«Οι ορφικές μύστιδες και η Μαρώ» της Ελένης Λαδιά
Είναι γνωστά τα χρυσά ορφικά ταφικά ελάσματα από το βιβλίο του Όττο Κερν.[1] Στην επιφάνειά τους υπήρχαν γραμμένες με μικρά, ακανόνιστα γράμματα και ανορθογραφίες, οι οδηγίες για το νεκρικό ταξίδι του ορφικού μύστη. Αυτά τα ελάσματα, που βρέθηκαν σε τάφους, χρονολογούνται από τον 4ον προχριστιανικόν αιώνα μέχρι τον 3ον μεταχριστιανικόν. Τα περισσότερα ανήκουν στον 4ον ή στον 3ον π.Χ. αιώνα. Το αρχαιότερον (του 400 π.Χ.) βρέθηκε στο Ιππώνιον της Καλαβρίας στην Μ. Ελλάδα και το μεταγενέστερον (μέσα 3ου μ.Χ. αιώνα) προέρχεται από την Ρώμη. Ορφικά ελάσματα έχουμε από την Θεσσαλία (από τα Φάρσαλα του 4ου π.Χ. αι., δύο από την Πέλιννα και δύο από τις Φερές). Δώδεκα βρέθηκαν στην Κρήτη (στην Ελεύθερνα και το Ρέθυμνον του 3ου π.Χ. αι.). Από την Μακεδονία βρέθηκαν στην Πέλλα και την Αμφίπολη επίσης του 4ου π.Χ. αι.
Θα βρεις αριστερά στα ανάκτορα του Άδη κρήνη
και δίπλα της να στέκεται λευκή κυπάρισσος·
σ’ αυτή την κρήνη μήτε να πλησιάσεις.
Θα βρεις και άλλη από την λίμνη της Μνημοσύνης
που ρέει κρύο νερό· φύλακες είναι εμπρός της.
Να πεις: είμαι παιδί της γης και του αστέρινου ουρανού.
όμως το γένος μου είναι ουράνιο· αυτό το ξέρετε κι εσείς.
Στεγνός από την δίψα είμαι και χάνομαι· δώστε μου αμέσως
το κρύο νερό που ρέει από την λίμνη της Μνημοσύνης.
Κι εκείνοι θα σου δώσουνε να πιεις από την θεία κρήνη
και τότε εσύ μέσα στους άλλους ήρωες θα βασιλεύεις.[2]
Οι στίχοι που διασώθηκαν στις ορφικές πινακίδες κρύβουν θαυμάσια τμήματα της ορφικής θεολογίας: πρόκειται για την υπόδειξη στον μυημένο νεκρό να προχωρεί πάντα στα δεξιά για να αποφύγει την κρήνη με την λευκή κυπάρισσο, για το χαρούμενο άγγελμα «χαίρε εσύ που έπαθες το πάθημα· από άνθρωπος έγινες θεός», για την μυστηριακή φράση τελετουργίας «ερίφιο που έπεσες στο γάλα», για τον υπέροχον χαιρετισμόν «χαίρε, χαίρε εσύ που οδοιπορείς στα δεξιά/ στους ιερούς λειμώνες και τα άλση της Περσεφόνης», για την ολόκαρδη ομολογία του μύστη πως είχε πληρώσει το τίμημα για έργα ανόσια που οφείλονταν στην Μοίρα ή στους άλλους αθανάτους, ή στον ριγμένο από τα άστρα κεραυνόν, καθώς και για την διαβεβαίωσή του πως καθαρός και αγνός πλέον πέταξε έξω από τον ασφυκτικόν κλοιόν και με ταχύτατον βήμα έφθασε στους κόλπους της υποχθόνιας βασίλισσας Περσεφόνης, όπου ευμενής, θα τον κατέτασσε στις τάξεις των εναρέτων.[3]
Πώς θα μπορούσαν να αποδοθούν οι ψίθυροι; Με υδατογραφήματα.
Στα ορφικά ελάσματα αναφέρεται συνήθως η λέξη παις (ήταν ο, η παις, δηλαδή και για τα δύο γένη). Μεταφράζεται ως υιός.
