«Ο Μάρκος Μπότσαρης και ο ηρωικός θάνατός του» της Ανθούλας Δανιήλ
«Η Ελλάδα που αντιστέκεται και που ορκίζεται
στις λαβωματιές του Μάρκου Μπότσαρη»
Με τον παραπάνω τίτλο και υπότιτλο έγινε παρουσίαση εικαστικού υλικού –κυρίως– με πλούσιο υπομνηματισμό από τον Δρα Φιλολογίας Γιάννη Ρηγόπουλο, σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στον Πλάτανο ορεινής Ναυπακτίας για τον Μάρκο Μπότσαρη.[1]
Διονυσίου Τσόκου (1820-1862), Μάρκος Μπότσαρης, ελαιογραφία.
Εκτίθεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο και αφίσα του, το ίδιο και στο Μουσείο Μπενάκη.
Το θέμα του «θνήσκοντος ήρωος» παρουσιάζεται σε ποικίλες εικαστικές εκδοχές. Όπως μας λέει ο Ρηγόπουλος στην εκτεταμένη έρευνά του: «Η μορφή του Μάρκου Μπότσαρη και κυρίως τα περιστατικά του θανάτου του ήταν το πιο αγαπητό θέμα στη ζωγραφική της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Πηγές έμπνευσης για τους καλλιτέχνες στάθηκαν οι διηγήσεις που δημοσιεύτηκαν αμέσως μετά τον θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη με τη μορφή μικρών ιστοριών, επικηδείων, βιογραφίας, έμμετρου λόγου (ποιημάτων). Οι διηγήσεις αυτές βοήθησαν να γίνει πλατιά γνωστό το όνομα του Μάρκου Μπότσαρη και να υψωθεί σε σύμβολο της ελευθερίας και της αγωνιζόμενης Ελλάδας».
Στο υλικό που παρουσίασε συγκαταλέγονται τα έργα, στα οποία ο ήρωας μάχεται γενναία με σκοπό να βρει και να σκοτώσει τον Μουσταή πασά της Σκόδρας, πληγώνεται και μεταφέρεται έξω από τη μάχη, ξεψυχά ανάμεσα στους συντρόφους του και, τέλος, έχουμε την πάνδημη κηδεία του στο Μεσολόγγι. Τα εικαστικά τα οποία παρουσιάζουν τον αγώνα και τον θάνατο του Μπότσαρη είναι των: Διονυσίου Τσόκου, Μάνθου Αθηναίου, Σπύρου Κούζαρου, Εμμανουήλ Ζέπου, Θεόφιλου, Μποστ (Μέντη Μποσταντζόγλου), Αθανάσιου Ιατρίδη, Peter von Hess, Filippo Marsigli, Σπύρου Κούζαρου, Σωτήρη Σπαθάρη και Σωτηρίου Χρηστίδη.
Τα έργα αυτά –πίνακες, ελαιογραφίες, ζελατίνες, φιγούρες του Θεάτρου Σκιών, ρεκλάμες– σχολιάζονται από τον Ρηγόπουλο λεπτομερώς. Για την οικονομία του χώρου, εμείς θα σταματήσουμε για λίγο στην πάνδημη κηδεία του Μάρκου Μπότσαρη. Γράφει ο Ρηγόπουλος: «Η έκθεση του νεκρού Μάρκου Μπότσαρη σε δημόσιο προσκύνημα παρουσιάζεται σε ελαιογραφία αγνώστου, των μέσων του 19ου αιώνα, που βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου. Κάτω και μπροστά από τα τείχη του Μεσολογγίου εκτίθεται η σορός […] Δεσπόζει η παρουσία των συντρόφων του […] εικονίζεται ο άμαχος πληθυσμός, οι συγγενείς, η γυναίκα και τα παιδιά του, τα αδέρφια του […] στα αριστερά οι αιχμάλωτοι Τούρκοι. Το λάβαρο με τον σταυρό πάνω στα τείχη δείχνει με τον συμβολισμό του το νόημα και τον σκοπό της θυσίας του ήρωα Μάρκου Μπότσαρη».
