O ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ του Φίλιππου Φιλίππου
To μυθιστόρημα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη H ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα (1920), που κυκλοφόρησε πρόσφατα στην Κέρκυρα από τις Εκδόσεις Ιδέες* με επιμέλεια, πρόλογο και γλωσσάρι του Αριστείδη Κάντα, μας δίνει μια καλή ευκαιρία να θυμηθούμε τον σημαντικό μας πεζογράφο. Σε αυτό, ο συγγραφέας μιλάει για τον άνθρωπο που είναι μόνος και αδύνατος στην κοινωνία: ο Καραβέλας, όταν πεθαίνει η γυναίκα του, τα χάνει όλα – περιουσία, υπόληψη, αξιοπρέπεια. Ο Θεοτόκης, ο πρωτεργάτης του κοινωνικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα, γεννήθηκε στο Νησί των Φαιάκων στις 13 Μαΐου 1872. Το 1908 πήγε στο Μόναχο και φοίτησε δύο εξάμηνα στο τοπικό πανεπιστήμιο. Γύρισε στην Κέρκυρα χωρίς κανένα πανεπιστημιακό δίπλωμα, αλλά έχοντας διαμορφώσει τους καινούργιους ιδεολογικούς του προσανατολισμούς. Αυτό το ταξίδι τον έφερε πιο κοντά στο έργο του Μαρξ.
Στο μεταξύ, στο Μόναχο είχαν φυτρώσει οι πρώτοι σπόροι του μαρξισμού που έμελλε να μεταφυτευτούν σύντομα και στην Ελλάδα. Ύστερα από έντονες ενέργειες του ποιητή Κώστα Χατζόπουλου, ο οποίος ανήκε στην αριστερή πτέρυγα της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, ιδρύθηκε η Σοσιαλιστική Δημοκρατική Ένωση. Σκοπός της ένωσης, όπως αναφερόταν στο καταστατικό της, ήταν να βοηθήσει «το άπλωμα τόσο του σοσιαλισμού, όσο και της δημοτικής γλώσσας στην ελληνική κοινωνία». Ιδρυτικά μέλη της ήταν εξέχοντες διανοούμενοι από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Ανάμεσά τους ο εκδότης του περιοδικού Νουμάς Δ. Ταγκόπουλος, ο ποιητής Λάμπρος Πορφύρας και ο ζωγράφος και χαράκτης Μάρκος Ζαβιτζιάνος, φίλος του Κωνσταντίνου Θεοτόκη.
Τότε, ο Θεοτόκης έγραψε στον Χατζόπουλο από τους Καρουσάδες τα εξής: «Για την σοσιαλιστική εταιρία σε συγχαίρω για την ίδρυσή της, αλλά νομίζω πως σε τούτο το κράτος είναι αδύνατο να προκόψει κάτι, γιατί ο κόσμος είναι βουτηγμένος στο ψέμα και στην αμάθειά του∙ δεν μπορεί να διαχωρίσει ποιο είναι το καθεαυτό συμφέρον του... Εμέ, λοιπόν, μου φαίνεται άσκοπο προς το παρόν να λάβω μέρος σ' ένα κόμμα, όποιο και νάναι, χωρίς να σου κρύψω, πως όλες μου οι συμπάθειες είναι με το μέρος του λαού, του μικρού λαού, που γελιέται και τον γελούν. Αν οι ιδιωτικές μου περιστάσεις καλυτερέψουν, αν κατεβείς εδώ στη Ρωμιοσύνη κι ανταμώσουμε...τότες θα μπορέσω κι εγώ με ζήλο, αυταπάρνηση και με όλη μου τη δύναμη να δουλέψω για κείνο που μου φαίνεται του πολιτισμού και της ανθρωπότητας το συμφέρο...»
Η Κέρκυρα εκείνη την εποχή δεν ήταν ένας παράδεισος για τους τουρίστες, όπως σήμερα, μα ο παράδεισος των βιομηχάνων. Στο νησί υπήρχαν πολλά μικρά και μεγάλα εργοστάσια, όπου απασχολούνταν κακοπληρωμένοι εργάτες και εργάτριες. Το λιθογραφείο του Ασπιώτη, η βιομηχανία του Δεσύλλα, η γαλακτοκομία του Μαργαρίτη, οι αλευρόμυλοι, τα εργοστάσια μακαρονοποιίας, η χαρτοποιία, οι ελαιουργίες και οι σαπωνοποιίες, τα βυρσοδεψεία, η καπνοβιομηχανία, το εργοστάσιο αεριόφωτος, έδιναν δουλειά σε πολύ κόσμο, μα οι συνθήκες εργασίας ήταν άθλιες.
