματική σχέση κυκλοφόρησε το 1974 από τις Εκδόσεις Ιωλκός (92 σελίδες). Η β’ έκδοσή του έγινε από τις Εκδόσεις Εγνατία (Θεσσαλονίκη) το 1979 και η τρίτη έκδοσή του, με την προσθήκη του β’ μέρους, έγινε από τις Εκδόσεις Εστία το 1983 (182 σελίδες).

Από την πρώτη έκδοσή του, το βιβλίο δέχτηκε πολύ καλές κριτικές, μεταξύ των οποίων το άρθρο του Βασίλη Βασιλικού με τίτλο «Η ενοχή της αδράνειας». Η Αποσπασματική σχέση υπήρξε η αιτία για την οποία η Μάνια Καραΐτίδη κάλεσε για συνεργασία την Ελένη Λαδιά, με αποτέλεσμα η Ελένη Λαδιά να γίνει η πρώτη νεαρή συγγραφέας των Εκδόσεων Εστία. Βιβλίο της που εκδόθηκε πρώτη φορά εκεί είναι ο Χάλκινος ύπνος (διηγήματα, 1980), το οποίο απέσπασε το Β’ Κρατικό Βραβείο Διηγήματος. Τότε υπήρχαν δύο Κρατικά Βραβεία. Το Α’ δινόταν στους μεγαλύτερους σε ηλικία, ενώ το Β’ στους νεότερους. Επειδή στις Εκδόσεις Εστία δεν υπήρχε ειδική κατηγορία Νέων Συγγραφέων, για να συμπεριληφθεί η συγγραφέας, το βιβλίο καταχωρήθηκε στον κατάλογο της κλασικής σειράς των εκδόσεων και η Ελένη Λαδιά επίσης. Τι τιμή!

Τώρα, στα χέρια μου κρατώ ένα αντίτυπο της Αποσπασματικής σχέσης του 1974 (Ιωλκός). Η ηλικία του βιβλίου σήμερα είναι 45 χρόνων, της συγγραφέως τότε ήταν 29. Μέσα από το βιβλίο αυτό διαπιστώνω πως από πολύ νωρίς είχε λάμψει η Ελένη Λαδιά και προκαθορίσει την εξαιρετική παρουσία της στα ελληνικά γράμματα, γεγονός που επιβεβαίωσε και η πολυβραβευμένη μετέπειτα πορεία της.

Αποσπασματική σχέση; Ή αποσπάσματα μιας σχέσης;

«…η μνήμη ρίχνεται σ’ έναν φιλάρεσκο αγώνα για να ανασύρει σημάδια και μηνύματα του παρελθόντος, που αναδρομικά πια φαντάζουν σα μικρές προφητείες, χρήσιμες να ερμηνεύσουν την παρούσα κατάσταση». Ε.Λ.

Η αφηγήτρια σε μια επιστολή εναποθέτει όλες της τις σκέψεις και στιγμές μιας σχέσης. Το σχεδίαζε από καιρό να αναφερθεί στα γεγονότα που τότε τη βασάνιζαν. Τώρα αφήνεται στο χαρτί χωρίς αναστολές και με μια τεράστια αίσθηση ελευθερίας, αλλά και τέλους. Θυμάται, χρόνια μετά, και καταγράφει τη διαδρομή των συναισθημάτων της, για να ορθωθούν πολλά ερωτήματα: Τι είναι το συναίσθημα του έρωτα; Και ποια η διαδρομή του; Αποσπασματική σχέση γιατί; Επειδή η ανάμνηση/αφήγηση γίνεται σε αποσπάσματα; Ή γιατί δεν ήταν κάτι ενιαίο και συνεχές; Ή μήπως επειδή τα γεγονότα της ήταν σαν αποσπάσματα ζωής; Και τι θέση έχει ο έρωτας στη μνήμη του ανθρώπου, ακόμη και όταν αυτός μείνει ανεκπλήρωτος; Και ο χρόνος; Ποια η κυριαρχία του κατά τη διάρκεια, αλλά και μετά, όταν σαν ανάμνηση καταχωρείται στη μνήμη; Με όλα αυτά τα ερωτήματα που εγείρονται, ο τίτλος του βιβλίου θα μπορούσε να είναι και: «Η ανατομία ενός ανεκπλήρωτου έρωτα». Μια εξομολόγηση για όσα συνέτειναν και όσα απέτρεψαν την ολοκλήρωσή του.

