«Η περίπτωση της πεζογράφου Ελένης Λαδιά και η ελευσίνια πνευματική καταγωγή της» της Ελένης Λιντζαροπούλου
Ο μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης και μαζί του η πόλις της Ελευσίνας, το Θριάσιο Πεδίο, η Ιερά Οδός, τα Μυστήρια, η μετάβαση από τη ζωή στον θάνατο, η μύηση και η γνώση, είναι μόνον λίγες από τις αφορμές που δίνονται στον λογοτέχνη που θα σκεφτεί να κοιτάξει «κατάματα» την Ελευσίνα.
Καβάφης, Σικελιανός, Παπαδίτσας, Ρίτσος, Μελισσάνθη, Καρέλλη, Βαρβιτσιώτης, Γκάτσος, Αρανίτσης, Κάσδαγλη… Ποιητές που ακολουθούν την έμπνευση συνεπαρμένοι από τους υψηλούς και αιώνιους συμβολισμούς του τόπου.
Επέλεξα να αναφερθώ σε μια πεζογράφο, γιατί τα έργα των ποιητών είναι λίγο ως πολύ γνωστά. Είναι η Ελένη Λαδιά. Γεννημένη το 1945 στην Αθήνα, σπούδασε αρχαιολογία και θεολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έχει τιμηθεί με το Β΄ Κρατικό Βραβείο για τη συλλογή Χάλκινος ύπνος, με το Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για την Ωρογραφία και με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος για τη νουβέλα Η γυναίκα με το πλοίο στο κεφάλι.
Η ελευσίνια πνευματική καταγωγή της ανιχνεύεται σε όλο το εύρος των δραστηριοτήτων της – πεζογραφία, αρχαιογνωστικά, μεταφράσεις, συνεργασίες– τις οποίες μόνο επιγραμματικά θα αποπειραθώ να παρουσιάσω λόγω του περιορισμένου χρόνου. Ωστόσο στο θέμα αξίζει μια βαθύτερη επιστημονική μελέτη. Κυρίως όμως αξίζει να γνωρίσουν καλύτερα το έργο της Ελένης Λαδιά οι Ελευσίνιοι και ιδιαιτέρως οι Ελευσίνιοι μύστες της λογοτεχνίας.
Αφορμή για να ασχοληθώ με τη σχέση της Ελένης Λαδιά με την Ελευσίνα αποτέλεσε το προηγούμενο μυθιστόρημα της συγγραφέως Οι θεές, το οποίο κυκλοφόρησε πέρυσι από τις Εκδόσεις της Εστίας και μάλιστα η πρώτη του παρουσίαση έγινε στην πόλη της Ελευσίνας. Στο βιβλίο της αυτό αναβιώνουν τα μυθολογικά αρχέτυπα της Μητέρας και της Κόρης, μορφές που εμφανίζονται και απασχολούν συχνά το έργο της.
Το 1974 η εικοσιεννιάχρονη τότε Ελένη Λαδιά είχε την επιστημονική επιμέλεια της δωδεκάτομης σειράς «Graecolatina», δηλαδή της φωτογραφικής αναπαραγωγής, από παλαίτυπα του 16ου και 17ου αιώνα, αρχαιοελληνικών κειμένων με λατινική μετάφραση και το αντίστροφο. Με δική της επιλογή συμπεριέλαβε στη σειρά το σπουδαίο έργο του Ιωάννου Μεούρσιου Ελευσίνια ή περί της Δήμητρος.
Τότε ξεκινά η επιστημονική σχέση της με την Ελευσίνα, αφού η Ελένη Λαδιά είναι αρχαιολόγος, διότι η λογοτεχνική της σχέση ίσως να μην έχει αρχή. Εξάλλου, ό,τι αγαπά ο συγγραφέας ως πατρίδα διαποτίζει το έργο του μέχρι το μεδούλι, και το έργο της Ελένης Λαδιά είναι γεμάτο από όλα όσα συμβολίζει η Ελευσίνα. Μυστήριο φως, ιερός τόπος, θρησκεία, φιλοσοφία, κάθαρση.
Το 2004 γράφει το κείμενο για το εικαστικό λεύκωμα της Βάνας Ξένου με τον τίτλο «Έλευσις – Πέρασμα», ενώ από την ίδια χρονιά έως και το 2012 κείμενά της αποτελούν αφετηρία για τις παραστάσεις της χορογράφου Αιμιλίας Μπουρίτη «Προς εαυτόν», «Δυτικά Βήματα»» και «Άρρητη Κόρη».