Για την κηδεία παραθέτει περιγραφή από τον Γάλλο ιστορικό F. Pouqueville: «Το σώμα του αετού του Σουλίου, περιβεβλημένο την ελληνική ενδυμασία, με το μέτωπο στεφανωμένο με δάφνη, έχοντας σαν σάβανο την κυανή του χλαμύδα και σαν παράσημο το σπαθί του, που ήταν βαμμένο με εχθρικό αίμα... Από το σπίτι του έπαρχου, όπου είχε εκτεθεί η σορός του Μάρκου Μπότσαρη μέχρι την εκκλησία, οι δρόμοι ήσαν στολισμένοι με δάφνες και άνθη. Το φέρετρο, στολισμένο με ανθοδέσμες, με αθάνατα και ασφοδέλους, σήκωναν στους ώμους τους δώδεκα παλικάρια του Μάρκου Μπότσαρη...». Το απόσπασμα, γράφει πάντα ο Ρηγόπουλος, ο οποίος συμβουλεύεται τη διατριβή του Ηλία Μυκονιάτη, Το Εικοσιένα στη ζωγραφική. Συμβολή στη μελέτη της εικονογραφίας του αγώνα, Θεσσαλονίκη 1979, 55 κ.ε. Στη διατριβή αυτή οφείλει πολλά το κείμενό του, όπως σημειώνει και συνεχίζει: «Στην παράσταση του Ιατρίδη η πομπή έχει κατεύθυνση από τα δεξιά προς τα αρι¬στερά. Προηγείται ο σταυρός, ακολουθούν τα εκκλησιαστικά λάβαρα και στη συνέχεια ο κλήρος με επικεφαλής τον επίσκοπο. Το φέρετρο ακολουθούν οι τουρκικές σημαίες που κυριεύθηκαν στη μάχη στο Κεφαλόβρυσο και πλήθος λαού. Άνθρωποι φαίνονται να περιμένουν το πέρασμα της πομπής. Άλλοι παρακολουθούν την πομπή από τα παράθυρα και τους εξώστες των σπιτιών τους, ενώ στο βάθος διακρίνονται τα κατάρτια των πλοίων στο λιμάνι».
«Η καταγωγή του εικονογραφικού τύπου της παράστασης στο σχέδιο του Ιατρίδη από τον Επιτάφιο θρήνο του Χριστού είναι βέβαιη. Να θυμίσουμε πως ο ήρωας είναι 33 χρονών, σαν τον Χριστό. Ακόμα να προσέξουμε κάτι που γίνεται στην εποχή του Κλασικισμού και του Ρομαντισμού (18ος-19ος αι.). Παρατηρείται μετάθεση του κέντρου βάρους από τα θρησκευτικά θέματα σε θέματα στα οποία πρω¬ταγωνιστής είναι ο άνθρωπος και η μοίρα του. Εκφράζοντας οι καλλιτέχνες το πνεύμα και την αισθητική του Κλασικισμού, εξιδανικεύουν τον θάνατο των ηρώων· αυτοί δεν πεθαίνουν ως κοινοί θνητοί. Και στο σχέδιο του Ιατρίδη ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη αποδίδεται σαν να πρόκειται για τον θάνατο αρχαίου ευγενούς».
Αθανάσιος Ιατρίδης (1799-1866), Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη, π. 1824-34, πένα, σέπια και μελάνη. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.
Ιδιαίτερης μνείας χρήζει το επεισόδιο με τον Γεώργιο Καραϊσκάκη, κατά τη μεταφορά της σορού: «Οι μεταφέροντες τη σορό του Μάρκου Μπότσαρη σταμάτησαν στη μονή Προυσσού και απέθεσαν τον νεκρό πλησίον της Αγίας Τραπέζης. Το γεγονός πληροφορήθηκε ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, που τραυματισμένος βρισκόταν στην μονή. Κατέβηκε, προσκύ¬νησε τον νεκρό λέγοντας: “Άμποτε, ήρωα Μάρκο, κ’ εγώ από τέτοιο θάνατο να πάω”. Η σκηνή αποτυπώθηκε σε λαϊκή λιθογραφία από τον Σωτήρη Χρηστίδη», όπως φαίνεται στον ακόλουθο πίνακα, στο αριστερό κάτω διάχωρο.
Σωτήρης Χρηστίδης (1858-1940), Ο Γ. Καραϊσκάκης προσκυνά τον νεκρό Μάρκο Μπότσαρη, λιθογραφία.
Από το πλούσιο υλικό που παραθέτει ο Ρηγόπουλος επιλέγουμε τα ακόλουθα:
Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη, ελαιογραφία του Filippo Marsigli, 1836-1839, στο Μουσείο Μπενάκη.
Peter von Hess, Ο θανάσιμος τραυματισμός του Μάρκου Μπότσαρη από νέγρο, λιθογραφία.
Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη, ρεκλάμα του Θεάτρου Σκιών, του Σπύρου Κούζαρου.
Όμως, εκτός από τα ανωτέρω υπάρχουν και άλλα μικρά αλλά πολύ σημαντικά πράγματα, τα οποία αποκτούν ιδιαίτερη αξία λόγω της ειδικής περίστασης και τα οποία βρίσκονται σήμερα στα μουσεία.