Το έδαφος ήταν έτοιμο να δεχτεί τις καινούργιες ιδέες. Η ίδρυση στην Κέρκυρα του Σοσιαλιστικού Κέντρου και στη συνέχεια η έκδοση της εβδομαδιαίας εφημερίδας Εργάτης ήταν σημεία των καιρών. Οι ιδρυτές του Κέντρου, γνωρίζοντας τις ιδέες του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, έχοντας πληροφορίες ότι στη Γερμανία ασπάστηκε τη φιλοσοφία του Μαρξ κι ότι πίστευε πως δεν υπήρχε ηθική στην πολιτική των αστικών κομμάτων, τον επισκέφτηκαν στους Καρουσάδες και τον κάλεσαν να συμμετάσχει στην ομάδα τους.
Εκείνος υπερνίκησε τους ενδοιασμούς του και αποδέχτηκε την πρόκληση. Μια από τις πρώτες του ενέργειες ήταν να παραιτηθεί από τον τίτλο του κόμη, όπου είχε θεσμικά δικαιώματα. Ένας κόμης δεν μπορούσε να ηγείται προλεταρίων, θα τον κράζανε οι ευγενείς που τον είχαν άχτι. Ο οικογενειακός κλάδος στον οποίο ανήκε είχε «εξευγενιστεί», το 1699, όταν ο δούκας της Μάντοβας και της Φεράρας Φερδινάνδος-Κάρολος απένειμε τον τίτλο στον πρόγονό του.
Νιώθοντας υποχρεωμένος να μεταδώσει τις γνώσεις του και, κυρίως, να μεταλαμπαδεύσει την πίστη του στα ιδανικά του ανθρωπισμού, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης πήγαινε στα καφενεία και μιλούσε στους εργάτες για το δίκιο τους και την αναγκαιότητα του αγώνα.
Από το Σοσιαλιστικό Κέντρο προήλθε ο Σοσιαλιστικός Όμιλος Κερκύρας. Σύντομα, ανάμεσα στα μέλη του Ομίλου, σοσιαλίζοντες μικροαστούς, σοσιαλιστές διανοούμενους και εργαζόμενους, ξέσπασαν φαγωμάρες. Οι περισσότεροι πίστευαν σε έναν ουμανιστικό σοσιαλισμό και δεν είχαν καμιά διάθεση για ανατροπές. Τότε κλήθηκε από την Αθήνα ο Νίκος Γιαννιός, αναγνωρισμένος σοσιαλιστής, για να βάλει τάξη. Μερικοί έφυγαν, άλλοι παρέμειναν. Στη συνέχεια, οι ριζοσπάστες μαρξιστές έβγαλαν την εβδομαδιαία εφημερίδα Σοσιαλιστική Δημοκρατία, που γραφόταν από τον Αριστοτέλη Σίδερι. Καθοδηγητής και χρηματοδότης ήταν ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, διευθυντής ο Τίτος Ρέγγης, ένας εργάτης.
Ωστόσο, οι επαφές του Θεοτόκη με τον λαό τον αποκαρδίωσαν. Η νωθρότητα των ανθρώπων, τα μικροσυμφέροντα, οι προκαταλήψεις και η θρησκοληψία τον ανάγκασαν να τα παρατήσει και να κλειστεί ξανά στον πύργο του. Τα επόμενα χρόνια αρνήθηκε να εκτεθεί ως υποψήφιος βουλευτής, προσέγγισε το κόμμα του Ελευθέριου Βενιζέλου και
αποκομμένος από το εργατικό κίνημα δεν συμμετείχε στην ίδρυση του ΣΕΚΕ, του μελλοντικού Κομμουνιστικού Κόμματος.