Κι εδώ καταφθάνει η φίλη μου Μαρώ, η Μαρώ Βανδώρου, εικαστική καλλιτέχνις σπανίας οξυδέρκειας και ευαισθησίας, που ζει στην Αμερική και τακτικώς επισκέπτεται την Ελλάδα για να βρεθεί στον Κεραμεικόν, στο ψυχομαντείον του Αχέροντος, στην Ελευσίνα και αλλού. Η ίδια δεν γνωρίζει αν περιφέρεται στο όνειρο, στην έμπνευση ή κάπως στην πραγματικότητα, αυτή η «φευγάτη» ονειροθρεμμένη, ονειροπαρμένη και αλαφροΐσκιωτη. Σε ένα από τα ταξίδια της επισκέπτεται μία έκθεση στο Μ. Ακροπόλεως[4] και βλέπει ένα ορφικόν έλασμα από τάφον της Ελεύθερνας, που η μόνιμη θέση του βρίσκεται στο Αρχαιολογικόν Μουσείον Ηρακλείου και είναι του 2ου-1ου π.Χ. αι. Γνωστά κι από άλλα ελάσματα τα λόγια της επιγραφής. Αναφέρεται στην δίψα (στέγνωσα από δίψα και χάνομαι), ζητά να πιει από την αείρροη κρήνη στα δεξιά της κυπαρίσσου. Κι όταν οι φύλακες ρωτούν για ταυτότητα και προέλευση, η νεκρή απαντά: «Γας ημί θυγάτηρ και Ωρανώ αστερόεντος». Η Μαρώ διαβάζει την λέξη «θυγάτηρ». Στο βιβλίο της γράφει η ίδια για την εντύπωση που της προκάλεσε η λέξη θυγάτηρ και η μακρόχρονη πνευματική Οδύσσεια σε τόπους, ταξίδια, μουσεία, σπουδαστήρια και γνωριμίες με ειδικούς τεχνικούς. Γιατί η Μαρώ φτιάχνει βιβλία πραγματικώς αχειροποίητα. Το νέον της βιβλίον έχει τον τίτλον Ψίθυροι και περιέχει σε υδατογραφήματα έξι ορφικά ελάσματα[5] που αναφέρονται σε μύστιδες. Πώς θα μπορούσαν να αποδοθούν οι ψίθυροι; Με υδατογραφήματα. Η Μαρώ χαρακτηρίζει σπανία και δύσκολη την τεχνική του υδατογραφήματος. Την άποψή της πως πρόκειται για μύστιδες την υποστηρίζει μία σοβαρή βιβλιογραφία.[6] Τα υλικά για το βιβλίον είναι επίσης σπάνια και πανάκριβα. Η χαρισματική εικαστικός Μαρώ Βανδώρου δεν αρκείται στα έξι ελάσματα, αλλά βρήκε και ονόματα μύστιδων όπως: Αρχεβούλη η Αντιδώρου, Φιλωτήρα, Φιλίστη, Ευξένη, Φυλομάγα, Φιλημήνα, Ξεναρίστη, Ηγησίσκα, Παλάθα κι εγώ θα προσθέσω: Μαρώ.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Otto Kern, Orphicorum Fragmenta fragmenta veteriora (32).
[2] Έλασμα από Πετέλεια, 4ος αι. π.Χ. κοντά στο Στρογκόλι, Καλαβρίας Βρετ. Μουσείον.
[3] Περισσότερες πληροφορίες για τον Ορφισμόν βλ. Ελένης Λαδιά, Τα ψυχομαντεία και ο υποχθόνιος κόσμος των Ελλήνων, β’ έκδοση, Gema 2006.
[4] Κατάλογος εκθέσεως Μ. Ακροπόλεως A world of emotions.
[5] Τα έξι ελάσματα των ορφικών μύστιδων: α. ορφικόν έλασμα από τάφο Ελεύθερνας, Αρχ. Μ. Ηρακλείου, 2ος-1ος π.Χ. αι., β. Πετέλεια Καλαβρίας, 4ος π.Χ. αι., γ. Ιππώνιον Καλαβρίας, 5ος π.Χ. αι., δ. Πέλιννα Θεσσαλίας, 275 π.Χ., ε. Πέλιννα Θεσσαλίας, 275 π.Χ., στ. έλασμα Ρώμης 2ος μ.Χ. αι. Καικιλία Σεκουνδείνα (το όνομα αναφέρεται στον 4ον και τελευταίον στίχον του ελάσματος).
[6] Τα ελάσματα που φανερώνουν καθαρώς γυναικεία μορφή είναι της Ελεύθερνας με την λέξη θυγάτηρ και της Ρώμης με το όνομα Καικιλία Σεκουνδείνα. Στα υπόλοιπα τέσσερα την θηλυκή ερμηνεία στην λέξη παις υποστηρίζουν τα βιβλία: 1. Bernabe A. / Jimenez San Cristobal, A (2008) Instructions for the Netherworld. The Orphic Gold Tablets, with iconographical appendix by R. Olmos and illustrations by S. Olmos. trans. M. Chase (Religion in the Graeco-Roman World 162), Leiden. 2. Edmonds III R.G. (ed.) (2001) The Orphic Gold Tablets and Greek Religion: Further Along the Path. Cambridge. 3. Graf F. / Johnston S.I. (2013) Ritual Texts for the Afterlife, Orpheus and the Bacchic Gold Tablets, London / New York. 4. Tzifopoulos Y.Z. (2010) Paradise Earned: The Bacchic-Orphic Gold Lamellae of Crete (Center for Hellenic Studies, Hellenic Series 23) Washington DC/ Cambridge, MA.
