«“Ικέτιδες” του Ευριπίδη στην Επίδαυρο» της Ανθούλας Δανιήλ
Ικέτιδες του Ευριπίδη, όχι του Αισχύλου, που με τον ίδιο τίτλο πραγματεύεται άλλο θέμα. Εδώ πρόκειται για τις μητέρες των επτά Αργείων στρατηγών που έπεσαν στη Θήβα, ως συμπολεμιστές του Πολυνείκη. Μας είναι γνωστή από την Αντιγόνη του Σοφοκλή η απαγόρευση της ταφής του Πολυνείκη, που ήρθε με τους επτά εναντίον των Θηβών να πάρει τον θρόνο από τον αδελφό του τον Ετεοκλή. Ο εμφύλιος έληξε με τη νίκη των Θηβαίων και τη συντριβή των Αργείων. Και ο Κρέων έβγαλε διαταγή να μην ταφεί ο Πολυνείκης, αλλά να αφεθεί βορά των σκυλιών και των ορνέων. Στις Ικέτιδες βλέπουμε ότι αυτή η διαταγή επεκτείνεται και στους άλλους του αντίπαλου στρατοπέδου. Οπότε, οι μητέρες των νεκρών, οι σύζυγοι και τα παιδιά τους, με τον βασιλιά τους τον Άδραστο έρχονται να ικετέψουν τον βασιλιά της Αθήνας, τον Θησέα, να μεσολαβήσει. Ο Κρέων, βεβαίως, δεν συναινεί κι έτσι ο Θησέας και η πόλη της Αθήνας, προστάτιδα των αδυνάτων, θα πάει να διεκδικήσει τους νεκρούς με πόλεμο. Θα νικήσει και όλα θα τελειώσουν με τις οδηγίες της Αθηνάς και τον ύμνο στην πόλη της Αθήνας.
Ο Ευριπίδης γεννήθηκε το 480 π.Χ. στη Σαλαμίνα μάλλον, και πέθανε στην Πέλλα το 406, αυτοεξόριστος στην Αυλή του βασιλιά Αρχέλαου. Λένε ότι τον κατέφαγαν τα σκυλιά, αλλά και αυτό κάτι άλλο σοβαρό πρέπει να κρύβει. Πατέρας του ήταν ο κτηματίας και έμπορος Μνήσαρχος. Μητέρα του η Κλειτώ, την οποία ο Αριστοφάνης διακωμωδεί και πολιτογραφεί λαχανοπώλιδα, αλλά ούτε και αυτό πρέπει να είναι αλήθεια. Λένε ακόμα ότι έκανε δύο γάμους και ατύχησε, κι ίσως γι’ αυτό έγινε μισογύνης, αλλά και πάλι δεν είμαστε σίγουροι. Το σίγουρο είναι ότι δεν παραλείπει να βάζει τις ίδιες τις γυναίκες να μιλούν εναντίον του εαυτού τους. Στις Ικέτιδες, η ίδια η βασίλισσα λέει πως δεν θα σιωπήσει επειδή θεωρείται άχρηστο ακόμα και το καλό που λένε οι γυναίκες – ουδ’ ως αχρείον τας γυναίκας ευ λέγειν, στίχ. 299. Σίγουρο, επίσης, είναι ότι μεγάλωσε στην Αθήνα, έλαβε πολύ καλή μόρφωση, είχε μεγάλη βιβλιοθήκη και δάσκαλο τον Αναξαγόρα. Ανήκε στον κύκλο του Περικλή, όπου κυκλοφορούσαν τα νέα ρεύματα και γίνονταν πολιτικές και φιλοσοφικές συζητήσεις. Η φιλοσοφία τον γοήτευσε, αλλά και το θέατρο. Έτσι έγινε ο από σκηνής φιλόσοφος. Έγραψε περί τα 90 έργα, σώθηκαν 19 με τον αμφισβητούμενο Ρήσο. Πρωτοπαρουσιάστηκε στο θέατρο το 446 π.Χ., κέρδισε την πρώτη νίκη το 422 π.Χ., τα έργα του έδιναν αφορμή για πολλές συζητήσεις και αντεγκλήσεις. Διότι μπορεί να μην ασχολήθηκε με την πολιτική, στο θέατρο όμως μίλησε πολιτικά και πολλά έργα του έχουν επικαιρικό χαρακτήρα, όπως και οι Ικέτιδες.