«Αλήθεια, πόσες καινούργιες μέρες ήρθαν και πάλιωσαν χωρίς να σε σκεφθώ». Ε.Λ.

Η ποιητικότητα στη γραφή της υπήρχε από τότε σαν ένα άλλο κάτοπτρο της πραγματικότητας, μετατρέποντας και τον πεζό λόγο της σε καθαρή ποίηση.

«Τότε σκέφθηκα και εγώ πως η παρουσία του χρόνου βρισκόταν μόνο στα μαλλιά και στα σώματά μας, αλλά ποτέ στην συνείδησή μας. Μετά έφευγες και τα ξεχνούσα όλα… δεν σε σκεφτόμουνα». Ε.Λ.

Η Ελένη Λαδιά, στο βιβλίο της Αποσπασματική σχέση, ενδεδυμένη τον ρόλο της αφηγήτριας, σαν ψυχολόγος εμφανίζεται άριστος γνώστης της ανθρώπινης ψυχής και των αντιδράσεών της. Αναφέρεται σε μια σχέση με μια φίλη και συνενώνοντας τα θραύσματά της χρόνια μετά την αναβιώνει πάνω στο χαρτί. Είναι δύο φίλες που συνομιλούν; Ή είναι η αφορμή για να μιλήσει για αυτόν ή μήπως για έναν άλλον έρωτα, που έμεινε ανεκπλήρωτος; Όλα χωρούν και όλα μπορεί να είναι στην αλληγορική και ανατρεπτική της γραφή, αναγκάζοντας τον αναγνώστη να διεισδύει στο βάθος των κειμένων της και να την ανακαλύπτει συνεχώς. Ωστόσο, και πάλι αναφέρεται σε αυτά τα μάτια τα αιγυπτιακά, που την ταξίδεψαν με τη φελούκα τους και στο έργο Έτυμος λόγος. Ίσως αυτό να μένει τελικά σαν ανάμνηση. Δύο μάτια που ενέπνευσαν τα πάντα. Τον έρωτα και την εκ των υστέρων μοναξιά που επέφεραν.

«Όλα κοκάλιασαν σαν πουλιά το χειμώνα, πέθαναν κι ας μην είχαν ποτές τους ζωή». Ε.Λ.

Μέσα από το κείμενό της αυτό, διαπιστώνω πως από το 1974 ήταν ολοκληρωμένη συγγραφέας. Ανθρώπινη και συμπαγής στη γραφή της – και πώς να μην είναι, όταν πρωταγωνιστής είναι ένας ανεξέλεγκτα βασανιστικός και ανεκπλήρωτος έρωτας! Η ποιητικότητα στη γραφή της υπήρχε από τότε σαν ένα άλλο κάτοπτρο της πραγματικότητας, μετατρέποντας και τον πεζό λόγο της σε καθαρή ποίηση. Για τον λόγο αυτό επιλέγει και την καλύτερη μορφή της γλώσσας για να εκφράσει με όλο της το κάλλος, μέσα από μια πληθώρα εικόνων και ανάλυση συναισθημάτων, τον έρωτα! Η ποίηση την παρασύρει ανάλαφρα, για να εκφράσει την αύρα, το θάμπος και τη μοναξιά του έρωτα με έναν διαφορετικό τρόπο γραφής από αυτόν που έχουν σήμερα τα κείμενά της. Σήμερα η ποιητικότητα της γραφής της περικλείει έναν πόνο βαθύ. Αυτόν, του συνόλου των απωλειών. Μέσα από αυτόν μονολογεί/εξομολογείται στα γραπτά της, γιατί αυτός την έφτασε στο δικό της βάθος, τη δάμασε. Την έκανε συμμέτοχο της ζωής και του θανάτου. Ο έρωτας δεν το καταφέρνει πάντα, κι ας ανθίζουν συναισθήματα για το πρόσωπο που τα εμπνέει.

Στην Αποσπασματική σχέση, η ατολμία της πλήρους συμμετοχής/ολοκλήρωσης δημιουργεί απόσταση, κενό και φέρνει το τέλος. Συναισθήματα και λέξεις στήνουν χορό για να εκφράσουν τον άνθρωπο, τον έρωτα και τον χρόνο. Οι βασικοί πρωταγωνιστές της. Και η αφηγήτρια/συγγραφέας, για να αναλύσει την πορεία των συναισθημάτων, γίνεται λεπτολόγος στις παρατηρήσεις της και, κάνοντας «μικρογλυπτική» στο κείμενό της, επιτρέπει στον αναγνώστη να θαυμάσει τη σύλληψη, την έμπνευση και τη γλώσσα.

