συνέντευξη στην Έλενα Χουζούρη

Ο καθηγητής της χειρουργικής Πέτρος Κόκκαλης (1896-1962) υπήρξε μια σπάνια περίπτωση ανθρωπιστή-αγωνιστή και πατριώτη καθώς και εξαίρετου λειτουργού της ιατρικής, διεθνούς φήμης. Ο βίος και η δράση του συνέπεσαν με την πιο ταραχώδη και εύφλεκτη περίοδο της νεότερης ελληνικής Ιστορίας, αυτήν της δεκαετίας του 1940. Η απόλυτη προσήλωσή του στα ιδανικά της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης αλλά και η εξίσου αταλάντευτη πίστη του στον όρκο του Ιπποκράτη πολύ σύντομα τον οδηγούν να τεθεί οικειοθελώς στο πλευρό του βάναυσα δοκιμαζόμενου ελληνικού λαού κατά τη διάρκεια της Κατοχής, γεγονός για το οποίο θα θεωρηθεί ένοχος από τους εν Αθήνησι καθηγητές συναδέλφους του και θα απομακρυνθεί από την Ιατρική Σχολή της Αθήνας. Τα ίδια ιδανικά θα τον οδηγήσουν να αποδεχθεί να γίνει Υπουργός Υγείας στο πλαίσιο της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης κατά τη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου. Ο Π. Κόκκαλης, μετά το τέλος του εμφύλιου πολέμου, θα βρεθεί στο Ανατολικό Βερολίνο, όπου θα τεθεί επικεφαλής του Ερευνητικού Τμήματος Αγγειοχειρουργικής και θα συνεχίσει τις πρωτοποριακές μεταμοσχεύσεις.

Η Κατίνα Τέντα-Λατίφη, αντάρτισσα από τα δεκάξι της, με τη βιωματική –όπως τη χαρακτηρίζει– βιογραφία του καθηγητή Πέτρου Κόκκαλη ερευνά και αναδεικνύει όλες τις πλευρές του πολυσχιδούς βίου της εξαιρετικής αυτή προσωπικότητας, ενώ ταυτόχρονα ανασυνθέτει το κλίμα της εποχής μέσα στην οποία έζησε ο Π. Κόκκαλης, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην υπερορία. Η βιογράφος φέρνει στο φως άγνωστα μέχρι σήμερα ντοκουμέντα, βασίζεται σε μαρτυρίες επιζώντων εκείνης της εποχής και γενικότερα με το βιβλίο της προσφέρει άφθονο υλικό στους νεότερους ιστορικούς. Το σπουδαιότερο, αποτίει φόρο τιμής στον μεγάλο ανθρωπιστή επιστήμονα, ακόμα δυστυχώς παραγνωρισμένο τόσο από την ελληνική επιστημονική κοινότητα όσο και από την Αριστερά που με τόση συνέπεια αγωνίστηκε στους κόλπους της.

Η συνέντευξη άλλωστε που ακολουθεί είναι εξαιρετικά διαφωτιστική.

Γνωρίσατε προσωπικά τον Πέτρο Κόκκαλη;

Το όνομα του Πέτρου Κόκκαλη μας ήταν γνωστό απ’ την εποχή της ΠΕΕΑ. Το γνωρίζαμε όλοι, κι εμείς τα ΕΠΟΝιτάκια, ότι ο μεγάλος χειρουργός, ο καθηγητής Πέτρος Κόκκαλης, βγήκε στο βουνό για να παλέψει για την απελευθέρωση της Ελλάδας, όπως και ο καθηγητής Αγγελόπουλος, ο καθηγητής Γεωργαλάς που ήταν και ο Πρόεδρος της ΕΠΟΝ, και πολλοί άλλοι. Τα ονόματά τους μας ήταν πολύ αγαπητά, σεβαστά και η συμμετοχή τους στον αγώνα μας μας ενθουσίαζε και μας ενέπνεε.

Προσωπικά τον Πέτρο Κόκκαλη τον γνώρισα στο ΔΣΕ ως Υπουργό Υγείας και Εκπαίδευσης στην Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση. Τον έβλεπα να επισκέπτεται διάφορα τμήματα, έτυχε να βρεθούμε σε διάφορες συνδιασκέψεις, αλλά ιδιαίτερη γνωριμία δεν είχα μαζί του, ούτε αργότερα στην Πολιτική Προσφυγιά. Με τη γυναίκα του τη Νίκη γνωρίστηκα στη Ρουμανία και έπειτα την επισκεπτόμουν εδώ στην Αθήνα.

Στο βουνό υπήρχαν κι άλλοι γνωστοί γιατροί. Τι το ιδιαίτερο είχε ο Κόκκαλης ώστε να αποφασίσετε να γράψετε τη βιογραφία του;

Τόσο στην Εθνική Αντίσταση όσο και στον Δημοκρατικό Στρατό η συμμετοχή του ιατρικού κόσμου στο βουνό και στις πόλεις ήταν μεγάλη. Αγωνιστές γιατροί, γνωστοί επιστήμονες με στρωμένη καριέρα, πολλοί με δικές τους κλινικές, τα άφησαν όλα και αυτοεπιστρατεύθηκαν για να θεραπεύσουν τραυματίες και αρρώστους σε συνθήκες πολεμικές, εξαιρετικά δύσκολες, και ορισμένοι θυσίασαν και τη ζωή τους. Και έχουν γραφτεί πολλά βιβλία που αναφέρονται στη συνεισφορά τους αυτή. Υπήρξαν και γιατροί αιχμάλωτοι που τήρησαν με συνέπεια τον ιατρικό όρκο τους και πρόσφεραν με θέρμη τις υπηρεσίες τους.

