Αλίκη Βαξεβάνογλου: «Οι φτωχοί και ο κοινωνικός δεσμός στον Δυτικό Μεσαίωνα»
Η μεσαιωνική Δύση είναι ένας κόσμος σε οριακή ισορροπία, που μονίμως απειλείται από τους λιμούς και τις επιδημίες. Παρότι από τον 11ο αιώνα η Ευρώπη απογειώνεται δημογραφικά και οικονομικά, η φτώχεια είναι συνεχώς παρούσα για αιώνες.
Οι φτωχοί και ο κοινωνικός δεσμός στον Δυτικό Μεσαίωνα είναι ένα έργο ζωής για τη συγγραφέα Αλίκη Βαξεβάνογλου, μια μελέτη στην οποία καταγράφεται με αφηγηματική δύναμη κι επιστημονική τεκμηρίωση η εικόνα της φτώχειας στη μεσαιωνική Ευρώπη. Δεν πρόκειται απλώς για ιστορικό έργο, αλλά για μεθοδική ανάπλαση της κοινωνικής, οικονομικής, θρησκευτικής και πολιτισμικής διάστασης της φτώχειας από τον 11ο αιώνα μέχρι τα τέλη του Μεσαίωνα, δηλαδή τον 15ο αιώνα.
Ποιοι είναι οι φτωχοί;
Χήρες χωρίς περιουσία, ορφανά παιδιά, ανάπηροι και άποροι ηλικιωμένοι βρίσκονται στον πυρήνα των φτωχών κατά τον Μεσαίωνα. Αλλά και άστεγοι, περιπλανώμενοι, ερημίτες, απόστρατοι σταυροφόροι, φυγάδες δουλοπάροικοι, πόρνες, ομάδες ληστών. Επίσης, γόνοι αριστοκρατικών οικογενειών που αποποιήθηκαν τα πλούτη τους ακολουθώντας τις επιταγές του Ευαγγελίου για ζωή μέσα σε στερήσεις. Υπολογίζεται πως ένας στους τρεις Ευρωπαίους αναγκαζόταν να καταφύγει σε φιλανθρωπική στήριξη είτε από τις δομές της Πολιτείας είτε από την Εκκλησία.
Για την ανακούφιση των φτωχών αναπτύσσεται ήδη από τον 11ο αιώνα η (περιορισμένη σε λίγους αποδέκτες) ελεημοσύνη, ως αρμοδιότητα αρχικά της χριστιανικής Εκκλησίας, η οποία ασκείται στις επισκοπές και τα μοναστήρια. Οι πρώτοι οργανωμένοι χώροι φιλοξενίας θα αναπτυχθούν σε εκκλησίες, είναι τα hospitals, όρος από τον οποίο προέρχεται η αγγλοσαξονική λέξη για το νοσοκομείο.
Η συγγραφέας παρουσιάζει τη διαδικασία δημιουργίας της φτώχειας και τις μορφές που απέκτησε ανά τους αιώνες και, για να το πράξει αυτό, θα αναλύσει τις δύο κύριες μορφές οργάνωσης της οικονομίας και της κοινωνίας: τη χωροδεσποτεία και τη φεουδαρχία. Η ανάλυση της μεσαιωνικής οικονομίας (κυκλοφορία χρήματος, παραγωγή και διανομή προϊόντων, ανταλλαγές, δώρα κ.ά.), αναγκαία προκειμένου να αντιληφθεί ο αναγνώστης το πώς παράγεται αλλά και το πώς αντιμετωπίζεται η φτώχεια, θα πλαισιωθεί με την ανάλυση του ρόλου της Εκκλησίας, γιατί χωρίς αυτήν δεν μπορεί να ερμηνευτεί η αντιμετώπιση της φτώχειας.
Θρησκεία & φτώχεια
Όλες οι θρησκείες προσδίδουν στη φτώχεια ιερή διάσταση (εδράζεται πάνω στην έννοια της caritas, της αγάπης στην καθολική θεολογία) και σε όλες τις ιστορικές περιόδους οι κοινωνίες ανέπτυξαν –μέσω των θρησκειών– πρακτικές κοινωνικού συνεργατισμού, φιλανθρωπίας κι αλληλεγγύης προκειμένου να αντιμετωπίσουν την ακραία φτώχεια. Σύμφωνα με τη συγγραφέα, μεταξύ του 8ου και 12ου αιώνα, η Εκκλησία γίνεται μια τεράστια δομή που απορροφάει την κοινωνία και διεισδύει σε ιδεολογίες, μια δύναμη που διαμορφώνει τα πολιτικά συστήματα κι ελέγχει το σύνολο της κοινωνίας (είσπραξη φόρων, έλεγχος των γάμων και της αναπαραγωγής, κ.ά.).