«…πως το νοσηρό έχει θέση, γιατί καταξιώνει το υγιές». Ε.Λ.

Η αφήγησή της είναι μια λεπτομερής παρατήρηση, που θέτει τη σχέση κάτω από το μικροσκόπιο. Η συγγραφέας, άλλοτε θυμωμένη και άλλοτε τρυφερή, ομολογεί έναν πλούτο συναισθημάτων και διαπιστώσεων, παρόλο που αφορούν αποσπάσματα μιας σχέσης. Αν ολοκληρωνόταν; Ο χρόνος τι θα έφερνε, τη φθορά; Κι οι αναμνήσεις ποια ένταση θα είχαν;

Ωστόσο, η ίδια παραδέχεται πως οι μπερδεμένες και ασαφείς σχέσεις δίνουν μια μορφή ελευθερίας. Και προσμονής, θα συμπλήρωνε ο αναγνώστης. Στις μορφές του έρωτα, τα συναισθήματα που μας κυριεύουν για το πρόσωπο που μας τα εμπνέει, είναι αυτά που μας δείχνουν τον εαυτό μας. Αυτός που μας εμπνέει τα συναισθήματα γίνεται ο δημιουργός μας. Αλλά μέχρι πού; Τι φοβάται; Το «και μετά, τι»; Την έλλειψη ελευθερίας; Την υποταγή, την προδοσία ή τη φθορά;

«Εσύ ήσουν τόσο ανεξάρτητη μέσα στον κόσμο και εγώ τόσο αιχμάλωτη έξω από αυτόν». Ε.Λ.

Πρώτη φορά έχω τόσες εμβόλιμες ρήσεις της εντός του κειμένου μου και αυτό όχι μόνο από τον θαυμασμό που νιώθω για τα κείμενά της, αλλά από την έκπληξη, καθώς διαπιστώνω πως θα γράφονταν το ίδιο και τώρα. Η Αποσπασματική σχέση αναδεικνύει μια πηγή ταλέντου, έμπνευσης, ωριμότητας, αριστουργηματικής συγγραφικής αφήγησης και αγάπης για τον άνθρωπο. Καθαρά φιλοσοφικό όσο και ποιητικό το κείμενό της, με μια πληρότητα συναισθηματικής νοημοσύνης, θέτει τον έρωτα κάτω από το μικροσκόπιο και δείχνει ένα άλλο επίπεδο επικοινωνίας, όπου όχι μόνο η ατομικότητα ενός εκάστου παίζει ρόλο, αλλά δείχνει και πως όλα έχουν τον χώρο τους: συναίσθημα, φιλία, αξίες, συντροφικότητα, έρωτας, πολιτική, ιδέες. Αν και η αφηγήτρια παραδέχεται πως δεν την ενδιαφέρει ο πόλεμος της πολιτικής όσο ο πόλεμος των ιδεών, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν αντιλαμβάνεται το παρόν. Και όλα αυτά, η συγγραφέας θέλει να τα ερμηνεύει αναδρομικά, ψάχνοντας τα αποτυπώματα που άφησε στον ψυχισμό και των δύο. Σαν να κάνει την εκ των υστέρων αξιολόγηση της ιστορίας. Της ιστορίας, η οποία υπάρχει στον πυρήνα κάθε σπόρου πριν φυτευτεί, περικλείοντας μέσα του την προέλευση και εξέλιξή του. Τη διαδρομή του. Τη διαχρονικότητα, τη συγγένεια και την επανάληψή του.

Ο άνθρωπος επιλέγει από τη μνήμη. Και η συγγραφέας μέσα από αυτήν αναπαράγει/καταγράφει εικόνες καθημερινότητας που έχουν μέσα τους την παρατηρητικότητα και την ουσία της μνήμης. Στιγμές. Ποιητικές και ποιοτικές, όπου μέσα από κάθε συναίσθημα περνά η ζωή από το κόσκινο της ανάλυσης, για να περιγράψει σε βάθος, πλούτο συναισθημάτων και ιδεών. Τίποτα πρόχειρο, τίποτα τυχαίο ή περαστικό. Απλά ανεκπλήρωτο!