Όταν το 1914 κηρύχτηκε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, οι σοσιαλιστές της Ελλάδας βρέθηκαν σε ένα δίλημμα: ή να ταχθούν με τον Βενιζέλο, ο οποίος εκπροσωπούσε όσους ήθελαν τον πόλεμο που είχε σκοπό τη νίκη της Αντάντ, ή να πάρουν το μέρος του βασιλιά Κωνσταντίνου, ο οποίος κρατούσε ειρηνόφιλη στάση, δηλαδή επιθυμούσε την ουδετερότητα, κάτι που εξυπηρετούσε τη Γερμανία. Όπως και πολλοί από τους συντρόφους του στο σοσιαλιστικό κίνημα (Σκληρός, Γιαννιός, Χατζόπουλος), τάχθηκε εναντίον της Γερμανίας και υπέρ της Αντάντ. Πίστευε πως στο τέλος του πολέμου στην Ευρώπη θα αναδύονταν πιο φιλελεύθερα και ανθρωπιστικά καθεστώτα.
Απογοητευμένος από την καιροσκοπική πολιτική των σοσιαλιστών της Κέρκυρας και της Θεσσαλονίκης, αρνήθηκε να θέσει υποψηφιότητα στις εκλογές του Μαΐου του 1915. Δεν συμφωνούσε με την πολιτική της συμμαχίας που συνέπηξαν οι σοσιαλιστές με το φιλοβασιλικό κόμμα του Δημητρίου Γούναρη. Η αποχώρησή του από τη σοσιαλιστική ομάδα λίγο μετά και μερικοί άλλοι παράγοντες αποδιοργάνωσαν τη σοσιαλιστική κίνηση του νησιού, με αποτέλεσμα το τέλος της δράσης του Σοσιαλιστικού Ομίλου.
Τον Ιανουάριο του 1916, οι Αγγλογάλλοι κατέλαβαν την Κέρκυρα εξαιτίας της εξωτερικής πολιτικής του Στέμματος, που εξυπηρετούσε τα βαλκανικά σχέδια της Γερμανίας. Τον Αύγουστο εκδηλώθηκε το κίνημα της Θεσσαλονίκης του Ελευθέριου Βενιζέλου, ο οποίος είχε ταχθεί με τους Αγγλογάλλους. Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ένθερμος οπαδός του Κρητικού πολιτικού, αντίπαλου του Γεωργίου Θεοτόκη, ανθρώπου φεουδαρχικών αντιλήψεων και συμμάχου του βασιλιά, υποστήριξε το κίνημά του.
Τότε στάλθηκε από τον Βενιζέλο στη Ρώμη με διπλωματική αποστολή, που γρήγορα ανακλήθηκε. Τον Νοέμβριο του 1918, η σοσιαλιστική ομάδα της Κέρκυρας με άλλες παρόμοιες ομάδες (Αθηνών, Πειραιώς, Βόλου, Χαλκίδας και τη «Φεντερασιόν» της Θεσσαλονίκης, την αποτελούμενη από δραστήριους Εβραίους, με σημαντικότερο τον Αβραάμ Μπεναρόγια), ίδρυσαν το Σοσιαλιστικόν Εργατικόν Κόμμα Ελλάδος, το ΣΕΚΕ. Αυτό έγινε στο συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στον Πειραιά. Ο Θεοτόκης, έχοντας αποκοπεί από το σοσιαλιστικό κίνημα, δεν πήρε μέρος. Αργότερα, τον Απρίλιο του 1920, το ΣΕΚΕ διασπάστηκε και η πλειοψηφία του δημιούργησε το ΚΚΕ, αναγκάζοντας τη μειοψηφία του, που δεν έκρινε σκόπιμη την προσχώρηση του κόμματος στη Γ΄ Διεθνή, την καθοδηγούμενη από τη Μόσχα, να διαλυθεί. Στη μειοψηφία ανήκε και ο Σίδερις.
Τα τελευταία χρόνια της σύντομης ζωής του Κωνσταντίνου Θεοτόκη ήταν και τα πιο δημιουργικά. Τότε εκδόθηκαν τα μυθιστορήματα Ο κατάδικος (1919), Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα (1920), Οι σκλάβοι στα δεσμά τους (1922). Το πεζογράφημά του Ο παπα-Ιορδάνης ο Περίχαρος και η ενορία του δεν πρόλαβε να το ολοκληρώσει, καθώς την 1η Ιουλίου 1923 άφησε την τελευταία του πνοή.
*Από τις Εκδόσεις Ιδέες έχουν κυκλοφορήσει επίσης τα έργα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη Κορφιάτικες Ιστορίες και Κατάδικος, σε επιμέλεια του Αριστείδη Κάντα.
