«Εκατό χρόνια από τον θάνατο του Κλοντ Ντεμπισί – Ο άνθρωπος και η φύση» της Ανθούλας Δανιήλ
Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, τιμώντας τον μεγάλο δημιουργό Κλοντ Ντεμπισί (Claude-Achille Debussy, 1862-1918) που φέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από τον θάνατό του, έπαιξε στη συναυλία της 23ης Μαρτίου 2018, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, δύο έργα του: Το Απομεσήμερο ενός φαύνου – L’ après midi d’un Faune, με το οποίο άνοιξε η συναυλία, και τη Θάλασσα – La mer, με την οποία έκλεισε. Ανάμεσα στο πρώτο και στο τέταρτο έργο, η ορχήστρα μας έπαιξε το Κοντσέρτο για φλάουτο και ορχήστρα του Ζακ Ιμπέρ (Jacques François-Antoine Ibert, 1890-1962) και το έργο Une Barque sur L'Ocean – Μια βάρκα στον ωκεανό του Μορίς Ραβέλ (Joseph Maurice Ravel, 1875-1937). Και οι τρεις αυτοί δημιουργοί κινούνται στο ίδιο μουσικό περιβάλλον.
Παίρνοντας τις ανταποκρίσεις των τεχνών από την αρχή, βλέπουμε ότι το ρεύμα του μοντερνισμού φέρνει κοντά καλλιτέχνες όλων των τεχνών, συμβολιστές ποιητές, ιμπρεσιονιστές ζωγράφους και μουσικούς, των οποίων η σχέση φανερώνει κοινή κοσμοθεωρία, ιδεολογία, φιλοσοφία και ανθρωπολογία (βλ. Γιάννης Ρηγόπουλος, Κείμενο και εικόνα, όρια και τις δυνατότητες της σύγκρισης, Σ.Ω.Β., 2009, σελ. 7). Έτσι, ο Πάμπλο Πικάσο και ο Ιγκόρ Στραβίνσκι (1882-1971) συναντώνται στο Παρίσι, ενώ έχει κάνει ο πρώτος την επανάσταση του κυβισμού στη ζωγραφική και ο δεύτερος στη μουσική με την Ιεροτελεστία της Άνοιξης. Στη Βιέννη, ο Άρνολντ Σένμπεργκ (Arnold Schoenberg, 1874-1951) συνδέεται με τον Όσκαρ Κοκόσκα (Oskar Kokoschka, 1886-1980), μουσικός ο ένας, ζωγράφος ο άλλος. Στο Παρίσι, επίσης, ο Ντεμπισί ανοίγει τον δρόμο προς τη «μοντέρνα» μουσική με το Απομεσήμερο ενός φαύνου (1894), το οποίο στηρίχτηκε πάνω στο ομώνυμο ποίημα του Γάλλου ποιητή Στεφάν Μαλαρμέ (Étienne Mallarmé, 1842-1898).
Ο Ντεμπισί υποστήριζε πως «μόνο η μουσική έχει τη δύναμη να δημιουργεί όπως αυτή θέλει τα φανταστικά τοπία, τον εξωπραγματικό κόσμο, ο οποίος επιδρά κρυφά στη μυστηριακή ποίηση της νύχτας, σ’ εκείνους τους χιλιάδες απροσδιόριστους ήχους που δημιουργούνται όταν οι ακτίνες του φεγγαριού χαϊδεύουν το φύλλωμα των δέντρων» (Πολ Γκρίφιθς, Μοντέρνα μουσική, μτφρ. Μαρία Κωστίου, Ζαχαρόπουλος, 1993).
Συνυφασμένη με τα όνειρα και τον αυτόματο συνειρμό, κάτι που ισχύει κυρίως στην υπερρεαλιστική ποίηση και που επίσης σημειώνεται και στη ζωγραφική, η μουσική του Ντεμπισί αποδεικνύει τους δεσμούς της με τις άλλες τέχνες, δεσμούς που άλλωστε έχουν παρατηρηθεί από τα αρχαία χρόνια, τουλάχιστον όσον αφορά την ποίηση και τη ζωγραφική. «Ut pictura poesis» έγραφε ο Ρωμαίος ποιητής Οράτιος στο έργο του Ποιητική τέχνη – Ars Poetica, ενώ ο Μποντλαίρ (Charles Pierre Baudelaire, 1821-1867) διείδε την αλληλεπίδραση τεχνών ή αισθημάτων, όπως δείχνει ο στίχος του «les parfumes, les couleurs et les sons se repondent».