Μέχρι τον 12ο αιώνα «η φτώχεια κυριαρχεί στην Ευρώπη αλλά εξαθλίωση δεν υπάρχει», υποστηρίζει η συγγραφέας, καθώς οι παραδοσιακές μορφές αλληλεγγύης εξισορροπούν τις ανισότητες που προκύπτουν. Η σταδιακή όμως αποπτώχευση, ο εκχρηματισμός των συναλλαγών και ο δανεισμός (το απόλυτο «κακό» των μεσαιωνικών χρόνων) οδηγούν προς τη φτωχοποίηση και τον ξεριζωμό αγροτών κι εργατών από τα ευρωπαϊκά χωριά.
Αυτή η αλλαγή στη δομή της μεσαιωνικής κοινωνίας είχε επίδραση στην εξέλιξη του φαινομένου της φτώχειας. Οι πόλεις μεγαλώνουν απότομα· το παραγωγικό πλεόνασμα της υπαίθρου κατευθύνεται στα αστικά κέντρα· κοινωνικά ξεριζωμένοι εργαζόμενοι της υπαίθρου συρρέουν στις πόλεις για να εργαστούν σε βιοτεχνίες· νέοι φτωχοί εμφανίζονται στις μεσαιωνικές πόλεις.
Τα Τάγματα των Επαιτών
Εκείνη την περίοδο δημιουργούνται φιλανθρωπικές ομάδες θρησκευτικού προσανατολισμού, συμπράξεις κληρικών και κοσμικών με έντονο θρησκευτικό περιεχόμενο σ’ ένα παράξενο συνταίριασμα μιας απέριττης, σχεδόν ασκητικής κοσμικής ζωής με έντονη ευλαβική φιλανθρωπική δράση. Είναι η εποχή που κάνουν την εμφάνισή τους τα Τάγματα των Επαιτών και προσωπικότητες όπως ο (μετέπειτα Άγιος) Φραγκίσκος Μπερναντόνε, γνωστός ως Φραγκίσκος της Ασίζης (1181-1226). Οι κοσμικοί των Ταγμάτων με το έργο τους υιοθετούν τις αρχές του (χριστιανικού) ελέους: να ταΐσουν τους πεινασμένους, να ντύσουν τους γυμνούς, να ξεδιψάσουν τους διψασμένους, να υποδέχονται τους ξένους, να επισκέπτονται τους ασθενείς… Τα Τάγματα των Επαιτών επαναπροσδιορίζουν τα όρια του κοσμικού και του ιερού, τα όρια μεταξύ αμαρτίας κι ευλάβειας, προσφέροντας σε όσους πιστούς το επιθυμούν διαύλους εξιλέωσης από τις αμαρτίες τους μέσω της φιλανθρωπικής δράσης.
Μετά τον 12ο αιώνα οι φτωχοί της Ευρώπης γίνονται «ορατοί», αναπτύσσονται δομές όπως νοσοκομεία-πτωχοκομεία (με ανακουφιστικό, συμβολικό πρωτίστως κι όχι θεραπευτικό ρόλο), δημιουργούνται «τράπεζες των φτωχών», πραγματοποιούνται συλλογικές διανομές αγαθών σε πόλεις και μοναστήρια, συντάσσονται διαθήκες με φιλεύσπλαχνες προβλέψεις. Παρ’ όλα αυτά, το πρόβλημα της φτώχειας εντείνεται.
Η ανάδυση νέων κρατών στον ευρωπαϊκό χώρο, που προκύπτουν από αλλεπάλληλους κεντρικούς ή περιφερειακούς πολέμους, η συνεχής εγκατάλειψη της υπαίθρου, οι φόροι που απομυζούν τους λαούς και οι σιτοδείες (σε συνεχή κύματα από τα τέλη του 13ου αιώνα) δημιουργούν ένα νέο κύμα φτώχειας.
