του Μιχάλη Μακρόπουλου

Παραφράζω το Ένας ζωγράφος του καιρού μας, που κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης σε μετάφραση Γιώργου Ματθιόπουλου – πρώτο βιβλίο του John Berger, μυθιστόρημα μ’ ήρωά του έναν Ούγγρο ζωγράφο, που φτάνει κυνηγημένος στο Λονδίνο το ’38.

Ο Τζον Μπέρτζερ γεννήθηκε το 1926. Είναι τεχνοκριτικός απ’ τους πιο περίφημους, με την εκπομπή του Η εικόνα και το βλέμμα στο BBC, και το ομότιτλο βιβλίο του, να έχουν αφήσει εποχή για τη ρηξικέλευθη, τότε και τώρα ακόμη, στάση τους απέναντι στην Τέχνη και την τέχνη, τον τρόπο που εγώ ο θεατής στέκομαι αντίκρυ στο έργο τέχνης και το βλέπω και το κατανοώ, και τον τρόπο που το έργο τέχνης στέκει αντίκρυ μου και υπάρχει διαμέσου μου. Ως και τώρα, στα 87 του, δεν έχει πάψει να απασχολεί τούτο το θέμα τον Μπέρτζερ. Στο τελευταίο του βιβλίο, Cataract, στοχάζεται για το θαύμα της ανάκτησης της όρασης ύστερα από μιαν επέμβαση καταρράκτη.

Τεχνοκριτικός λοιπόν, μα και μυθιστοριογράφος, και κοινωνικός στοχαστής, και ζωγράφος και ποιητής. Κι όλα ετούτα ισοβαρή. Αν μοιάζει να υπάρχει στην πολυσχιδή φιγούρα του Μπέρτζερ κάτι αναγεννησιακό, ο λόγος είναι πως πράγματι υπάρχει. Είναι καλλιτέχνης κι άνθρωπος του πνεύματος με μιαν έννοια ευρεία, που αγκαλιάζει τα πάντα. Επίσης, είναι μαρξιστής – αλλά το να διαβάζεις για τούτο, ή μονάχα για τούτο, τον Μπέρτζερ, είναι σαν ν’ ακούς τη μουσική του Μεσιάν επειδή ήταν χριστιανός. Στο Hold Everything Dear, μιλά κάπου για το λόγο που ’ναι μαρξιστής. Αντί να κάνει ανάλυση λοιπόν, ή να γράψει μανιφέστο, περιγράφει πως βρίσκεται στην ύπαιθρο και κοιτά τέσσερα γαϊδούρια εν έτει 2005, μιλά για το αίσθημα ευγνωμοσύνης που του γεννά η εικόνα τους, και κλείνει: «Ναι, μεταξύ άλλων πραγμάτων, εξακολουθώ να ’μαι μαρξιστής». Για τα ζώα έχει μιλήσει και στη συλλογή δοκιμίων About Looking κι αλλού, για τον τρόπο που, μέσ’ από τον ανθρωπομορφισμό της ματιάς μας, όπως αυτός υπάρχει για παράδειγμα στις ταινίες της Ντίσνεϊ, τους στερούμε την αξιοπρέπειά τους.

Το 1972 βραβεύτηκε με το Μπούκερ, το πρώτο που δόθηκε, για το G, και λίγο αργότερα μετακόμισε σ’ ένα γαλλικό χωριουδάκι στις Άλπεις, όπου και ζει έκτοτε, εν μέρει ασχολούμενος και μ’ αγροτικές εργασίες (και κάνοντας τη φιλοσοφία του στάση ζωής, θα ’λεγα, αντί οι ιδέες του απλώς να μουχλιάζουν, στείρες, μέσα σε σελίδες). Στην εισαγωγή της συλλογής διηγημάτων Pig Earth, λέει: «Τούτη η τριλογία γράφτηκε μ’ ένα πνεύμα αλληλεγγύης προς τους αποκαλούμενους “οπισθοδρομικούς”, είτε ζουν σε χωριά είτ’ έχουν αναγκαστεί να μεταναστεύσουν σε μια μητρόπολη. Αλληλεγγύη, επειδή αυτοί οι άντρες κι αυτές οι γυναίκες μ’ έχουν διδάξει τα λίγα που ξέρω».

