Ο ΜΑΥΡΟΣ ΚΑΜΒΑΣ – ΤΟ ΣΗΜΕΙΟ ΜΗΔΕΝ

του Ewan Morrison

Η άποψη ότι οι τέχνες είναι «καλές κ’ αγαθές» επικρατεί στις πολιτισμένες δημοκρατίες της Δύσης. Η τέχνη συμβολίζει καθετί το ωραίο μέσα μας: την ελεύθερη έκφραση, τη δημιουργικότητα, τη βαθύτητα, την επικοινωνία, τη θετικότητα. Μας αρέσει να αντιμετωπίζουμε την τέχνη ως θεραπευτική και γι’ αυτό η art therapy είναι μια μέθοδος ψυχοθεραπείας που κερδίζει σταθερά έδαφος, βοηθώντας ψυχολογικά διαταραγμένους ανθρώπους. Υπό αυτό το πρίσμα, η τέχνη εκπροσωπεί τη δύναμη του καλού στον κόσμο.

Όμως μετά τις βίαιες αυτοκτονίες, τις αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές και τους θανάτους από υπερδοσολογία που κατακλύζουν τον καλλιτεχνικό κόσμο τελευταία, ξαναθυμόμαστε ότι πρέπει να υπάρχει κάτι καταστροφικό κι επικίνδυνο στην καρδιά της καλλιτεχνικής ορμής. Μάλλον στο κέντρο της καλλιτεχνικής ανάγκης κρύβεται μια ευμετάβλητη αποξένωση γεμάτη αστάθεια που μπορεί να πληγώσει όχι μόνο τον ίδιο τον καλλιτέχνη αλλά και όσους γοητεύονται από τα έργα και τους δημιουργούς τους.

Η επιθυμία της αλλαγής, είτε προσωπική είτε πολιτική, καθώς και η δυνάμει επαναστατικότητα της τέχνης μπορούν να οδηγήσουν σε ακραίες εκδηλώσεις βίας.

Οι καλλιτέχνες είναι στην πραγματικότητα επικίνδυνοι άνθρωποι.

Ο Πλάτων ήταν ο πρώτος που το αντιλήφθηκε, και στη Δημοκρατία του οι καλλιτέχνες εκδιώχνονταν από την Πόλη, εξόριστοι εκτός των τειχών. Η προτίμησή τους στο τραγικό και η ικανότητά τους να βάζουν φωτιά στα πάθη, καθώς και οι υποσυνείδητοι πόθοι τους συνιστούσαν απειλή για μια κοινωνία που πάσχιζε να στηριχτεί στη λογική και την ανοχή. Ο Πλάτων τους έδιωξε από την Αθήνα.

Ο Μίλαν Κούντερα σε μια σειρά βιβλίων του εξερευνεί τους κινδύνους της τέχνης και του καλλιτεχνικού ταμπεραμέντου. Στο βιβλίο του Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι εξηγεί πώς ο Μπετόβεν χρησιμοποιήθηκε από τους μαρξιστές επαναστάτες ως κίνητρο για φονικές πράξεις. Το κουαρτέτο αρ. 16 του «Es muss sein!» («Πρέπει να γίνει!») έγινε η κραυγή των επαναστατών που πίστευαν ότι είχαν την Ιστορία και τη δύναμη του πεπρωμένου με το μέρος τους. Στο βιβλίο του Η ζωή είναι αλλού περιγράφει τον ολοκληρωτισμό του δικτάτορα που καιροφυλακτεί στο χαρακτήρα του ποιητή Γιάρομιλ, που η επιθυμία του να ξεπαστρέψει το παρελθόν και να δημιουργήσει έναν ολοκαίνουργιο κόσμο εξελίσσεται σε λάβαρο του σταλινισμού και των σταλινικών εκκαθαρίσεων. Καλλιτέχνες όπως ο Γιάρομιλ που νομιμοποιούν μια επανάσταση κι εμπνέουν καταστροφικές πράξεις στους άλλους ευθύνονται για τις γενοκτονίες όσο και οι ηγέτες τους.

Κι αν πάμε πιο πίσω, έχουμε τον Ζαν Πολ Σαρτρ, πεζογράφο και υπαρξιστή φιλόσοφο, που στις δεκαετίες του ’50 και του ’60 ενέπνευσε τα κινήματα των μπίτνικ και των χίπις με τις επαναστατικά πρωτοπόρες απόψεις του περί ελευθερίας. Ο Σαρτρ πρέσβευε την ιδέα ότι μπορεί ο καθένας να «ξαναγεννηθεί» ως λευκή σελίδα μέσω συνειδητών πράξεων και επιλογών. Ισχυριζόταν ότι δεν υπάρχει μοίρα, κληρονομικότητα, καμία σύνδεση με το παρελθόν ή την κουλτούρα, άρα ο άνθρωπος είναι καταλυτικά ελεύθερος κι αυτοφυής. Ο Σαρτρ ήταν συμπαθών του απελευθερωτικού πολέμου στο Μαρόκο και υπερασπίστηκε την άποψη της «αυτονομίας» με τη χρήση βίας. Ενέκρινε τη βία των καταπιεσμένων ενάντια στους καταπιεστές τους και στους φιλοσοφικούς συλλογισμούς του δήλωνε ότι καθώς η παγκόσμια ιστορία βρίθει από αγώνες κατά της καταπίεσης, η λύση έγκειται στην ολοσχερή καταστροφή του υπάρχοντος κόσμου.

