του Μιχάλη Μακρόπουλου

«Μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι, ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.Μακάριοι οἱ πραεῖς, ὅτι αὐτοὶ κληρονομήσουσι τὴν γῆν».

Δεν μπορώ να σκεφτώ άλλα πιο ταιριαστά λόγια για τα Σταφύλια της οργής, για το Άνθρωποι και ποντίκια. Μόνο που στον Στάινμπεκ οι πραείς δεν κληρονομούν καμία γη. Στη σκληρή γη της Αμερικής του κραχ, χύνουν τον ιδρώτα τους κι αφήνουν τη ζωή τους.

Από τους τρεις εμβληματικούς Αμερικανούς νομπελίστες μυθιστοριογράφους του περασμένου αιώνα, ο Φόκνερ μίλησε με τη δική του ξεχωριστή φωνή για τον αμερικανικό νότο, ο Χέμινγουεϊ ήταν ο κοσμοπολίτης Αμερικανός, όμως ο Στάινμπεκ ήταν η φωνή της Αμερικής. Σ’ αντίθεση με τον μακροπερίοδο, λαβυρινθώδη λόγο του Φόκνερ και με την ιδιαίτερη σύνταξη, την ελάχιστη χρήση επιθέτων και τον χαρακτηριστικό ρυθμό στην πρόζα του Χέμινγουεϊ, στις σελίδες του Στάινμπεκ κατά κάποιον τρόπο μιλά η Αμερική η ίδια – ο συγγραφέας τής δανείζει την πένα του ώστε να βρουν λαλιά στις σελίδες του οι άκληροι, οι πένητες, οι κατατρεγμένοι, οι ταπεινοί. Δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για ιδιαίτερο ύφος στον Στάινμπεκ – ο Στάινμπεκ δεν είναι «μοντέρνος». Γνήσιος αφηγητής ιστοριών, αφήνει τους χαρακτήρες του να μιλήσουν οι ίδιοι για λογαριασμό τους. Στέκει παράμερα και καταγράφει. Με πόση ευαισθησία, ωστόσο!

Για μερικές ημέρες τα πρωινά μετέφραζα το Άνθρωποι και ποντίκια και τα βράδια διάβαζα λίγες σελίδες από το Κόκκινο αλογάκι. Ήμουν μέσα στον κόσμο του Στάινμπεκ, και γι’ αυτό τον κόσμο θα πω εδώ λίγα λόγια μ’ οδηγούς μου τούτα τα δυο βιβλία.

Κοινή και στα δύο η απλότητα της γραφής, η αμεσότητά της. Ο Στάινμπεκ αφήνει τους χαρακτήρες του να μιλήσουν οι ίδιοι. Κι αν αφουγκραστείς τα λόγια τους, αλλ’ ακόμα περισσότερο αν αφουγκραστείς ανάμεσα στα λόγια τους και νιώσεις τη σημασία που ᾽χουν όσα οι ίδιοι δεν μπορούν να πουν γιατί ᾽ναι απλοί άνθρωποι –αλλά που τα λένε οι κινήσεις τους−, τότε νιώθεις την επίδραση που ᾽χουν οι απέραντες αμερικανικές εκτάσεις πάνω στον άνθρωπο. Μια διττή απεραντοσύνη. Στο Κόκκινο αλογάκι, απεραντοσύνη της ελευθερίας και του ονείρου, αλλά και της σκληρότητας και της απώλειας. Στο Άνθρωποι και ποντίκια, απεραντοσύνη της απελπισίας. Απεραντοσύνη της μοναξιάς. Αλλά κι απεραντοσύνη της φιλίας.

Η αξία της φιλίας, κοινή και στις δύο ιστορίες. Ο Τζόντι με το αλογάκι του. Ο Τζορτζ με τον αγαθό Λένι. Η γνήσια, ανιδιοτελής φιλία, χτισμένη πάνω στην προσφορά προς αυτόν που την έχει ανάγκη, είναι ό,τι στηρίζει τον άνθρωπο στην άνιση πάλη του απέναντι σ’ έναν σκληρό κόσμο. Έχω το Κόκκινο αλογάκι σε παλιά έκδοση, του ᾽55, και στο οπισθόφυλλο λέει μ’ απλουστευτική αφέλεια: «Ο Τζον Στάινμπεκ αγαπά πολλά πράγματα – τα παιδιά και τη θαυμαστή φαντασία τους, τα βουνά, τα ζώα, τους ανθρώπους, τη γη». Κι είναι αλήθεια.

