«Τερέζα Ράκεν» στο θέατρο τέχνης
της Έλενας Χουζούρη
Ο Εμίλ Ζολά (1840-1902) άρχισε να γράφει την Τερέζα Ρακέν σε συνέχειες στην εφημερίδα L’ Artiste κατά τη διάρκεια του 1867. Ως μυθιστόρημα η περίφημη Τερέζ θα εκδοθεί το Δεκέμβριο του ίδιου έτους για να γνωρίσει αμέσως μεγάλη εμπορική αλλά και καλλιτεχνική επιτυχία και να καταστήσει το συγγραφέα της από τους πιο δημοφιλείς στη Γαλλία της Παλινόρθωσης. Μέχρι τότε ο Εμίλ Ζολά είχε γράψει διηγήματα και τρία μυθιστορήματα, ενώ αρθρογραφούσε συχνά σε εφημερίδες της εποχής. Ωστόσο κανένα από αυτά δεν τον καθιέρωσε όσο η Τερέζα Ρακέν, το οποίο και κατηγορήθηκε ως άσεμνο αλλά και υμνήθηκε από τους κριτικούς. Θεωρείται μάλιστα το πρώτο κορυφαίο μυθιστόρημά του. Ξανατυπώνεται το 1868, γεγονός σπάνιο για τα εκδοτικά ήθη της εποχής. Ο Ζολά θα διασκευάσει το μυθιστόρημα σε θεατρικό έργο λίγα χρόνια μετά και το πρώτο επί σκηνής ανέβασμα θα γίνει το 1873. Τόσο το μυθιστόρημα όσο και το θεατρικό έργο προκαλούν αντιδράσεις. Η τόλμη με την οποία ο Ζολά ανατέμνει την ανθρώπινη ψυχή –προπομπός του μετέπειτα Ανθρώπινου κτήνους– και ανασύρει από μέσα της τα πιο φοβερά σκοτάδια σοκάρουν. Ο κριτικός Louis Ulbach (ψευδώνυμο Ferragus) θα γράψει ανάμεσα στ’ άλλα ότι από την Τερέζα Ρακέν αναδύεται κάτι σάπιο. Στο Λονδίνο η θεατρική Τερέζα θα παιχτεί μόλις το 1891 υπό την αιγίδα της Ανεξάρτητης Θεατρικής Εταιρείας, καθώς από το βρετανικό πρωθυπουργικό γραφείο δε θα δοθεί επίσημη άδεια για το ανέβασμα του έργου. Παρά τις αντιδράσεις όμως, η Τερέζα θα γνωρίσει μια διαχρονική επιτυχία πολύ μετά το θάνατο του δημιουργού της έως τις ημέρες μας. Από το βιβλίο και το θέατρο θα μεταπηδήσει στην όπερα, στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση. Θα γίνει ακόμη και… μιούζικαλ σε σκηνή του Μπρόντγουεϊ.
