«Κύκλος Μάλερ VI: Η “5η Συμφωνία” του Μάλερ με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών» της Ανθούλας Δανιήλ
«Μακάρι να μπορούσα να διευθύνω την πρεμιέρα του έργου πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό μου». (Γκούσταβ Μάλερ)
Στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στις 20 Απριλίου 2018, απολαύσαμε την 5η Συμφωνία του Γκούσταβ Μάλερ με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, στην αίθουσα «Χρήστος Λαμπράκης».
Ο Γκούσταβ Μάλερ (1860-1911), σύγχρονος του Σίγκμουντ Φρόιντ (1856-1939) και των μοντέρνων καλλιτεχνών της εποχής του, ενημερωμένος πάνω στα νέα αισθητικά ρεύματα που αλλάζουν τον κόσμο και επηρεάζουν την τέχνη, γίνεται ο προάγγελος του γερμανικού εξπρεσιονισμού και, όπως είναι φυσικό, διαμορφώνει ανάλογα και το δικό του αισθητικό ιδεώδες. Αν και σύγχρονος του Κλοντ Ντεμπισί (1862-1918) και του Μορίς Ραβέλ (1875-1937), δεν ακολουθεί τις μοντερνιστικές αντιλήψεις των συγχρόνων του, αντιθέτως συνεχίζει την παράδοση που έχει τις ρίζες της στον Λούντβιχ βαν Μπετόβεν (1770-1827). Και, όπως ο Μπετόβεν κάνει την αλλαγή στην τεχνική του στις αρχές του 19ου αιώνα, έλκοντας τις δικές του ρίζες από τον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ (1685-1750), τον Γιόζεφ Χάιντν (1732-1809) και τον Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ (1756-1791), έτσι και ο Μάλερ, εκατό χρόνια μετά, κάνει τη δική του επανατοποθέτηση στον χώρο στις αρχές του 20ού αιώνα. Η 5η Συμφωνία συνδέεται με τα δραματικά γεγονότα της ζωής του και αποτελεί ορόσημο στην όλη καλλιτεχνική του δημιουργία.
Ο Μάλερ, από το 1897 έως το 1901, ήταν αρχιμουσικός στην Όπερα της Βιέννης. Η αιφνίδια ασθένειά του όμως, τον υποχρέωσε να παραιτηθεί από κάθε δραστηριότητα και να αποσυρθεί στη βίλα του στη νότια Αυστρία. Το καλοκαίρι που ακολούθησε, ξεκίνησε τη σύνθεση της 5ης Συμφωνίας, της οποίας η επεξεργασία κράτησε έναν περίπου χρόνο. Στο διάστημα αυτό γνώρισε και τη Μούσα της ζωής του, την Άλμα Σίντλερ (1879-1964).
Η 5η Συμφωνία είναι μία από τις πιο δημοφιλείς του Αυστριακού συνθέτη που, αν και προέκυψε από μια πολύ δύσκολη περίοδο της ζωής του, είναι «ένας ύμνος στη ζωή» και σχόλιο στον έρωτα και στον θάνατο. Ο συνθέτης αξιοποίησε ποικίλα και ετερόκλητα στοιχεία στη σύνθεσή του, πράγμα που την κατέστησε δύσκολη και δαιδαλώδη, για τούτο και δεν σταμάτησε, όσο ζούσε, να επιφέρει αλλαγές. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν να της προσδώσει τον επιθυμητό εκρηκτικό και, συναισθηματικά, αντιφατικό χαρακτήρα και τον χαρακτηριστικό διαυγή ήχο της.
Η Συμφωνία χωρίζεται σε τρεις ενότητες, με πέντε συνολικά μέρη. Η πρώτη αποτελείται από δύο μέρη με βαρύ, πένθιμο περιεχόμενο και με την αίσθηση ενός τέλους· τέλους της ζωής, αλλά και μιας ολόκληρης εποχής. Έτσι, το πρώτο μέρος είναι ένα μακάβριο, πένθιμο εμβατήριο, με μελανά θρηνητικά ηχοχρώματα, αρχής γενομένης από το εναρκτήριο και ιδιαίτερα δραματικό σόλο της τρομπέτας, μέχρι να μπουν τα έγχορδα σε πολύ χαμηλούς τόνους με το τραγούδι «Του μικρού τυμπανιστή» από τη συλλογή «Το μαγικό κόρνο του αγοριού» (ένα αγόρι οδηγείται στην εκτέλεση), που έχει χρησιμοποιήσει και στην 9η του.