Ο Ντεμπισί, θεμελιωτής της εξέλιξης της μουσικής στα τέλη του 19ου αιώνα, κλονίζει την παραδοσιακή τονικότητα και προχωρεί στην ανάπτυξη νέων ρυθμικών συνδυασμών και βαθύτερων νοητικών διεργασιών. Χαρακτηριστικό αυτής της «μοντέρνας» μουσικής είναι το ατονικό σύστημα, στο οποίο δεν υπάρχει αναγνωρίσιμη συναισθηματική, λυρική έκφραση. Ωστόσο, ο Ντεμπισί προχωρεί με μικρά βήματα προς την ατονικότητα. Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το Απομεσήμερο ενός φαύνου (L'Après-midi d'un Faune, 1894) που στηρίχτηκε στο ομώνυμο ποίημα του Μαλαρμέ. Πρόκειται για μια μελωδία που αποκρυπτογραφεί τις επιθυμίες και τα όνειρα ενός φαύνου, κατά την απογευματική ραστώνη. Το ίδιο έργο είχε την τύχη να χορογραφηθεί και να ερμηνευτεί από τον Βάσλαβ Νιζίνσκι (1890-1950) το 1912 στο Παρίσι με τα ρωσικά μπαλέτα του Σεργκέι Ντιαγκίλεφ και τα ευρηματικά κοστούμια του Λέον Μπαξ. Ωστόσο, όπως ο ίδιος ο συνθέτης είχε δηλώσει, δεν ενδιαφερόταν να αναπαραγάγει τα γεγονότα του ποιήματος αλλά να αποδώσει μουσικά την ατμόσφαιρά του˙ «le ton générale».
Ο Σεφέρης γράφει στα 1932 (Μέρες Β΄, σελ. 72) ότι ο μουσικός στολίζει τη σιωπή, όπως ο γλύπτης το μάρμαρο με εξοχές, εσοχές και τρύπες. Ο Έλληνας ποιητής αγαπούσε ιδιαιτέρως τον Ντεμπισί και οπωσδήποτε τον Φαύνο, τον οποίο μετέπλασε σε ποίημα σατιρικό με τίτλο «Το απομεσήμερο ενός φαύλου», για να στηλιτεύσει την πολιτική της εποχής του (προσέχουμε την ανταπόκριση ανάμεσα στον «φαύνο» και τον «φαύλο»). Ο φαύνος είναι πλάσμα των δασών της ρωμαϊκής μυθολογίας, μισός άνθρωπος, μισός κατσίκα, το ανάλογο του δικού μας τραγοπόδαρου Πάνα.
Στη μελωδία του Ντεμπισί κυριαρχεί ένα φλάουτο που τριγυρίζει διαρκώς, με ελάχιστες παρεμβολές από ένα κλαρινέτο κι ένα όμποε. Το φλάουτο είναι όργανο που ιδιαιτέρως αγαπούσε ο Ντεμπισί, επειδή θεωρούσε ότι τον έβαζε στον μυθικό κόσμο. Η μελωδία από το φλάουτο, σε αργόσυρτο σόλο, που κυριαρχεί στη σύνθεση και επανέρχεται παιγμένη άλλοτε από τα ξύλινα και άλλοτε από τα χάλκινα, διατηρεί τον όγκο της μουσικής χωρίς αυξομειώσεις, δίνοντας την εντύπωση της χαύνωσης και της ξενοιασιάς.
*
Δεύτερο έργο της βραδιάς ήταν το Κοντσέρτο για φλάουτο και ορχήστρα του Ζακ Ιμπέρ, ο οποίος θαυμάζεται για την πολυχρωμία της μουσικής του και για την ισορροπία που κράτησε ανάμεσα στο παλαιότερο στιλ και το πρωτοποριακό, αποφεύγοντας να ταυτιστεί με το ένα ή το άλλο, θεωρώντας ότι όλα «είναι έγκυρα». Ο Ιμπέρ σπούδασε στο Conservatoire του Παρισιού και το 1919 κέρδισε το πρώτο βραβείο για την καντάτα του Ο ποιητής και η νεράιδα – Le Poète et la fée. Από το 1937 έως το 1960 ήταν διευθυντής της Γαλλικής Ακαδημίας στη Villa Medici στη Ρώμη, όπου συνέθεσε τη δημοφιλή συμφωνική σουίτα Escales (1922). Από το πλούσιο έργο του –επτά όπερες, με πιο επιτυχημένη την Αγγελική (1926), πέντε μπαλέτα, κινηματογραφική μουσική, το λαμπρό και πνευματώδες Divertissement (1930) και πολλά άλλα– πιο συχνά ακούγεται το Κοντσέρτο για φλάουτο, έργο ρεπερτορίου για το συγκεκριμένο όργανο.