Ο ίδιος ο Ζολά στον πρόλογο του μυθιστορήματός του γράφει ότι: «Στην Τερέζ θέλησα να μελετήσω τις ιδιοσυγκρασίες και όχι τους χαρακτήρες. Διάλεξα πρόσωπα που κυριαρχούνται υπερβολικά από τους νευρώνες και το αίμα τους, που στερούνται ελεύθερης βούλησης και που παρασύρονται σε κάθε πράξη της ζωής τους από τις μοιραίες ορμές της σάρκας τους…» Σύμφωνα με τον Γάλλο συγγραφέα, η Τερέζα ανήκει στον μελαγχολικό τύπο, ο Λωράν στον αιματώδη και ο Καμίγ στον φλεγματικό. Για τον Ζολά η συγγραφή της Τερέζας Ρακέν ήταν γι’ αυτόν μια παράλληλη επιστημονική μελέτη. Οι απόψεις του αυτές είναι απόρροια της γενικότερης φιλοσοφικής θεώρησης που είχε για τον άνθρωπο και τον κόσμο. Ο Ζολά ήταν θετικιστής. Ο θετικισμός ήταν ένα από τα κυρίαρχα φιλοσοφικά ρεύματα του 19ου αιώνα. Επιπροσθέτως ο Ζολά είχε επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από την εξέλιξη των φυσικών επιστημών της εποχής του. Θα πρόσθετε κανείς ότι ο νατουραλισμός του Ζολά ενταγμένος μέσα στο κλίμα μιας εποχής που προσπαθούσε να ερμηνεύσει τον κόσμο με όρους περισσότερο επιστημονικούς και πραγματιστικούς και όχι ρομαντικούς και υπερβατικούς μπορεί να διαβαστεί σήμερα ως μια αντίδραση απέναντι σε ψευδεπίγραφες και ψευδαισθησιακές καταστάσεις. Τελικά όμως ακόμα και ο νατουραλισμός του Ζολά προσκολλημένος στα θετικιστικά δόγματα και στις ημιτελείς ανακαλύψεις των φυσικών επιστημών (η νευροψυχιατρική επιστήμη βρισκόταν σε εμβρυακή κατάσταση) πέφτει στην παγίδα από την οποία υποτίθεται προσπάθησε να ξεφύγει. Δηλαδή τη σχεδόν υπερβατική θεώρηση ότι ο άνθρωπος άγεται και φέρεται από τα σκοτάδια και τις ανάγκες των ενστίκτων του και μόνον. Δεν απέχει δηλαδή καθόλου από το κτήνος, όχι από την ηθικολογική άποψη αλλά από αυτήν της ζωώδους φυσικής λειτουργίας.
Κάτω από αυτή τη λογική ο Ζολά γράφει την Τερέζα Ρακέν η οποία εκτός των άλλων θεωρείται πρότυπο του νατουραλισμού. Το πώς τη διασκεύασε θεατρικά ο ίδιος δεν το γνωρίζουμε, διότι η κατά Ζολά θεατρική διασκευή της Τερέζας δεν έχει δει τα φώτα της ελληνικής ράμπας.
Ωστόσο και μόνο να αποφασίσεις να καταπιαστείς με αυτήν και να τολμήσεις τη δική σου θεατρική διασκευή δεν είναι λίγο.
Η Αθανασία Καραγιαννοπούλου που στην περίπτωσή μας τόλμησε να διασκευάσει την Τερέζα Ρακέν είχε λοιπόν να αναμετρηθεί με το ίδιο το κορυφαίο αυτό μυθιστόρημα, με τη φιλοσοφική του θεώρηση, εντελώς ξεπερασμένη τον 21ο αιώνα, τις εμμονές του Ζολά που μπορεί και να καταπνίξουν, και ακόμη περισσότερο τον κίνδυνο να διαβαστεί η Τερέζα ως ένα σπαραξικάρδιο ρομάντσο με κακό τέλος η ακόμα μία ιστορία απιστίας που τελειώνει μ’ ένα φόνο. Η Καραγιαννοπούλου απέφυγε εξαρχής αυτούς τους σκοπέλους επιλέγοντας να διασκευάσει θεατρικά την ιστορία της Τερέζα χωρισμένη σε δέκα σκηνές και με ισάριθμους υπότιτλους. Έτσι κατόρθωσε να εξασφαλίσει σε μεγάλο βαθμό –η διάσωση από το επιπλέον γίνεται μόλις στο φτερό– τη σκηνική οικονομία και εντέλει να μην κουράσει το θεατή. Επίσης το σκηνοθετικό αυτό εύρημα επειδή είναι καλά οργανωμένο οδηγεί στην άνετη