Τα ζώα, και στις δύο ιστορίες, είναι άνθρωποι χωρίς λαλιά. Μα και οι άνθρωποι πιο πολύ δείχνουν με τις πράξεις τους, παρά λένε, κι ας έχουν λαλιά. Έτσι, τα ζώα στον Στάινμπεκ τελικά είναι ίσα με τον άνθρωπο, στέκονται δίπλα του και μοιράζονται μαζί του τη γη. Ο Γκάμπιλαν –τ’ αλογάκι του Τζόντι−, ο γέρικος σκύλος του Κάντι, του καθαριστή, στο Άνθρωποι και ποντίκια. Σ’ ένα κατοπινό του βιβλίο, το Ταξίδια με τον Τσάρλυ, ο Στάινμπεκ ταξιδεύει στην Αμερική με το σκύλο του, τον Τσάρλυ. Έτσι ήταν ανέκαθεν τα ζώα στη λογοτεχνία του – συνταξιδιώτες του ανθρώπου.

Το σπονδυλωτό Κόκκινο αλογάκι είναι πάνω απ’ όλα μια ιστορία μύησης – ο Τζόντι αντρώνεται, γνωρίζει το θάνατο, αυτόν το συνοδοιπόρο ανθρώπων και ζώων σ’ όλη τους τη ζωή. Το αγόρι πολεμά μάταια το θάνατο – το όρνεο που τρώει το κουφάρι του αλόγου. Και στο Άνθρωποι και ποντίκια, ο Τζορτζ σκοτώνει τον αγαθό Λένι λυτρώνοντάς τον έτσι. Αλλά η αξία της ζωής δεν αμφισβητείται ποτέ, γιατί οι απλοί άνθρωποι αυτών των ιστοριών δεν είναι και μικροί άνθρωποι. Ο Στάινμπεκ σκύβει μ’ αγάπη πάνω από τα όνειρα των ηρώων του, τους βλέπει σ’ όλη τους την ποίηση, αλλά με καθαρή ματιά – έτσι, βλέπει κι όλη τους τη σκληράδα. Το αγόρι, ο Τζόντι, απλώς επειδή βαριέται πιάνει σε μια φάκα τη μύτη του σκύλου κι ύστερα σκοτώνει με τη σφεντόνα μια τσίχλα, τη διαμελίζει και την πετά μες στους θάμνους.

Ζωή και θάνατος συνυπάρχουν ισότιμα στο Κόκκινο αλογάκι. Για να γεννηθεί το πουλάρι που έχει τάξει στον Τζόντι ο Μπίλι Μπακ, ο βοηθός στ’ αγρόκτημα, πρέπει ο Μπίλι να σκοτώσει στη γέννα τη φοράδα. Όμως στο Άνθρωποι και ποντίκια ο θάνατος ακολουθεί τον Τζορτζ και τον Λένι − σκιά δεμένη στο πόδι τους σε κάθε τους βήμα.

Ο Στάινμπεκ το έγραψε σαν θεατρικό, για να παίζεται στο σανίδι. Η ιστορία είναι χωρισμένη σε «σκηνές» −στο ποτάμι, στον κοιτώνα, στο στάβλο− κι οι περιγραφές θυμίζουν «σκηνικές οδηγίες» − οι άνθρωποι «μπαίνουν», «βγαίνουν», «κάθονται», «σηκώνονται». Η ιστορία του είναι απλή, ξεκάθαρη, ευθύγραμμη – σαν παραμύθι, κι ο Λένι είναι όντως ο αγαθός γίγαντας του παραμυθιού.

Σαν παραμύθι, αλλά και μια γνήσια τραγωδία. Η θεατρική δομή βοηθά σε τούτη την αίσθηση της τραγωδίας, και σε κάθε σελίδα ακούς το τικ τακ του ρολογιού της μοίρας. Ο Τζορτζ κι ο Λένι ονειρεύονται, αλλ’ είναι χαμένοι. Ακολουθούν ένα δρόμο χαραγμένο γι’ αυτούς ερήμην τους. Για τους ανθρώπους γύρω τους υπάρχει μόνο το σήμερα. Πάνε από αγρόκτημα σ’ αγρόκτημα, κερδίζουν μερικά δολάρια, τα τρώνε στο πορνείο στην πόλη, φεύγουν για να αναζητήσουν αλλού δουλειά. Ένα ταξίδι δίχως αρχή και τέλος. Δίχως προορισμό.

Δίχως προορισμό, αλλ’ όχι και δίχως ανθρωπιά. Η ιστορία του Στάινμπεκ είναι τραγική αλλά και βαθιά ανθρώπινη – οι άνθρωποί του είναι πλήρεις άνθρωποι, ζουν κι έξω από τις σελίδες του βιβλίου, υπάρχουν κατά κάποιον τρόπον πέρα κι από τον ίδιο το συγγραφέα, που απλώς τους έδωσε φωνή. Έτσι συμβαίνει μ’ όλη τη μεγάλη λογοτεχνία, που ζει και πέρα από την εποχή της.

Το Κόκκινο αλογάκι, το Άνθρωποι και ποντίκια, τα Σταφύλια της οργής είναι το ίδιο ουσιαστικά σήμερα μ’ όσο ήταν την εποχή που γράφτηκαν. Η φωνή τους είναι τίμια και γάργαρη, και γι’ αυτό δε θα πάψουν να διαβάζονται.

Twitter