Στο δεύτερο μέρος, περνάμε από τον θρήνο στην οργή που εκφράζεται με «σκληρές χειρονομίες εξπρεσιονιστικής έντασης» και το συμφωνικό εγώ σπαράσσεται από μια εσωτερική σύγκρουση χωρίς έξοδο. Μια ελάχιστη ρωγμή στην ένταση πάει να διαφανεί σ’ ένα χορικό, το οποίο όμως μένει ανολοκλήρωτο.
Στο μεσαίο μέρος της Συμφωνίας, το Σκέρτσο, η ατμόσφαιρα αλλάζει. Πρόκειται για το εκτενέστερο σκέρτσο που συνέθεσε ο Μάλερ, με πολλές ετερόκλητες διαθέσεις, πληθώρα θεματικών στοιχείων και χορευτική διάθεση, που άλλοτε βρίσκεται κοντά στον λαϊκό χορό Ländler και άλλοτε στο βαλς. Με το Σκέρτσο ο Μάλερ εκφράζει τον άνθρωπο «στο πλήρες φως της μέρας στο ζενίθ της ζωής», πράγμα που φανερώνει πως η ενότητα αυτή γράφτηκε σε μια περίοδο ψυχικής ευφορίας.
Το Adagietto,[1] για έγχορδα και άρπα, συνέθεσε μετά τον γάμο του με τη Άλμα ως έκφραση του έρωτά του. Το Adagietto είναι ένα όραμα παραδείσου, μια όαση στο κέντρο της Συμφωνίας, ένα «αιθέριο ιντερμέτζο» και δομικά άρτιο, ώστε μερικές φορές να παίζεται και χωριστά από την υπόλοιπη Συμφωνία.
Το φινάλε έρχεται τελείως ενθουσιαστικό. Η αρχή γίνεται λιτά, με πολλά σολιστικά περάσματα από τα πνευστά –κόρνο, όμποε, φαγκότο– ακούγεται το μοτίβο από το τραγούδι «Ύμνος της υψηλής σκέψης», ακολουθεί το κλαρινέτο, αλλά αμέσως όλη η ορχήστρα εκρήγνυται από την πληθωρική γραφή του συνθέτη, επίδραση ίσως από τον Μπαχ που μελέτησε εκείνη την περίοδο. Το χορικό, που είχε ακουστεί διακριτικά στο δεύτερο μέρος, επανέρχεται ολοκληρωμένο στο πέμπτο, σαν μια έκφραση κατάφασης και αισιοδοξίας, ύστερα από τόσες περιπέτειες, ήττες, νίκες και την τραγικότητα του πρώτου μέρους.
Ο Γερμανός μαέστρος Ματίας Φορέμνι, πρώτος προσκεκλημένος από την Όπερα της Λειψίας και πρώτος μαέστρος της Ορχήστρας Δωματίου, με πολλούς ακόμα τίτλους, διακρίσεις και διεθνή αναγνώριση, ανήκει στη νέα γενιά μαέστρων που επιζητούν την επικοινωνία με το κοινό, δεν ησυχάζει ποτέ και ταξιδεύει συνεχώς. Διονυσιασμένος στο πόντιουμ, κατηύθυνε σωστά, με δύναμη, συναίσθημα και ενθουσιασμό την Κρατική Ορχήστρα μας, που την απογείωσε και απέσπασε το μέγιστο των δυνατοτήτων της εκφράζοντας όλη την γκάμα των αντικρουόμενων συναισθημάτων, προσφέροντας έντονη συγκίνηση στο κοινό της αίθουσας που απόλαυσε τη συναυλία.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Να θυμίσουμε ότι το Adagietto ακούγεται στην ταινία Θάνατος στη Βενετία του Λουκίνο Βισκόντι (1906-1976), που βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Τόμας Μαν (1875-1955) και θεωρείται ως η διασημότερη μελωδία όλων των εποχών. Να προσθέσω ακόμη την άποψη του μεγάλου μας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη (1911-1996), που δείχνει τις υπόγειες και αθέατες διαδρομές της σκέψης και τη μυστική αλληλουχία των τεχνών μεταξύ τους: «Όταν ανακαλύψουμε τις σχέσεις των εννοιών και τις περπατήσουμε σε βάθος, θα βγούμε σ’ ένα άλλου είδους ξέφωτο».