Υπάρχει μια ευθεία γραμμή που συνδέει τις θεωρίες του Σαρτρ με τον Πολ Ποτ και τη γενοκτονία στην Καμπότζη. Η φιλοσοφία του Πολ Ποτ ονομαζόταν «Έτος Μηδέν» και προέρχεται από τη θεωρία του Σαρτρ ότι πρέπει να διαγραφούν τα πάντα ώστε να βγει ο νέος άνθρωπος, ο καινούργιος εαυτός και το νέο κράτος μέσα από ριζοσπαστικές πράξεις. Εδώ η καταστροφή αντιμετωπίζεται ως το πρώτο βήμα προς τη δημιουργικότητα, αφού έχουν εξαφανιστεί όλα τα προηγηθέντα ηθικά δεδομένα και έχει διαγραφεί το παρελθόν.

Ο Μαύρος Καμβάς του μοντερνισμού δεν ήταν μια απλή μεταφορική έννοια αυτής της ιδεολογίας – ήταν η ενσάρκωσή της.

Φυσικά βία κρύβεται και στον Πικάσο και τον Ρόθκο. Υπάρχει κάτι στη φύση της τέχνης τους όπου υποβόσκει ένας εγγενής απολυταρχισμός και μάλλον έχει σχέση με την ψυχοσύνθεσή τους. Οι εναλλακτικές μη συμβατικές «γλώσσες» επικοινωνίας, οι εικόνες, οι ήχοι που δημιουργούνται έτσι, είναι απόπειρες του καλλιτέχνη να δημιουργήσει έναν κόσμο τον οποίο μπορεί να ελέγξει. Πολύ συχνά οι καλλιτέχνες είναι απόβλητοι, εξόριστοι ή ερημίτες που από την παιδική τους ηλικία ένιωθαν να περισσεύουν κοινωνικά. Για κάποιους όπως ο Φόστερ Γουάλας, ο Κάφκα, ο Βαν Γκογκ και πολλούς άλλους, η τέχνη αποτελεί την απέλπιδα απόπειρά τους να επαναδομήσουν τον «εαυτό», ενώνοντας αποσπασματικά απομεινάρια γλώσσας, εικόνας και ήχων, με στόχο την κατασκευή ενός διαφορετικού κόσμου όπου μπορεί να υπάρξει το χτυπημένο άτομο κι όπου ο καλλιτέχνης νιώθει προφυλαγμένος από την απειλή της ευρύτερης κοινωνίας. Τα πανέμορφα έργα τους, οι νέες φόρμες που μας χάρισαν, εμπεριέχουν τις δραματικές ρήξεις τους με τον έξω κόσμο.

Για άλλους όπως ο Κομπέν, ο Πόλοκ, ο Ρεμπό, η Πλαθ, η τέχνη αποτελεί μια πράξη εκδίκησης ενάντια σ’ έναν κόσμο που τους έχει απορρίψει ως άτομα. Όταν αυτού του είδους οι καλλιτέχνες κατορθώνουν να επιτύχουν στο έργο τους και η κοινωνία τους ζητά ενεργή συμμετοχή, αυτοκαταστρέφονται ανίκανοι να διαχειριστούν την αποδοχή.

Φυσικά η ζωή μας θα ήταν φτωχότερη αν δεν υπήρχαν όλοι αυτοί. Όμως πρέπει να αναγνωρίσουμε το γεγονός ότι η ανάγκη για προσωπική καλλιτεχνική έκφραση μπορεί να δημιουργείται επειδή ο αποξενωμένος «εαυτός» χρειάζεται ένα σύμπαν που το κυβερνά κι επιβιώνει μέσα του. Ένας πίνακας, ένα τραγούδι, μια ταινία ή ένα βιβλίο μπορεί να είναι ένα απολυταρχικό κρατίδιο όπου ο καλλιτέχνης ελέγχει το παραμικρό και καταστρέφει ό,τι δεν αντιστοιχεί στο όραμά του.

Ο Γιούαν Μόρισον (1968) είναι Σκοτσέζος συγγραφέας και κινηματογραφιστής με πολλά βραβεία και καλλιτεχνικές υποτροφίες στο ενεργητικό του. Έχει δημοσιεύσει τρία μυθιστορήματα, (Menage, Distance, Swung) και μια συλλογή διηγημάτων (The Last Book you Read) που πήρε υμνητικές κριτικές. Θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα ανερχόμενα ταλέντα της Βρετανίας και στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο.