ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΗΣ συνέντευξη στην Ιωάννα Ασσάνη
Ο ιστορικός και κριτικός τέχνης Εμμανουήλ Μαυρομμάτης μάς μυεί στα βαθύτερα νοήματα της τέχνης της γλύπτριας Ναυσικάς Πάστρα, μέσα από το πρίσμα της διαχρονικής επικαιρότητας των έργων της, με αφορμή την αναδρομική έκθεση «Ναυσικά Πάστρα, 1921-2011. Τα σχέδια, τα γλυπτά και τα θεωρητικά κείμενα». Έργα που ακουμπούν στις ιδέες του κονστρουκτιβιστικού κινήματος, της Ρώσικης πρωτοπορίας αλλά ριζώνουν στην αρχαιοελληνική φιλοσοφική σκέψη ανάγοντας την τέχνη της σε ένα μοναδικό ιδιωματικό λεξιλόγιο. Η έκθεση, που πραγματοποιήθηκε με επιτυχία τον Μάιο στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης, θα μεταφερθεί από τον Σεπτέμβριο στο Μουσείο Νεοελληνικής Τέχνης της Ρόδου.
Κύριε Μαυρομμάτη, μιλήστε μας για τη σημασία της πρώτης αναδρομικής έκθεσης της Ναυσικάς Πάστρα στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη.
Η συνεργασία μου με το Κρατικό Μουσείο ως προς την έκθεση της Ναυσικάς Πάστρα πραγματοποιήθηκε λόγω των πολύχρονων δεσμών που είχε η ίδια με την πόλη. Έργα της βρίσκονται ήδη στην πρόσοψη του Βαφοπούλειου Πολιτιστικού Κέντρου και στον προαύλιο χώρο του Τελλόγλειου Ιδρύματος, το οποίο μάλιστα έχει ως λογότυπο ένα από τα σχέδιά της. Ήδη από το 1989 έχει εκθέσει ατομικά στο Γαλλικό Ινστιτούτο, στις γκαλερί Art Forum και Λόλα Νικολάου, καθώς και στον εκθεσιακό χώρο του Μύλου. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης είναι ο πλέον κατάλληλος χώρος για να παρουσιαστεί στο σύνολο το έργο της, το οποίο έχει την καταγωγή του στις ιδέες του κονστρουκτιβιστικού κινήματος και που συνιστά το κύριο αντικείμενο της συλλογής του Μουσείου. Η έκθεση της Ναυσικάς Πάστρα εντάσσεται σε ένα περιβάλλον οικείο ως προς τις ιδέες της.
Στην έκθεση, μαζί με τα γλυπτά μάς παρουσιάζετε και ένα σημαντικό κομμάτι δικών της κειμένων, άρθρων κριτικών τέχνης και γραπτών σκέψεων φίλων καλλιτεχνών. Πόσο σημαντικό είναι να γνωρίζει ο θεατής τις νοηματικές εκείνες πτυχές παράλληλα με την οπτική επαφή που έχει με το έργο;
Θεωρούσα πάντοτε αυτονόητο το ότι η παρατήρηση ενός έργου δεν αρκεί από μόνη της να συμπαρασύρει στον θεατή και την έννοια του έργου. Το έργο δεν προέκυψε από το πουθενά, αλλά συνδέεται με τον περιβάλλοντα ιστορικό του χώρο, με τη σειρά που έχει ως προς τα άλλα –τα προηγούμενα και τα επόμενα έργα του καλλιτέχνη– και με την έννοια που αυτό έχει για τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Διαφορετικά δεν μπορούμε να κρίνουμε, ίσως και να μην καταλάβουμε πολλά. Τα κείμενα του καλλιτέχνη, τα κείμενα των άλλων, υποδεικνύουν πολλαπλούς τρόπους προσέγγισης και κατανόησης του έργου. Υπάρχει όμως και μια άλλη ανάγκη. Αυτή η καταγραφή να είναι η εξακρίβωση των, κάθε μορφής, περιβαλλοντολογικών, ιστορικών, τεχνικών και υλικών στοιχείων που είναι απαραίτητα για την κατάρτιση της επιστήμης. Χωρίς όλα αυτά τα στοιχεία, τα υποκειμενικά του καλλιτέχνη και τα αντικειμενικά των συνθηκών, καμιά κρίση για το έργο δεν νοείται.