Εν μέσω ενεργειακής κρίσης και με το φάσμα της επισιτιστικής κρίσης και των περιβαλλοντικών καταστροφών να αιωρείται πάνω από τα κεφάλια μας, το βιβλίο αποκτά μια μοναδική επικαιρότητα.
Η πανώλη
Το τελευταίο φαινόμενο που θα εξετάσει η συγγραφέας, σε σχέση πάντα με τη φτώχεια στη μεσαιωνική Ευρώπη, είναι η πανώλη, η οποία χτύπησε σε κύματα την Ευρώπη από το 1347. Για τη συγγραφέα ο «Μαύρος Θάνατος» δεν προκάλεσε την ανθρωπιστική κρίση στα τέλη του Μεσαίωνα διότι η κρίση προϋπήρχε, αλλά επιβάρυνε μια ήδη ταλαιπωρημένη από τη φτώχεια, την πείνα και τις ασθένειες κοινωνία. Η πανώλη προκάλεσε απώλεια εργατικών χεριών, αποδεκάτισε τα Τάγματα των Επαιτών που πρόσφεραν φιλανθρωπικές υπηρεσίες, ενώ ταυτόχρονα ενίσχυσε τον ρόλο του κεντρικού κράτους.
Κατά τη φάση αντιμετώπισης της πανώλης στη μεσαιωνική Ευρώπη πραγματοποιείται η τελευταία σημαντική ιδεολογική διαφοροποίηση όσον αφορά την πρόσληψη της φτώχειας, διαφοροποίηση η οποία παραμένει στις ευρωπαϊκές κοινωνίες μέχρι τις μέρες μας: Κράτος, φορείς φιλανθρωπίας κι Εκκλησία διαχωρίζουν τους φτωχούς σε δύο κατηγορίες: τους έντιμους πολίτες, που αναπάντεχα βίωσαν μια κατάσταση ακραίας ανέχειας λόγω της πανδημίας και δικαιούνται βοήθειας, και τους «τεμπέληδες», που διαβιούν ή επαιτώντας συστηματικά ή στηριζόμενοι μονίμως στη δημόσια πρόνοια. Οι δεύτεροι θα περιθωριοποιηθούν περισσότερο τα επόμενα χρόνια.
Φτάνοντας στον 15ο αιώνα, η φτώχεια γίνεται ταυτόχρονα αποκρουστική και …γοητευτική. Οι ζητιάνοι, οι περιθωριακοί και οι περιπλανώμενοι (οι γνωστοί vagabonds) αξιοποιούνται ως λογοτεχνικό είδος, οι περιπέτειές τους στους δρόμους και η στάση ζωής που υιοθετούν γίνονται έμπνευση για συγγραφείς, την ίδια στιγμή που κρατικοί φορείς αρχίζουν σταδιακά να αποκλείουν τους φτωχούς από τη νέα κοινωνική δομή, να τους θεωρούν …περιττούς.
Το βιβλίο της Αλίκης Βαξεβάνογλου, η οποία εργάζεται ως κύρια ερευνήτρια στην Ακαδημία Αθηνών και διδάσκει στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου, είναι μια εκπληκτική ευκαιρία για όσους θέλουν να προσεγγίσουν την οικονομική και κοινωνική ιστορία του Μεσαίωνα, τη θέση της θρησκείας στον δυτικό κόσμο και να εντρυφήσουν στο φαινόμενο της φτώχειας. Το ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι ότι σήμερα, δύο χρόνια μετά την πανδημία του κορονοϊού, εν μέσω ενεργειακής κρίσης και με το φάσμα της επισιτιστικής κρίσης και των περιβαλλοντικών καταστροφών να αιωρείται πάνω από τα κεφάλια εκατομμυρίων εκτεθειμένων, επισφαλών Ευρωπαίων, το βιβλίο αποκτά μια μοναδική επικαιρότητα. Αξίζει λοιπόν να μελετηθεί και για να φωτίσει τις –όποιες– τρομακτικές αναλογίες προκύπτουν συγκρίνοντας τις δύο εποχές.
Οι φτωχοί και ο κοινωνικός δεσμός στον Δυτικό Μεσαίωνα
Αλίκη Βαξεβάνογλου
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
508 σελ.
ISBN 978-960-524-594-8
Τιμή €20,00