*
Στη συνέχεια ακούσαμε το έργο του Μορίς Ραβέλ Une Barque sur L'Océan, από την ενότητα Καθρέφτες – Miroirs (1904-5), έργο σταθμός στην ιστορία του πιάνου. Η ενότητα περιλαμβάνει πέντε μέρη, τα οποία ήταν αφιερωμένα στους «Απάχηδες», μια καλλιτεχνική ομάδα στο Παρίσι. Το τρίτο μέρος αυτής της ενότητας, το έργο Μια βάρκα στον ωκεανό, το οποίο αποδίδει τις περιπέτειες μιας ακυβέρνητης βάρκας, μας θυμίζει τον στίχο του Γιώργου Σεφέρη «και να ’σαι μόνος, σκοτεινός, μέσα στη νύχτα και ακυβέρνητος σαν τ’ άχερο στ’ αλώνι», από το ποίημα «Πάνω σ’ έναν ξένο στίχο». Ο «ακυβέρνητος» ήρωας του ποιήματος του Σεφέρη και η ακυβέρνητη «βάρκα» του Ραβέλ φαίνεται να ανταποκρίνονται φανερώνοντας και την αγάπη του Έλληνα ποιητή για τον Γάλλο μουσικό.
«Η κυματοειδής κίνηση του νερού ανατίθεται ως επί το πλείστον στα έγχορδα» γράφει στο πρόγραμμα ο Τίτος Γουβέλης, και όταν ο άνεμος «δυναμώνει απειλητικά» είναι η ώρα των χάλκινων πνευστών. Στο τέλος θα επανέλθει η νηνεμία που κυριαρχεί σε όλο το έργο, οπότε σκεπτόμαστε ότι ο στίχος του ποιητή «να μου χαρίζουν την ακύμαντη γαλάζια θάλασσα μέσα στην καρδιά του χειμώνα» έρχεται σε τέλεια αρμονία με τη μουσική νηνεμία του Ραβέλ.
Ο Σεφέρης ήταν στο Λονδίνο όταν έγραφε στις Μέρες Β΄, στις 3 Δεκεμβρίου 1931, σελ. 24: «Επηρεάζομαι από τις μουσικές, γιατί βαρέθηκα να επηρεάζομαι από τους λογοτέχνες. Αύριο θα πάω ν’ αγοράσω τον Φαύνο και το Valse του Ραβέλ ή το Boléro. Φαντάζομαι τους μελλούμενους κριτικούς που δεν θα μπορούν να βρουν ποιους έκλεψα».
*
Το έργο, με το οποίο η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών έκλεισε το πρόγραμμά της, ήταν η Θάλασσα – La mer (1903-5), του Κλοντ Ντεμπισί, ο οποίος συνέθεσε το έργο του μακριά από τη θάλασσα, στηριγμένος μόνο στις αναμνήσεις του, που τις θεωρούσε «πολυτιμότερες από την πραγματικότητα» και οι οποίες προέρχονται περισσότερο από την τέχνη και λιγότερο από τη φυσική παρατήρηση. Η φύση παραμένει στο φόντο και τα μυστικά της αναλαμβάνει να μεταπλάσει η μουσική: «ο ήχος των κυμάτων της θάλασσας, η καμπύλη του ορίζοντα, το θρόισμα των φύλλων, το κελάηδημα των πουλιών δημιουργούν μέσα μας πλήθος εντυπώσεων και […] χωρίς διόλου να το θελήσουμε μια από αυτές τις εντυπώσεις αναπλάθεται και βρίσκει την έκφρασή της στη γλώσσα της μουσικής». «Επιθυμώ να τραγουδήσω το εσωτερικό μου τοπίο με τον απλό και ανεπιτήδευτο τρόπο ενός παιδιού» εξομολογείται ο καλλιτέχνης. Στο έργο, ο ενημερωμένος ακροατής θα αναγνωρίσει τα τοπία του Άγγλου ζωγράφου Τζόζεφ Τέρνερ ( 1775-1851), καθώς και το έργο του Ιάπωνα Κατσουσίκα Χοκουσάι (1760-1849) Το μεγάλο κύμα έξω από την Καναγκάουα, έργο που κόσμησε το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης της Θάλασσας του Ντεμπισί και που σχετικώς πρόσφατα το είδαμε να απλώνεται πάνω «στα ωραία ερείπια» του ρωμαϊκού Ωδείου μας, του Ηρωδείου, σε μια εκδήλωση του Φεστιβάλ Αθηνών.