Σε αυτή την έκθεση βλέπουμε όλες τις περιόδους της γλύπτριας, από σχέδια-μελέτες για τη μεταβλητότητα του χώρου, τους γραμμικούς προϊδεασμούς ενός σώματος, τα γλυπτά με σίδερο, ξύλο και πηλό, την εξελικτική σειρά «σύνεκτρον», τα «Αναλογικά». Υπάρχει κάποια συνδετική ιδέα που διατρέχει στο σύνολο το έργο της;
Η συνδετική ιδέα των έργων είναι η αρχική πρόθεση της Ναυσικάς Πάστρα να εγκαταστήσει σε αυτά ένα σύστημα του οποίου θα αναγνωρίζονται κάθε φορά οι συνέπειες. Αυτή είναι η ιδέα. Για τη Ναυσικά ήταν αυτονόητο ότι η προοπτική της κάθε εργασίας συνδέεται άμεσα με τις συνθήκες της προοπτικής της, δηλαδή με το «πώς» ο καλλιτέχνης θα έχει κάποια αρχική διαίσθηση για τους τρόπους και τους λόγους για τους οποίους γίνονται οι εκάστοτε αλλαγές. Η αλλαγή ήταν ο άξονας της ιδέας της. Το έργο δεν είναι στατικό, έρχεται από κάπου (οι συνθήκες του) και πηγαίνει κάπου (το αποτέλεσμα). Αυτό το πέρασμα είναι η δυναμική του έργου. Η Ναυσικά Πάστρα ξεκινούσε από την ιδέα ότι η ανάπτυξη εμπεριέχει μέσα της τους τρόπους με τους οποίους θα συμπεριφερθεί και ότι οι τρόποι αυτοί επενεργούν με τη σειρά τους επιδιορθώνοντας ή βελτιώνοντας τους όρους της. Αυτή η επαγωγική προσέγγιση εννοεί ότι δεν ξεκινάμε από μια γενική υπόθεση από την οποία θα αντλήσουμε συμπεράσματα, αλλά ότι σκεπτόμαστε αρχικά για το πώς θα την κατασκευάσουμε. Η κεντρική ιδέα του έργου της ήταν ότι πηγαίνοντας προς τα πίσω θα βλέπαμε ποιο είναι το μέλλον. Από εκεί και μετά, οι διάφορες φάσεις είναι τα διαδοχικά στάδια αυτών των συσχετισμών. Με βάση δύο αρχικές υποθέσεις (τις σχέσεις ενός τετραγώνου και ενός κύκλου), δημιουργούσε μια μορφή σχέσεων που ονόμαζε «σύνεκτρον». Το σύνεκτρον είχε ως συνέπεια να γυρίζει προς τα πίσω, προκειμένου να ενταχθεί στις πρωταρχικές του μορφές (κύκλος-τετράγωνο), μορφές δηλαδή από τις οποίες και προήλθε. Αυτός ήταν ένας εμπλουτισμός χάρη στον οποίο θα μπορούσε ο θεατής μέσω της κατάληξης να δει όχι μόνο την προέλευση, αλλά και τη σχέση της κατάληξης με την προέλευση. Η σχέση του έργου είναι μια «επιστροφή» προς το μέλλον που η ίδια προκαλεί. Σε γενικές γραμμές, αυτός ο συλλογισμός είναι και το έργο στο οποίο όμως προέκυπταν ενίοτε και κάποια ατυχήματα: τα ατυχήματα ήταν οι διακοπές, δηλαδή η μη δυνατότητα περαιτέρω ανάπτυξης του συλλογισμού. Εκεί βρισκόταν και το όριο-κατώφλι.