Μαζί με τον ποιητή Δ. Π. Παπαδίτσα, τον άλλο Ελευσίνιο και φίλο της, με τον οποίο από το 1980 ως το 1987, τη χρονιά του θανάτου του, επισκέπτονται διαρκώς την Ελευσίνα, την πνευματική τους πατρίδα, ως σημείο αναφοράς και μύησης, η Ελένη Λαδιά έχει μεταφράσει υποδειγματικά Ομηρικούς και Ορφικούς ύμνους. Μάλιστα, το 2009 ο «Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα» παρουσιάζεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, σε μια μυσταγωγική παράσταση χωρίς τεχνικά μέσα, μόνο με τη φυσική φωνή των ηθοποιών και το φως της Πανσελήνου, από μια μεγάλη σκηνοθέτιδα και δασκάλα, που έφυγε πολύ νωρίς από κοντά μας, τη Μίρκα Γεμεντζάκη.
Ωρογραφία, Ψυχομαντεία και ο υποχθόνιος κόσμος των Ελλήνων, Η γυναίκα με το πλοίο στο κεφάλι, Φρειδερίκος και Ιωάννης, Η θητεία, Τα άλση της Περσεφόνης, Έλληνες παίδες στην αρχαιότητα, Σημερινές Ελληνίδες με πανάρχαια ονόματα και βέβαια το μυθιστόρημα Οι θεές, με την αινιγματική κόρη και τη γήινη μητέρα της, οι οποίες μεταβάλλονται σε ανθρώπινα αποτυπώματα μιας αιώνιας και θείας σχέσης, είναι όλα γεμάτα από την «Ελευσίνα και το αιώνιο νόημά της», όπως επιγράφει η συγγραφέας το κείμενο για την Ελευσίνα το οποίο περιλαμβάνεται στο Ποικιλόγραφο Βιβλίο.
Εκεί αναφέρει η Ελένη Λαδιά αποστάζοντας της αγάπη της: «Η Ελευσίνα χωρίς δόγματα, διαχωρισμούς και εξαιρέσεις, είναι η κοινή νοητή μας πατρίδα. Είναι η αρχαία πατρίδα όλων μας, και του καθενός ξεχωριστά, είτε το ξέρει είτε όχι. Ας επιστρέψουμε στην Ελευσίνα, ας πηγαίνουμε στην Ελευσίνα. Κι αν δεν μπορούμε, ας την θυμόμαστε».
Στο κείμενο αυτό η συγγραφέας ακολουθεί τα βήματα της Ιεράς Οδού παρουσιάζοντάς μας κάποια ιδιαίτερα μνημεία της διαδρομής, ενώ παράλληλα μας συστήνει την ξεχωριστή τέχνη εκείνων που εμπνεύστηκαν από το αιώνιο φως της πόλης. Τα Αττικά του Παυσανία σμίγουν με την ποίηση του Άγγελου Σικελιανού και του Δημήτρη Παπαδίτσα και δένονται σφικτά με τον Ομηρικό ύμνο στη Δήμητρα.
Η συγγραφέας έχει μελετήσει τόσο βαθιά το μυθολογικό υπόβαθρο της Ελευσίνας και των θεαινών της. Όπως προαναφέραμε, έχει μεταφράσει Ομηρικούς και Ορφικούς ύμνους, έχει καταδυθεί στα μυστικά και στα μυστήρια της γλώσσας, σ’ αυτά που κυρίως είναι η ποίηση με την προφητική της δυναμική. Αναρωτιέται πορευόμενη κι εκείνη, νοερώς, Ελευσινάδε: Τι αισθήματα να προκαλούσε άραγε στους μύστες αυτή η πορεία τους στην Ιερά Οδό, «η υπαίθριος μυσταγωγία» όπως τη χαρακτηρίζει η συγγραφέας;
«Ποιο στοιχείο βαθύτερο να συγκινούσε τον μέλλοντα ελευσίνιο μύστη; Τι προσδοκούσε; Αυτό που έταζε ο Ομηρικός ύμνος στην Δήμητρα στο τέλος; Πώς θα είναι όλβιος ο μυημένος, ευτυχής, αυτός που θα γνωρίσει τα πάνσεπτα όργια (τις ιεροτελεστίες που δεν πρέπει να κοινολογήσει, διότι το μέγα σέβας στους θεούς δένει την γλώσσα), ενώ ο αμύητος στα ελευσίνια δεν θα έχει καλή μοίρα μήτε στον Άδη; Το επτασφράγιστο μυστικό των ελευσίνιων μυστών αφήνει περιθώρια σε εκδοχές ερμηνειών, όπως ακριβώς η υψηλή ποίηση επιδέχεται πολλές οπτικές».
Στο βιβλίο της Σημερινές Ελληνίδες με πανάρχαια ονόματα, οι αναφορές στη Δήμητρα και την Περσεφόνη είναι 40 σελίδες. Ό,τι έχει γραφεί στην αρχαιότητα για τις δύο θεές υπάρχει συγκεντρωμένο εδώ, σε μια διήγηση σχεδόν μυθιστορηματική, με γλαφυρό λόγο και περιεκτικότητα, αναδεικνύοντας το μεγαλείο αλλά και τη γοητεία των μυθολογικών αφηγήσεων, κάνοντας τις συνδέσεις και αποκαλύπτοντάς μας άγνωστες πτυχές του μύθου.