Για το έργο αυτό που η Κρατική μας Ορχήστρα είχε παίξει στις 7 Οκτωβρίου του 2011, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, η Μαρία Κοτοπούλη είχε γράψει, μεταξύ άλλων (Παραθέματα Λόγου, 10 Οκτωβρίου 2011), ότι το έργο αυτό «μας δίνει με ήχους όλο το μεγαλείο του νερού από την αυγή στο απομεσήμερο, με τις σκιάσεις και το φως, την αρμονία της κίνησής του, την ενυπάρχουσα ζωή, το παιχνίδισμα των κυμάτων, αλλά και την τραγωδία κατά την καταιγίδα. Η συγκλονιστική περιγραφή του χορού της θαλάσσης με τον αέρα έφερε στη μνήμη μας τις Νύμφες των νερών, τη Θέτιδα, τους Τρίτωνες και τον Νηρέα, τη “Λιμνούλα με τα Νούφαρα” και τη γιαπωνέζικη γέφυρα του Κλοντ Μονέ, έτσι, σαν μια εντύπωση, όπως στους πίνακες των ιμπρεσιονιστών, των “Ουκίγιο-ε” των θαλασσινών τοπίων του Τέρνερ, των ξυλογραφιών του Χοκουσάι και ποιημάτων του Γιώργου Σεφέρη» – αλλά και για να δώσουμε μια ακόμη ελληνική πινελιά, η θάλασσα του Ντεμπισί μας έφερε στον νου τους υπέροχους στίχους του Ανδρέα Εμπειρίκου: «Η θάλασσα κρυφομιλά και πλέχει / Καμιά φορά σηκώνεται κι ουρλιάζει / Μα πάντοτε τα ύδατά της παραμένουν / Θάλασσα της θαλάσσης» («Πουλιά του Προύθου», 1935), σαν να μετέγραψε σε στίχους τη θάλασσα του Ντεμπισί.
Ο Ντεμπισί, εμπνευσμένος ενορχηστρωτής, αναμειγνύοντας τις τονικές ποιότητες, όπως ο ζωγράφος τα χρώματα στην παλέτα, αναδείχτηκε σε αριστοτέχνη των χρωματισμών, των ορχηστρικών αποχρώσεων, επιτυγχάνοντας εδώ τις «Correspondences» – «Ανταποκρίσεις» του Μποντλαίρ, αλλά και τον διάλογο του ανέμου με τη θάλασσα (Dialogue du vent et de la mer), της φύσης, του ποιήματος και της μουσικής.
Να προσθέσουμε ακόμα ότι ο Ντεμπισί δεν ήθελε τη μουσική αφηγήτρια ιστοριών προσωπικής συγκίνησης, μια άποψη με την οποία ταυτιζόταν και ο Σεφέρης που υποστήριζε ότι η Ποίηση δεν είναι χώρος για προσωπικές εξομολογήσεις.
Στη συναυλία της Παρασκευής 23 Μαρτίου 2018, στο φλάουτο απολαύσαμε την εξαιρετική Μαγκαλί Μοσνιέ με το ανάλαφρο και παιγνιώδες παίξιμο της σύριγγος του Πάνα, όπως μετεξελίχτηκε στον χρόνο, ενώ στο πόντιουμ διηύθυνε εξαιρετικά την ορχήστρα μας ο επίσης εξαιρετικός Πέντρο Χάλφνερ. Ήταν μια θαυμαστή εμπειρία, όπου «ήχοι και ιδέες, εικόνες και σχέδια, πλάνητες, μέσα από τις νότες […] διέγραφαν», με τη σοφία του Ισπανού Πέντρο Χάλφτερ και της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, «την ευαισθησία και την προσωπικότητα των συνθετών που ακούσαμε, τη θορυβώδη θάλασσα, σχέδια και ακουαρέλες […] αφήνοντας στο κοινό την αίσθηση της μουσικής μαγείας» έγραφε η Μαρία Κοτοπούλη με άλλη αφορμή.