Ποια περίοδος της εργασίας της γλύπτριας πιστεύετε πως εμπεριέχει τον ολοκληρωμένο συλλογισμό της, έτσι ώστε το έργο αυτό να έχει επιτελέσει την ερευνητική του πορεία και να έχει καταλήξει σε ένα αδιαμφισβήτητο, συμπερασματικό αποτέλεσμα;
Ο συλλογισμός εμπεριέχεται στη συνολική ανάπτυξη του έργου της Ναυσικάς Πάστρα. Σ' αυτό το ερώτημα υπάρχουν δύο βασικές απαντήσεις: Από τη μια πλευρά, όλα όσα προέκυψαν από την αρχική υπόθεση υπάρχουν, αλλά με τον κίνδυνο να εννοούνται και οι επαναλήψεις. Ο συλλογισμός του έργου, καθώς επιδιώκει να υπάρχει πάντα μια συνέχεια, καταλήγει να την εννοεί ως ένα στατικό σύστημα. Από την άλλη πλευρά υπάρχουν επίσης οι διακοπές, δηλαδή οι δυνατότητες μιας μη περαιτέρω ανάπτυξης του συλλογισμού. Αυτές οι διακοπές εννοούν την εξάντληση των δυνατοτήτων του συλλογισμού, οπότε η καλλιτέχνις αλλάζει αντικείμενο ή θέμα ή πρόσχημα της εργασίας της. Για παράδειγμα, ο συσχετισμός «τετράγωνο-κύκλος, σύνεκτρον» μπορεί επαναλαμβανόμενος να μεταβληθεί σε ακόλουθους συσχετισμούς ευρύτερων κύκλων, μεγαλύτερων τετραγώνων, πολλαπλασιαζόμενων σύνεκτρων. Το ερώτημα λοιπόν είναι εάν αυτή η ανάπτυξη έχει ενδιαφέρον να συνεχίζεται ή εάν, αντίθετα, η διακοπή της την ολοκληρώνει. Έτσι, δεν τίθεται θέμα ολοκληρωμένου ή ατελές έργου. Για παράδειγμα, η Ναυσικά ανασήκωσε τους κύκλους στον χώρο και τοποθέτησε τα τετράγωνα ως άξονες. Αυτό ήταν μια διακοπή της αρχικής εικόνας, που μεταβλήθηκε σε αντιπαραθέσεις της κάτοψης (κύκλοι-τετράγωνα) και της πρόσοψης (ημικύκλια και άξονες). Οι ανασηκωμένοι κύκλοι και άξονες (Αναλογικά 2) προκάλεσαν την αναπαραγωγή τους στο έδαφος, με τρόπο ώστε τα ημικύκλια και οι άξονες, είτε ξαπλωμένοι στο έδαφος είτε ανασηκωμένοι στον χώρο, να είναι ταυτόχρονα οι προελεύσεις και οι συνέπειες. Εδώ, η διακοπή του συστήματος επανήλθε με την αντικατάσταση των κύκλων με τις παραβολές τους (Αναλογικά 3). Αυτό είχε μεν ως συνέπεια το συμπέρασμα του έργου να είναι οπτικά διαφοροποιημένο από την αρχική του προέλευση (διατομές κύκλων και τετραγώνων), αλλά ταυτόχρονα να παραμένει πιστό στον συλλογισμό ότι μια νέα ιδέα συνεχίζει την προηγούμενή της μέσω της διακοπής της με αυτήν. Μεγαλύτερη σημασία έχουν οι διακοπές από τις συνέχειες.