Η πιο πρόσφατη αναφορά της Ελένης Λαδιά στην Ελευσίνα είναι η συμμετοχή της στο ημερολόγιο 2017 της Εταιρείας Συγγραφέων, το οποίο φέρει τον γενικό τίτλο: Πολλαπλές αρχαιότητες και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.
Πριν παραθέσω το κείμενο του ημερολογίου, ας μου επιτραπεί να σημειώσω το εξής: Η αγάπη ενός λογοτέχνη προς έναν τόπο μπορεί να συμβάλει στην απαθανάτιση του τόπου αυτού, στη μεταβολή του σε σύμβολο. Στην περίπτωση όμως της Ελευσίνας, της πόλεως που ήδη είναι αιώνιο σύμβολο, η αγάπη ενός λογοτέχνη, εν προκειμένω της Ελένης Λαδιά, συμβάλλει στην ανίχνευση και την ερμηνεία των συμβολισμών και στη μεταλαμπάδευσή τους στους αναγνώστες, όχι με τον διδακτισμό των σχολικών ή των επιστημονικών εγχειριδίων, αλλά με τη ζωντάνια και τη γλαφυρότητα του πεζογραφικού λόγου μιας μεγάλης συγγραφέως, η οποία τιμάται και φημίζεται για την ποιότητα της γλώσσας και το περιεχόμενο της γραφής της. Ας δούμε τι έχει να μας πει...
«Ο ομηρικός ύμνος στην Δήμητρα αναφέρει την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη, τον πόνο και την αναζήτηση της μητέρας, την ερήμωση της γης και τέλος την χαρούμενη αντάμωσή τους. Στην ομηρική εκδοχή η αρπαγή έγινε στην Σικελία, κι από εκεί η περιπλανώμενη Δήμητρα έφθασε στην Ελευσίνα (Έλευσις, ερχομός, άφιξη), ενώ κατά την ορφική παράδοση συνέβη στην Ελευσίνα.
Άνοιξη και φθινόπωρο στην Ελευσίνα: οι κοιλότητες των αρχιτεκτονικών μελών είναι γεμάτες από τα νερά της βροχής, ενώ παπαρούνες και χορταράκια φυτρώνουν ή χάνονται στο έδαφος. Αρχιτεκτονικά μέλη, σπασμένα και σκορπισμένα στη γη, φωταυγή από τον ελληνικό φωτισμό, που αναδεικνύει τις ανάγλυφες διακοσμήσεις ροδάκων και στάχεων πάνω στις μαρμάρινες πλάκες.
Σταματώ στην αγέλαστη πέτρα, όπου είχε καθήσει ἡ θλιμμένη και κατάκοπη από τις περιπλανήσεις θεά. Κατόπιν βρίσκομαι στο Παρθένιον φρέαρ. Εδώ η πανύψηλη Δήμητρα με την ξανθή κόμη, μεταμφιεσμένη σε πολύχρονη γριά, γνωρίσθηκε με τις κόρες του βασιλέως Κελεού, κι ανέλαβε την ανατροφή του μικρού Δημοφώντος. Απέναντί μου το Πλουτώνιο άντρο, όπου ο Πλούτων άρπαξε την Κόρη, την στιγμή που μάζευε στο λιβάδι, με τις θυγατέρες του Ωκεανού, ρόδα, κρόκους, σπαθόχορτα, όμορφους μενεξέδες, υάκινθο και νάρκισσο. Νάρκισσο, δόλωμα και παγίδα που έστησε η Γη για το χατήρι του ερωτευμένου Πλούτωνος. Έφτασε με το τετράιππο άρμα του, πήρε την ζαλισμένη από την μυρωδιά του λουλουδιού Κόρη και την νυμφεύτηκε “σε γάμους φθινοπωρινούς”. Στο σημερινό τοπίο του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνος σηματοδοτείται όλη η ιστορία των δύο θεαινών. Πάντα βλέπω στην σχισμή του Πλουτώνιου άντρου απαρχές των προσφορών (στάχυα, ρόδια κ.ά.) που αφήνουν οι σύγχρονοι μύστες.
Επικρατεί σιωπή: Είμαι μόνη στον χώρο, εδώ, όπου είχε καταργηθεί ο Λόγος και έγινε μυστικό, μύηση, μυστήριο, που σημασία δεν είχαν τα λεγόμενα αλλά τα δεικνύμενα και τα δρώμενα. Για μένα η Ελευσίνα συμβολίζει την κάθαρση της ψυχής. Και θεωρώ πως είναι η αρχαία πατρίδα όλων μας».