Οι Ικέτιδες γράφτηκαν και διδάχτηκαν το 422 π.Χ. Δυο χρόνια πριν, το 424 π.Χ. οι Θηβαίοι, σύμμαχοι των Σπαρτιατών, είχαν νικήσει τους Αθηναίους στο Δήλιο και δεν επέτρεπαν στους συγγενείς των νεκρών να τους θάψουν. Έναν χρόνο μετά, το 421 π.Χ., η Αθήνα και το Άργος έκαναν συμμαχία. Έτσι ο Ευριπίδης μετέφερε στην περιοχή του μύθου το ιστορικό γεγονός της εποχής του, αλλάζοντας απλώς τα ονόματα των ηρώων, αφήνοντας όμως τα ονόματα των πόλεων, για να προβάλει την Αθήνα και να κατακρίνει και τους Θηβαίους, ευθέως, και τους Σπαρτιάτες, εμμέσως. Οι ευεργετημένοι Αργείοι ορκίζονται αιώνια φιλία στους Αθηναίους και αποτελούν ανάχωμα στην αδηφαγία της Σπάρτης.
Η παράσταση στην Επίδαυρο, στις 5 και 6 Ιουλίου, ήταν συμπαραγωγή του Εθνικού Θεάτρου και του Θεατρικού Οργανισμού Κύπρου, σε σκηνοθεσία Στάθη Λιβαθινού. (Οι Ικέτιδες πρωτοπαίχτηκαν από το Εθνικό Θέατρο το 1966 σε σκηνοθεσία του Τάκη Μουζενίδη και από τον Θεατρικό Οργανισμό Κύπρου το 1980.)
Γιατί ο Ευριπίδης έχει συνδέσει τη μοίρα των ηρώων με τη μοίρα των κοινών θνητών. Δεν είναι τυχαίο που επηρέασε πιο πολύ από τους άλλους όλο το μετέπειτα θέατρο, ελληνικό και παγκόσμιο.
Η ζωντανή μουσική με το επιβλητικό και υποβλητικό τύμπανο έδινε θαρρείς τον ρυθμό της αναπνοής και, επομένως, της αφήγησης, δημιουργώντας το κατάλληλο ψυχολογικό κλίμα. Οι γυναίκες που θρηνούν, με διπλωμένο από τον πόνο το σώμα τους, ντυμένες στα μαύρα, κυλισμένες στο χώμα, παραπέμπουν σε ανάλογες ομηρικές σκηνές πένθους. Τραγικές μητέρες που κρατούν στην αγκαλιά τους τις στολές των νεκρών γιων τους, σκιά της σκιάς του ονείρου που γέννησαν.
Η βασίλισσα –Κάτια Δανδουλάκη– σε άψογη ειδή, με μετρημένη, αλλά σημαίνουσα κίνηση. Ο Βασιλιάς –Άκης Σακελλαρίου– με όλη την αυταρέσκεια που προβάλλεται και από τη γλώσσα του σώματος και την απαστράπτουσα στολή του, έπλεξε τον ύμνο στη Δημοκρατία της Αθήνας, στην οποία πλούσιοι και φτωχοί έχουν ίσα δικαιώματα – ουχί τω πλούτω διδούς το πλείστον, αλλά χω πένης έχων ίσον, στίχ. 467-8. Σε πλήρη ανατροπή, στο τέλος, γυρίζει κατακουρασμένος και ταλαιπωρημένος και βρόμικος, αλλά ανθρώπινα δικαιωμένος. Η πόλη της Αθήνας και η Δημοκρατία απονέμει θεία δικαιοσύνη.