Πόσο κοντά ήταν οι συλλογισμοί της Ναυσικάς Πάστρα στην ελληνική φιλοσοφική σκέψη και πώς αυτή εκφράζεται μέσα από το έργο της;
Το σύστημα που αναπτύσσει η Πάστρα στηρίζεται κατά κύριο λόγο στην επαγωγική μέθοδο, που είναι και η πιο σύγχρονη κατανόηση της ελληνικής σκέψης. Το πώς το επιμέρους θα μας οδηγήσει σ' ένα ευρύτερο γενικό είναι ο τρόπος με τον οποίο θα εδραιωθεί ένα σύμπαν ιδεών, που θα ελέγχει απόλυτα την εκάστοτε συνέπεια, μέσω μιας σταθερής εκκίνησης. Το αρχικό αξίωμα, το προσωπικό στοιχείο της εργασίας της Πάστρα είναι ότι συνίσταται σε μια ταυτόχρονη χρησιμοποίηση της επαγωγής και της παραγωγής. Η κάθε επαγωγή παράγει συσχετισμούς που λαμβάνονται ως η εκκίνηση νέων παραγωγών και νέων επαγωγών. Είναι η ανάλυση και η σύνθεση, η ανάλυση και η σχέση.
Αν κάνατε μια καταγραφή των γλυπτών της που εκτίθενται σήμερα στον κόσμο, ποιο είναι εκείνο το έργο που πιστεύετε πως βρίσκεται στον κατάλληλο τόπο επειδή τον χαρακτηρίζει;
Η γλυπτική σειρά «Αναλογικά», η οποία εκτίθεται στην Ελλάδα. Πιστεύω ότι η σειρά σε αυτή την ανάπτυξη συλλογισμών αντιπροσωπεύει πλήρως τον ελλαδικό χώρο. Επίσης, χαρακτηριστικές σειρές είναι: η αρχική σχέση «Αναλογικά 1», με το «τετράγωνο-κύκλος, σύνεκτρον», τα «Αναλογικά 2», με το σήκωμα του κύκλου και του τετραγώνου στον χώρο, και τα «Αναλογικά 3», με την αντικατάσταση των κύκλων από τις παραβολές. Στο Σκιρώνειο Μουσείο Πολυχρονόπουλου στην Αττική παρουσιάστηκε το έργο της «Συνάρτησις V, Αναλογικά 3» (1982-1986), στο πλαίσιο της 5ης Biennale Σύγχρονης Τέχνης 1985. Το έργο αυτό τοποθετήθηκε τότε, για ένα χρονικό διάστημα, επάνω στον πλευρικό τοίχο του Μουσείου και θεωρώ πως ήταν πραγματικά εναρμονισμένο με τον περιβάλλοντα χώρο.
Μιλήστε μας λίγο για τις επόμενες σειρές του έργου της.
Η εργασία «Αναλογικά» διαρκεί περίπου μέχρι το 1988. Στη συνέχεια, αλλά και παράλληλα, οι τρεις σειρές «Αναλογικά» αντικαθίστανται από την ανάλυσή τους. Αυτό σημαίνει ότι σε ένα λογικό σύστημα παραστάσεων (κύκλοι, τετράγωνα και οι σχέσεις τους στο επίπεδο και στον χώρο) ακολουθούν οι αναλύσεις των παραστάσεων, όπου δεν διατηρούν πλέον τη σχέση τους με την εικόνα. Πρόκειται για την εφαρμογή ενός συστήματος σχεδιαστικών πλεγμάτων και γλυπτών που αφορούν συμμετρικούς ή ασύμμετρους συσχετισμούς προηγούμενων παραστατικών σχέσεων, όπου δεν βλέπουμε τις καταληκτικές τους εικόνες, αλλά το πώς εκείνες κατασκευάστηκαν. Οι κατασκευές αυτές είναι δομές ασύμμετρων και συμμετρικών σχέσεων που αναπτύσσονται κάθετες στο επίπεδο, ως κατόψεις, προσόψεις, όγκοι, ως γλυπτά. Θα μπορούσαμε να τις ονομάσουμε ως μόνο αφηρημένες αναλύσεις, ως μόνο σχεδιασμένες και πραγματοποιημένες αναλύσεις. Αυτές οι σχέσεις λέγονται «Σχέσεις-Ρυθμοί» και στην πράξη αντιπροσωπεύουν τον τρόπο με τον οποίο η Πάστρα σκέφτεται τις εικόνες της. Είναι ένα σύστημα παράλληλο με τις παραστάσεις των κύκλων και των τετραγώνων, και ταυτόχρονα τελείως οπτικά διαφορετικό από αυτό το σύστημα. Είναι μια νέα διακοπή στην ανάπτυξη της εργασίας της. Στο τελευταίο μέρος της, μετά το 1995, διακόπτει κάθε σχέση με τα προηγούμενα συστήματα. Από τη μια πλευρά εισάγει την εν δυνάμει κίνηση, τη δυνατότητα δηλαδή έντασης αυτών των συστημάτων, και από την άλλη αντικαθιστά τη λογική τους ανάπτυξη με μια νέα, άμορφη συνθήκη: τη γη, το σίδερο και το ξύλο. Αυτή είναι και η τελευταία της περίοδος.