παρακολούθηση και στην κατανόηση της πλοκής από το θεατή, ενώ συντελεί σε μια σταδιακά αυξανόμενη ένταση της παραγόμενης, από τα επί σκηνής συμβάντα, θερμοκρασίας. Οι βασικοί ρόλοι είναι τέσσερις: της Τερέζας Ρακέν, του Καμίγ Ρακέν –ξαδέλφου και συζύγου της–, της κυρίας Ρακέν – θείας της Τερέζας και μητέρας του Καμίγ και του Λοράν, εραστή της Τερέζας και παιδικού φίλου δικού της και του Καμίγ. Η ιστορία με δυο λόγια είναι η εξής: Η ορφανή Τερέζα αναγκάζεται από τη θεία της κοντά στην οποία μεγαλώνει να παντρευτεί τον φιλάσθενο πρώτο της ξάδελφο και να υφίσταται μια απίστευτα πληκτική, μονότονη και μελαγχολική ζωή. Ώσπου μια ημέρα εμφανίζεται στο μουντό και αρρωστιάρικο σπίτι ο ωραίος και μοιραίος Λοράν, κι η ερωτική ανάφλεξη δεν αργεί να συμβεί. Αντίθετα με τον Φλομπέρ και τη Μαντάμ Μποβαρύ του, ο Ζολά, πιστός στις περί ενστίκτου και αδιαφιλονίκητων ορμών πεποιθήσεις του, οδηγεί τους αγόμενους και φερόμενους από τα πάθη τους και τις ανάγκες της σάρκας τους εραστές στο φόνο. Ο Λοράν πνίγει τον Καμίγ, εμφανίζει το φόνο σαν ατύχημα και τον εαυτό του πλήρως συντετριμμένο από το χαμό του παιδικού του «φίλου», πείθει την όντως συντετριμμένη μητέρα Ρακέν και κάποιους μήνες αργότερα με τις δικές της ευλογίες παντρεύεται την Τερέζα. Αλλά ο Καμίγ έστω και νεκρός παίρνει την εκδίκησή του. Πολύ σύντομα ο φόνος του, οι τύψεις, οι ενοχές θα επισκιάσουν το ερωτικό πάθος έως του σημείου να το μετατρέψουν σε τάσεις αλληλοεξόντωσης των δύο πρώην εραστών και νυν συζύγων. Οι οποίοι μπορεί να έχουν γλιτώσει από τη δικαιοσύνη αλλά δε γλιτώνουν από τον κακό εαυτό τους.
Αν κρίνουμε από το πώς ο Ζολά χαρακτήριζε τους ήρωές του, η Τερέζα (Πέγκυ Σταθακοπούλου), ιδιοσυγκρασία μελαγχολική, ο Λοράν (Λάζαρος Γεωργακόπουλος), αιματώδης ιδιοσυγκρασία, και ο Καμίγ (Θανάσης Κουρλαμπάς), φλεγματική ιδιοσυγκρασία, ανταποκρίνονται σ’ αυτούς τους χαρακτηρισμούς. Η Σταθακοπούλου περνά με άνεση και πειστικότητα από τη μελαγχολία και την πλήξη στην παραφορά του πάθους για να επιστρέψει στη μελαγχολία και το φόβο. Ελέγχει επίσης με άνεση τα εκφραστικά της μέσα και τις κινήσεις της. Ο Λάζαρος Γεωργακόπουλος είναι άνισος. Δεν κατορθώνει πάντα να καθοδηγήσει τις εξάρσεις και τις εντάσεις του ρόλου του. Σωστός στο ρόλο του φιλάσθενου και φλεγματικού Καμίγ ο Θανάσης Κουρλαμπάς. Η Αλίκη Γεωργούλη κρατά από την παλιά αξεπέραστη γενιά των ηθοποιών του Θεάτρου Τέχνης και μας τη θυμίζει σε όλη τη διάρκεια της παράστασης.
Γενικότερα, η παράσταση ενός τόσο δύσκολου και αμφιλεγόμενου ως προς τη σημερινή πρόσληψή του έργου, αποπνέει ένα εσάνς από τις παλιές παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης όταν ιερουργούσε ο μεγάλος Δάσκαλος. Ένα εσάνς όμως μόνο, μην υπερβάλλουμε! Δεν είναι όμως λίγο και αυτό στους επιφανειακούς και μέχρι πρότινος επιδειξιομανείς καιρούς μας. Μια βασική ένσταση: η πολύ δυνατή μουσική και τα γαλλοαγγλικά άσματα. Νεότερη μανία των Ελλήνων σκηνοθετών αυτή, η οποία έχω την υποψία ότι προσπαθεί να υποκρύψει σκηνοθετικές αμηχανίες.