Άνθρωποι βαλσαμωμένοι μέσα μας, ομολογεί, για να τους μελετήσουμε αργότερα. Τη σκοτεινή και φωτεινή τους πλευρά, το καλό και το κακό και τις μεταμορφώσεις του εαυτού μας μέσα από την ερωτική χημεία και τον χρόνο που μεσολάβησε.

Φοιτητικά χρόνια, και η Χούντα θα ήταν το συγκλονιστικό πολιτικό γεγονός που ζούσε η δική της γενιά. Θα είχε κάποτε να διηγηθεί ένα πολιτικό συγκλονιστικό γεγονός που έζησε, όπως κάνει και με τον έρωτα. Κι ο έρωτας, μια χούντα που προσπαθεί να επιβληθεί. Μικρές καθημερινές κινήσεις ενώνουν δύο ανθρώπους, οι οποίοι αργότερα καταλαβαίνουν τη σημειολογία των κινήσεών τους. Κινήσεις κλειδώνονται στη μνήμη, σαν εικόνες στιγμής. Και αργότερα, ψάχνοντας τα ίχνη των αποτυπωμάτων τους τα αγγίζουν με τη σκέψη, νιώθοντας την ίδια θέρμη. Σκέψεις και συζητήσεις προάγουν το πνεύμα τους προετοιμάζοντάς το για την επόμενη συναισθηματική διαδοχή, έχοντας το σπέρμα των σκέψεων του άλλου. Και μέσα απ’ όλες αυτές τις παρατηρήσεις αναδύεται μια υψηλού επιπέδου συναισθηματική νοημοσύνη. Ένα άτομο ώριμο, που μπορεί να καταγράφει και να αναγνωρίζει τα συναισθήματα τα δικά του και όχι μόνο, δημιουργώντας ένα άλλο επίπεδο επικοινωνίας. Συναισθήματα, επιλεκτική μνήμη ή όχι, και χρόνος. Όταν η ζωή περνά από το κόσκινο της έρευνας και της ανάλυσης.

«Δεν υπάρχει φοβερότερη εμπειρία απ’ τη γνώση της φθοράς». Ε.Λ.

Η Ελένη Λαδιά έχει την τέχνη να νιώθει, να περιγράφει και να μαγεύει. Ένας έρωτας που ζει εντός της πραγματικότητας με το πάθος και η φθορά του.

«Πού θα σε ξαναβρώ, αν χαθούμε;»
«Ανάμεσα στους νεκρούς».
«Δεν είναι μόνο τα νεκροταφεία οι τόποι των νεκρών». Ε.Λ.

Β’ ΜΕΡΟΣ

«Μήπως δεν γράφουμε βιβλία, για να κρύψουμε αυτό που έχουμε μέσα μας;» Φ. Νίτσε

Εννέα χρόνια μετά, η Ελένη Λαδιά γράφει το β’ μέρος της Αποσπασματικής σχέσης. Μέσα από απομεινάρια, προσπαθεί να συνενώσει και να εμβαθύνει ακόμη περισσότερο, όχι μόνο για να ερμηνεύσει τη σχέση και να την ανασυντάξει, αλλά και να τη ζωντανέψει. Και νοερά, ίσως, να την ξαναζήσει. Τα συναισθήματα από απόσταση. Έχει προστεθεί και άλλος χρόνος. Τώρα με μεγαλύτερη συγγραφική άνεση και σιγουριά απλώνει τις παρατηρήσεις της, οι οποίες σαν αρμοί συνενώνουν θραύσματα από επιστολές, σημειώματα και φωτογραφίες. Η ηρωίδα έχει πια πολλά ονόματα: Μυρτώ,Θάλεια, Χαρίκλεια. Ονόματα που αλλάζουν από παράγραφο σε παράγραφο, δίνοντας μια πολυεπίπεδη πρισματική γραφή. Και η Ελένη Λαδιά με την τέχνη της να νιώθει, να περιγράφει, να θυμάται και να μαγεύει, στήνει έναν γρίφο κρατώντας τον αναγνώστη σε ένταση, μέχρι που πίσω από όλα τα ονόματα ανακαλύπτει το δικό της. ΕΛΕΝΗ. Τι συγγραφική εξέλιξη! Τι περίπλοκη σύνθετη εξελιγμένη σκέψη! Νεανική αλαζονεία; Ή συγγραφική ιδιοφυΐα;