Στη σημερινή εποχή, όπου οι Καλές Τέχνες βάλλονται από ένα κύμα αρνητισμού, φλύαρης επαναληπτικότητας και οικονομικής δυστοκίας, όπου οι πραγματικές αξίες ακυρώνονται στον εύκολο πλουτισμό και την εύπεπτη ιδέα, το έργο της Ναυσικάς Πάστρα μοιάζει να πηγαίνει κόντρα, μη αποδίδοντας εμφανή κέρδη αλλά κρατώντας διαχρονικά την υπεραξία του λόγου του. Εντέλει υπάρχει σύγχρονη ελληνική τέχνη στον παγκόσμιο χάρτη των τεχνών και, εάν ναι, κατά πόσο την αντιπροσωπεύει το έργο της Πάστρα;
Η Ναυσικά Πάστρα ανήκει στην περίοδο 1960 και 1970, περίοδο κατά την οποία οι Έλληνες καλλιτέχνες αντιπροσώπευαν μια δυναμική καλλιτεχνική παρουσία στον ευρωπαϊκό χώρο, με μεγάλες δημοσιεύσεις και διεθνώς αναγνωρισμένες εκθέσεις. Το έργο της Πάστρα αναδεικνύεται ιδιαίτερα εκείνη την περίοδο. Είναι επίσης η ίδια εποχή του Κώστα Τσόκλη, του Τάκη, του Παύλου, του Νίκου Κεσσανλή, του Βλάσση Κανιάρη, του Κωνσταντίνου Ξενάκη και πολλών άλλων Ελλήνων καλλιτεχνών. Στην εποχή που διανύουμε τώρα δεν παρατηρούμε να λειτουργούν πλέον Έλληνες καλλιτέχνες στον ευρωπαϊκό χώρο, εκτός των κλασικών.
Κύριε Μαυρομμάτη, είστε ο κύριος κάτοχος και διαχειριστής του έργου της Ναυσικάς Πάστρα. Ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σας γι' αυτή την έκθεση;
Η έκθεση που έγινε στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, στη Θεσσαλονίκη, θα παρουσιαστεί από τον Σεπτέμβριο, και για δύο μήνες, στο Μουσείο Νεοελληνικής Τέχνης της Ρόδου. Την έκθεση αυτή θα επιμεληθεί η ιστορικός τέχνης Αθηνά Σχινά. Θα έχει το ίδιο περιεχόμενο (τα γλυπτά, τα σχέδια, τα κείμενα και τα γραπτά, το βίντεο με τη συνέντευξη της καλλιτέχνιδος), αλλά με διαφορετική διάταξη. Το Μουσείο της Ρόδου είναι από τα πιο δημιουργικά στον τομέα της νεοελληνικής τέχνης, με μια εξίσου σημαντική συλλογή, και έχει κατά καιρούς παρουσιάσει ατομικά πολλούς αξιόλογους εικαστικούς καλλιτέχνες.
