«Ο ιδιαίτερος κύριος Άντερσεν»
της Ξένιας Καλογεροπούλου
Πολλές φορές γονείς, δάσκαλοι αλλά και αναγνώστες βάζουν στο ίδιο καλάθι τα παραμύθια των αδερφών Γκριμ με εκείνα του Άντερσεν. Κι όμως, σε τίποτα δεν μοιάζουν μεταξύ τους.
Στη συλλογή των αδερφών Γκριμ, όλα τα παραμύθια είναι γεννημένα από αφηγήσεις λαϊκών παραμυθάδων. Και, όπως όλα τα λαϊκά παραμύθια, δεν αναφέρονται σε ψυχολογικά θέματα, δεν περιγράφουν αισθήματα. Σε αφήνουν να τα φαντάζεσαι όπως θέλεις.
Τα παραμύθια του Άντερσεν, αντίθετα, είναι «γραμμένα». Και είναι σχεδόν όλα –έμμεσα ή και άμεσα– αυτοβιογραφικά. Η στέρηση, η φτώχεια, η περιφρόνηση των άλλων, η κοινωνική αδικία είναι θέματα που τα γνώρισε ο ίδιος και που τον πόνεσαν σε όλη του τη ζωή. Τα παραμύθια του αψηφούν τον κόσμο των γονιών, των δασκάλων ή και των παιδικών βιβλίων που προσπαθούν να κρατάνε μακριά από τα παιδιά κάποια θέματα όπως ο φόβος της απομόνωσης, της εγκατάλειψης, ακόμη και του θανάτου. Θέματα που έχουν σχέση με κάθε είδους πόνο, αλλά και με την ανεκπλήρωτη ερωτική επιθυμία.
Το Αηδόνι γεννήθηκε από τον απελπισμένο έρωτά του για μια μεγάλη τραγουδίστρια, την Jenny Lind. Μια τραγουδίστρια με άχαρη εμφάνιση αλλά θεϊκή φωνή, που τον μάγεψε ολοκληρωτικά αλλά που δεν του ανταπέδωσε τον έρωτά του. Η Μικρή Γοργόνα είναι ένα ερωτικό γράμμα, ένα σπαρακτικό αποχαιρετιστήριο γράμμα, που απευθυνόταν σε ένα πρόσωπο που δεν ήταν δυνατόν να ανταποκριθεί στον έρωτά του.
Ο Άντερσεν γράφει για τη σχέση του ατόμου με τον κόσμο που το περιβάλλει αλλά και για την αντίφαση ανάμεσα στην επιθυμία και σε ό,τι δεν είναι επιτρεπτό. Γράφει για την αντίθεση ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι, τη χαρά και τη λύπη, την απόλαυση και τον πόνο. Δηλαδή για εκείνα ακριβώς τα αντίθετα που αποτελούν την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Για εκείνα τα θέματα που έχουν δώσει αφορμή σε γενιές και γενιές ψυχαναλυτών να αναπτύξουν τις θεωρίες τους πάνω στο συνειδητό και το υποσυνείδητο.
Τα παραμύθια του δημοσιεύονται συνήθως κάπως συντομευμένα κι αυτό είναι απολύτως θεμιτό, γιατί είναι γραμμένα για αναγνώστες του δέκατου ένατου αιώνα και οι πολύ όμορφες αλλά μακροσκελείς περιγραφές του μπορεί να κουράζουν τον σημερινό αναγνώστη, παιδί ή ενήλικα. Προδίδουμε όμως τον Άντερσεν όταν προσπαθούμε να κάνουμε αυτά τα παραμύθια πιο γλυκερά και ανώδυνα. Έτσι, τα ισοπεδώνουμε και τα φτωχαίνουμε. Μπορεί η Άριελ, η Μικρή Γοργόνα του Ντίσνεϊ, να είναι πολύ χαριτωμένη, αλλά δεν είναι η Μικρή Γοργόνα του Άντερσεν. Είναι επίπεδη και αβλαβής, χωρίς πλούτο, χωρίς χυμούς. Μας αφήνει ανέγγιχτους. Και είναι κρίμα.
Είναι αλήθεια πως σε μια δεύτερη φάση ο ίδιος ο Άντερσεν, πιεσμένος ίσως από κάποιους αναγνώστες που τους στενοχωρούσε η έλλειψη happy end του παραμυθιού, έγραψε ο ίδιος ένα άλλο τέλος όπου θριάμβευε η κερδισμένη «αθάνατη ψυχή» της Γοργόνας. Ένα τέλος ορθό ίσως από θρησκευτικής πλευράς, αλλά άχαρο και καθόλου ταιριαστό στο αρχικό παραμύθι. Όμως αυτό το τέλος δεν κέρδισε τους αναγνώστες. Το διαβάζουν, αποκλειστικά και μόνο, οι μελετητές του Δανού παραμυθά.
Ο εξαίρετος Μάικ Κένι, ο οποίος διασκεύασε τη Μικρή Γοργόνα στη θεατρική εκδοχή που παρουσιάζεται τώρα στη Μικρή Πόρτα, έμεινε απόλυτα πιστός στο παραμύθι, ζωντανεύοντας όλη του τη μαγεία και όλη του την ευαισθησία. Όλα έχουν κρατηθεί και εξακολουθούν να υπάρχουν στη σκηνή αλλά, συγχρόνως, μαζί με ένα παιχνιδιάρικο στοιχείο και ένα πολύ λεπτό χιούμορ. Τα «λυπητερά» σημεία δεν παύουν να είναι συγκινητικά, αλαφρώνουν όμως με τη χάρη της θεατρικής τους παρουσίασης και με το γέλιο που έρχεται αμέσως μετά το δάκρυ. Άλλωστε, ο Μάικ Κένι πιστεύει ότι:
«Το θέατρο είναι ένας χώρος απόλυτα ασφαλής, αλλά δεν είναι ένας χώρος όπου πρέπει να κρύβουμε τις σκληρές αλήθειες του κόσμου. Και πιστεύω ότι οι πιο όμορφες ιστορίες είναι εκείνες που μιλούν για πράγματα που είναι πάρα πολύ σημαντικά για τους ανθρώπους και που δεν ξέρουμε την απάντησή τους».