Ο αναιδής, φλύαρος και αδαής, «κομψός» και «παρεργάτης λόγων», όπως είναι το ιδίωμα των εκφραστών του είδους, ο κήρυκας –Χάρης Χαραλάμπους– σαν να ξεχνάει με ποιον μιλάει, θα αναπτύξει τα αντεπιχειρήματα, αλλά όλη αυτή η στιχομυθία θα φανεί ότι δεν αποσκοπεί παρά στο να κρατήσει το ενδιαφέρον των πολιτών ζωντανό για την πόλη τους, εν μέσω Πελοποννησιακού Πολέμου. Η τραγική σαν ονειροπαρμένη Ευάδνη, ντυμένη νύφη, που πέφτει στη φωτιά για να καεί μαζί με τον νεκρό σύζυγό της, μοιάζει να επινοήθηκε για να αποδείξει πως ο Ευριπίδης δεν είναι μισογύνης. Ο τραγικός πατέρας της, που έρχεται να αποτρέψει το μοιραίο, επειδή για τον γέροντα πατέρα δεν υπάρχει τίποτα πιο γλυκό από την κόρη του –πατρί δ’ ουδέν ήδιον γέροντι θυγατρός, στίχ. 1101-2– φεύγει, ελεεινολογώντας τα γηρατειά του – ω δυσπάλαιστον γήρας, ως μισώ σ’ έχων, στίχ. 1108. Ο άγγελος –Ανδρέας Τσέλεπος– με σίγουρη φωνή αναγγέλλει τις καλές ειδήσεις, ενώ το πένθος δεν επιτρέπει χαρές. Εν ολίγοις, το «τραγικό» που τόσο πολύ αναφέρθηκε, στον Ευριπίδη έχει μετατοπιστεί. Έχει ξεφύγει από το ανάλογο του Αισχύλου και του Σοφοκλή. Έχει περάσει στον απλό καθημερινό άνθρωπο. Γιατί ο Ευριπίδης έχει συνδέσει τη μοίρα των ηρώων με τη μοίρα των κοινών θνητών. Δεν είναι τυχαίο που επηρέασε πιο πολύ από τους άλλους όλο το μετέπειτα θέατρο, ελληνικό και παγκόσμιο. Οι Ικέτιδες είναι μητέρες που ζητάνε να θάψουν τα παιδιά τους…
Το έργο θα περιοδεύσει στην Κύπρο και τούτο αποτελεί μια σημαίνουσα πληροφορία.
Μετάφραση Γιώργου Κοροπούλη, Σκηνικά-Κοστούμια Γιώργου Σουγλίδη, Φωτισμοί Αλέκου Αναστασίου, Μουσική Άγγελου Τριανταφύλλου, Χορογραφία Φώτη Νικολάου, Μουσική διδασκαλία Μελίνας Παιονίδου. Βοηθός σκηνοθέτη ήταν ο Βασίλης Ανδρέου και η Μαρίνα Μυρτάλη, Βοηθός σκηνογράφου-ενδυματολόγου η Μαρία Καλαμαρά, Δραματολόγος η Ειρήνη Μουντράκη.
Στη διανομή: Μητέρες Αργείων στρατηγών ήταν οι Άννα Γιαγκιώζη, Άνδρη Θεοδότου, Κόρα Καρβούνη,Tζίνη Παπαδοπούλου, Αγλαΐα Παππά, Μαρία Σαββίδου, Κωνσταντίνα Τάκαλου, Τάνια Τρύπη, Νιόβη Χαραλάμπους. Αίθρα η Κάτια Δανδουλάκη, Θησέας ο Άκης Σακελλαρίου, Άδραστος ο Χρήστος Σουγάρης, Κήρυκας ο Χάρης Χαραλάμπους, Άγγελος ο Ανδρέας Τσέλεπος, Ευάδνη η Κατερίνα Λούρα, Ίφις ο Θοδωρής Κατσαφάδος.