Το «γιλέκι». Το γιλέκι του Μάρκου Μπότσαρη, το οποίο είναι δωρεά της τρισέγγονης του ήρωα στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα, όπου και εκτίθεται.
Εκείνο που εντυπωσιάζει είναι ότι αυτό το εξαιρετικά διακοσμημένο γιλέκο, ένα έργο τέχνης, είναι είδος χρηστικό. Ο ρομαντικός και φιλελεύθερος Βέλγος διπλωμάτης Benjamin Mary, ο οποίος βρέθηκε στην οθωνική Ελλάδα, απεικόνισε τους Έλληνες δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις λεπτομέρειες, είτε επρόκειτο για τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά είτε για τις λεπτομέρειες της ενδυμασίας τους. Ο Mary μας έδωσε πορτρέτα των πληρεξουσίων στην Εθνοσυνέλευση του 1843, και κυρίως, για την περίσταση που μας ενδιαφέρει, των στολών του οθωνικού στρατού, από τις οποίες ελάχιστες σώζονται σήμερα, μία του Γενναίου Κολοκοτρώνη και μία της οικογενείας Μπότσαρη. Δεν ξέρουμε αν σώζεται ολόκληρη η στολή ή απλώς πρόκειται για το συγκεκριμένο «γιλέκι». Ο Mary βεβαίως ήρθε στην Ελλάδα είκοσι χρόνια μετά τον θάνατο του Μπότσαρη, ωστόσο, η σημασία που έδωσε στον διάκοσμο των γιλέκων μάς ενημερώνει για τη σημασία που έδιναν σ’ αυτό οι κεντήστρες της εποχής.
Το άλλο αντικείμενο που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι το ρολόι του ήρωα, το οποίο χρονολογείται στις αρχές του 19ου αιώνα, κερδίζει το βλέμμα του θεατή σήμερα. Είχε λοιπόν στο θυλάκιό του τέτοιο ρολόι ο ήρωας! Το ρολόι του Μάρκου Μπότσαρη εκτίθεται σε προθήκη του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου (Παλαιά Βουλή) και το είχε στην κατοχή της η Βασιλική, η κόρη του Μάρκου Μπότσαρη.
Μέσα σε ένα μικρό τετράγωνο κουτί εικονίζεται Το βόλι ή η βολίδα του Μάρκου Μπότσαρη, η οποία εκτίθεται σε προθήκη του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου και δώρισε στο Μουσείο η Μαρία Οικονόμου το 1992. Η βολίδα, με την οποία φονεύτηκε ο Μάρκος Μπότσαρης στις 8 Αυγούστου 1823 στο Κεφαλόβρυσο, κοντά στο Καρπενήσι, βρέθηκε στο κρανίο του ήρωα κατά την ανακομιδή των λειψάνων του, στο Μεσολόγγι, όπου παρευρισκόμενος ο βασιλιάς Όθων την παρέλαβε και την παρέδωσε στον Κώστα Μπότσαρη, τον αδελφό του Μάρκου.
Μαζί με το ρολόι και το βόλι εκτίθεται και ο μύλος του Μάρκου Μπότσαρη, σε προθήκη του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου. Τον μύλο είχε στείλει ο ήρωας στον εξάδελφό του στα Ιωάννινα – πληροφορία της Νικολέτας Ζυγούρη, επιμελήτριας του Ε.Ι.Μ., και εκείνο που μας εντυπωσιάζει είναι, και πάλι, ο πλούσιος διάκοσμος ενός χρηστικού αντικειμένου.
Τέλος, με τον θάνατο του Μπότσαρη σχετίζεται και το ακόλουθο «φιλελληνικό ρολόι» του 19ου αιώνα, αγνώστου κατασκευαστή, όπου βλέπουμε τον Κωνσταντίνο Κανάρη στον τάφο του Μπότσαρη. Το ρολόι εντάσσεται σε μια μεγάλη βιβλιογραφία για τα «φιλελληνικά ρολόγια» και δημοπρατήθηκε από τον οίκο δημοπρασιών του Πέτρου Βέργου.
Το θέμα «Μπότσαρης» είναι ανεξάντλητο και αξίζει να αναφερθούμε και στις λογοτεχνικές εκδοχές, όπως στο ποίημα του Διονυσίου Σολωμού «Εις Μάρκο Μπότσαρη», καθώς και στις μουσικές, όπως στην όπερα του Παύλου Καρρέρ Μάρκος Βότζαρης.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
[1] Η εκδήλωση διοργανώθηκε από τον Σύλλογο Πλατανιωτών Ορεινής Ναυπακτίας και πραγματοποιήθηκε στις 13 Αυγούστου 2019.