Αν και μέσα σε αυτό γίνεται μια διαδρομή υποχώρησης, παραίτησης και διεκδίκησης, ταυτόχρονα η συγγραφέας εντοπίζει την αδυναμία της μνήμης να ανακαλεί περιστατικά και πρόσωπα από τον βιασμό της καθημερινότητας. Χούντα, Κυρήνεια, Κίρκεγκορ, Νίτσε, Μυρτώ, Θάλεια, Χαρίκλεια, βασανιστήρια και ο χρόνος. Στο β’ μέρος, όλα καταγράφονται σε τρία διαφορετικά επίπεδα χρόνου. Με τον διχασμό της ηρωίδας και τα διαφορετικά ονόματα να απεικονίζουν τη δική της διχασμένη ή πολυπρόσωπη προσωπικότητα, η οποία προσπαθεί να αναπνεύσει μέσα από ένα ερμητικά κλειστό κείμενο, εμβολιασμένο με ενοχές.

Τι μας κάνει να ανασυνθέτουμε μια σχέση; Η ατολμία στις τότε αποφάσεις μας; Τα ίχνη της, που ακόμη υπάρχουν μέσα μας; Η νοσταλγία εκείνων των εμπνευσμένων στιγμών που ζήσαμε, προάγοντας και εμπλουτίζοντας τον πνευματικό και συναισθηματικό μας κόσμο; Το πόσο μας βασάνισε; Ή επιθυμούμε νοερά να της δώσουμε το τέλος και να τη μετατρέψουμε σε ένα γεγονός της ζωής;

Ωστόσο, στο σύνολό της η αφήγηση αποτυπώνει μια «αποσπασματική σχέση», με πολλά όμοια πρόσωπα και πολλές σχέσεις κάτω από τον προβολέα της παρατήρησης/ανάμνησης. Μια πολυεπίπεδη σχέση και αναφορές σε αυτήν, που θα μπορούσε να αφορά τους πάντες. Ποτέ δεν γράφει για έναν η Ελένη Λαδιά, γράφει για όλους και όλα, κάνοντας το κείμενό της να περικλείει το σύμπαν. Άνθρωποι, ιδέες και χρόνος. Άνθρωποι βαλσαμωμένοι μέσα μας, ομολογεί, για να τους μελετήσουμε αργότερα. Τη σκοτεινή και φωτεινή τους πλευρά, το καλό και το κακό και τις μεταμορφώσεις του εαυτού μας μέσα από την ερωτική χημεία και τον χρόνο που μεσολάβησε.

Η Χαρίκλεια (μία από τις μορφές της ηρωίδας), παρ’ όλα τα βασανιστήρια, δεν μαρτύρησε κανέναν. Στο τέλος, τους συνέλαβαν όλους και αυτήν την άφησαν ελεύθερη. Όπως και η συγγραφέας έμεινε ελεύθερη, να θυμάται, να αφηγείται και να γράφει. Ενώ αυτά τα αιγυπτιακά μάτια αντικρίζουν συνεχώς και τον αναγνώστη, που έκαναν και τις φίλες της να την ερωτευτούν.

Και το βιβλίο ολοκληρώνεται με την ερώτηση της συγγραφέως προς τα κλαδιά της λεύκας: «Θα γυρίσεις;»

Αποσπασμαστική σχέση
Ελένη Λαδιά
Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1983
273 σελ.
ISBN 960-05-0354-0
Τιμή € 10,70

Η Τούλα Ρεπαπή είναι κριτικός λογοτεχνίας.

Άλλα κείμενα:

• Philip Bunting: «Δημοκρατία!»
• Alasdair Gray: «Poor things – Χαμένα κορμιά»
• «Για το “Grippe Morale – Μαρία Κάλλας: τελευταία πράξη” του Δημήτρη Φοινίτση με την Ολύνα Ξενοπούλου» της Τούλας Ρεπαπή
• Κωνσταντίνος Αν. Τασούλας: «Το μέγεθος και η μοίρα του Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα»
• «Για την έκθεση ζωγραφικής “Εικόνες από το μέλλον” της Εβίτας Κανέλλου» της Τούλας Ρεπαπή

Twitter