Η τριλογία είναι τα Pig Earth, Once in Europa και Lila and Flag, και στις ιστορίες τους ξεδιπλώνεται η πάλη της προβιομηχανικής κοινωνίας, των υπολειμματικών σήμερα νησίδων της, ενάντια στη σύγχρονη καπιταλιστική. Θα προσπαθήσω εδώ, όσο μπορώ, να μιλήσω επιτροχάδην για το έργο του Μπέρτζερ. Είναι κατ’ αρχάς όλα τα κείμενά του για την τέχνη, και προσωπικά τους οφείλω τόσα, για το πώς στέκομαι αντίκρυ σ’ ένα έργο τέχνης και το βλέπω, όσα οφείλω στο Φανταστικό μουσείο του Μαλρό ή στο Τέχνη και ψευδαίσθηση του Γκόμπριχ. Συγκεντρωμένα, θα τα βρείτε στο The Selected Essays. Έπειτα, είναι όλα τα κείμενα του κοινωνικά ευαισθητοποιημένου Τζον Μπέρτζερ, και περίοπτη θέση κατέχουν ανάμεσά τους οι δυο συνεργασίες του με τον φωτογράφο Jean Mohr. Στο A fortunate man ακολουθεί έναν επαρχιακό Άγγλο γιατρό στις επισκέψεις του, και, μέσ’ από τη σχέση του με τους αρρώστους του κι από τη στάση του απέναντι στο λειτούργημά του, ένας άνθρωπος βαθύς κι αληθινός μάς αποκαλύπτεται. Κείμενο και φωτογραφίες, στο βιβλίο, συνυπάρχουν κι αλληλοσυμπληρώνονται, όπως και στο The Seventh Man, δεύτερή του συνεργασία με τον Mohr, για τους οικονομικούς μετανάστες στην Ευρώπη, και μπορεί έκτοτε οι αριθμοί και οι εθνικότητες των μεταναστών να έχουν αλλάξει, αλλ’ η ουσία παραμένει ίδια, ολόιδια. Στο Hold Everything Dear μιλά για το δράμα των Παλαιστινίων, έχοντας πάει στην Παλαιστίνη και ζήσει μαζί τους – μιλά γι’ αυτό, αλλ’ όχι μόνο, και τούτο το «όχι μόνο» ισχύει για όλα τα βιβλία και τα κείμενα του Μπέρτζερ.

Το Προς το γάμο είναι από τις ομορφότερες και πιο σπαραχτικές ιστορίες αγάπης του καιρού μας. Στο Από την Άιντα στον Χαβιέρ, επίσης υποψήφιο για το βραβείο Μπούκερ, η Άιντα στέλνει επιστολές στον φυλακισμένο αγαπημένο της, τον Χαβιέρ – και μέσ’ από τούτα τα γράμματα, κι απ’ τις απαντήσεις που μερικές φορές γράφει ο Χαβιέρ στην άγραφη πίσω σελίδα τους, δυο άνθρωποι με μόνο τους όπλο την αγάπη ορθώνουν τ’ ανάστημά τους ενάντια σ’ ένα απάνθρωπο σύστημα.

Το And our faces, my heart, brief as photos είναι ένα θαυμαστό βιβλιαράκι όπου συνυπάρχουν λογής λογής μικρά κείμενα −φιλοσοφικά ή για την τέχνη, ως και για την αξία και τη σημασία ενός δέντρου− και μαζί ποιήματα. Η θραύση του χρόνου, η ενότητα του χρόνου, η υποκειμενικότητα της εικόνας, το μυστήριο και το θαύμα της όρασης, είναι θέματα που επανέρχονται στα γραπτά του Μπέρτζερ, για παράδειγμα στο έξοχο Here is Where We Meet, ένα ακατάταχτο, γοητευτικό βιβλίο για τη μνήμη, τη ζωή, το χρόνο, το θάνατο. Η εξιστόρηση θραύεται και γεννά μιαν άλλη, βαθύτερη, εσωτερική αφήγηση. Οι προτάσεις του Μπέρτζερ είναι πάντα μικρές κι ανεξαιρέτως ολοκάθαρες – προτάσεις ενός ανθρώπου εξίσου του στοχασμού και της δράσης. Η ματιά του είναι ποιητική, ελεύθερη κι ανθρωπιστική.

Η διαχρονική ματιά ενός αληθινού στοχαστή του καιρού μας.

Twitter