Όμως ο καθηγητής Πέτρος Κόκκαλης ήταν ξεχωριστή περίπτωση και αυτό όχι γιατί υπήρξε δυο φορές Υπουργός Υγείας.

Κατ’ αρχάς αναφερόμαστε σε έναν επιστήμονα ιδιοφυΐα, ένα χειρουργό που από πολύ νέος πραγματοποίησε τόσο πρωτοποριακές εγχειρήσεις, τόσο προχωρημένες, που μερικές απ’ αυτές ακόμα και σήμερα, με τη φοβερή εξέλιξη της τεχνολογίας στον τομέα της ιατρικής, είναι δύσκολα πραγματοποιήσιμες. Δεν είναι τυχαίο ότι ένας από τους πιο διάσημους παγκοσμίως χειρουργούς του περασμένου αιώνα, ο πολύ αυστηρός γερμανός καθηγητής Sauerbruch, το 1927 διόρισε τον Κόκκαλη Αναπληρωτή Διευθυντή του Χειρουργικού Ακτινολογικού Τμήματος του Νοσοκομείου του Ζόλιγκεν σε μια περίοδο που σπάνια ένας μη Γερμανός έπαιρνε διευθυντική θέση και μάλιστα στην εθνικιστική Βαυαρία, εκτός κι αν ήταν επιστήμονας υπεράνω των ντόπιων. Άλλωστε όλη η πορεία του Π. Κόκκαλη στον τομέα της ιατρικής (παρ’ όλα τα διαλείμματα με τις διώξεις που υπέστη) κατέληξε σ’ έναν τομέα τόσο απίστευτο για τότε, τόσο ακόμη στα σπάργανα αλλά και τόσο σημαντικό για τη ζωή των ανθρώπων, τον τομέα των μεταμοσχεύσεων. Μιλάμε για το 1957-1958 όταν ο Κόκκαλης μαζί με τον Ρώσο Ντεμίχοβ, αλλά και μόνος του μετά, πραγματοποίησε μεταμοσχεύσεις καρδιάς, πνευμόνων και εγκεφάλου σε σκύλους που έζησαν περισσότερες μέρες απ’ ό,τι εκείνοι που είχαν εγχειριστεί από Αμερικανούς επιστήμονες. Και αυτά έγιναν στο Ινστιτούτο Πειραματικής Καρδιοαγγειακής Χειρουργικής που ίδρυσε η Ακαδημία του Ανατολικού Βερολίνου με διευθυντή τον Π. Κόκκαλη, τον οποίο είχε ανακηρύξει τακτικό καθηγητή του εκεί πανεπιστημίου και το 1959 τον εξέλεξε μέλος της Γερμανικής Ακαδημίας Επιστημών του Ανατολικού Βερολίνου.

Στον ελληνοϊταλικό πόλεμο ο Κόκκαλης, ως εθελοντής, αναδιοργάνωσε την Υγειονομική Υπηρεσία Βάσεως Ηπείρου ως Έφεδρος Αρχίατρός της κατά τον πιο σωστό και αποδοτικό τρόπο.

Στον Δημοκρατικό Στρατό τοποθετήθηκε απ’ την Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση πρόεδρος της ΕΒΟΠ (Επιτροπή Βοηθείας στο Παιδί) και μαζί με τους εκλεκτούς συνεργάτες του οργάνωσε την εκπαίδευση 22.000 παιδιών του πολέμου, του λεγόμενου «Παιδομαζώματος», που απέκτησαν όλα κάποιο πτυχίο, είτε ανώτατων σπουδών είτε επαγγελματικών, και αποτέλεσαν τεράστια προσφορά στην πατρίδα μας όταν αυτά τα παιδιά στη συντριπτική τους πλειονότητα επαναπατρίστηκαν.

Ήταν μέλος της Διεθνούς Επιτροπής Ειρήνης μαζί με τον Ζολιό-Κιουρί, τον Πικάσο, τον φιλόσοφο Ράσελ κ.ά.

Ήταν πρόεδρος της ελληνικής επιτροπής για την απελευθέρωση των κρατουμένων και για τους πολιτικούς πρόσφυγες και ήταν κυρίως αυτός που είχε την επαφή με το διευθυντή και τον πρόεδρο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού.

Αυτά συνοπτικά ως προς το επίπεδο δράσης του.

Ως άτομο ο Κόκκαλης είχε μια βαθιά πηγαία αγάπη για τον άνθρωπο (αυτό βέβαια χαρακτήριζε και τους άλλους γιατρούς αγωνιστές), για τους συναγωνιστές του, για τον φτωχό λαό, τέτοια αγάπη, ώστε τον αποκάλεσαν «άγιο», «ιεραπόστολο» του λαού. Ήταν πολύ σεμνός, λιτός, θαρραλέος, σε ηλικία 55 χρόνων με δύο οξύτατα εμφράγματα του μυοκαρδίου, με συνεχείς ενοχλήσεις και πόνους έτρεχε στα βουνά με χιόνια, με ζέστη, μέσα στον πόλεμο για να χειρουργήσει και να σώσει ζωές χωρίς ποτέ να εκδηλώσει την κατάστασή του αλλά «σιδερένια υπομονή και απόλυτη σιωπή», όπως ο ίδιος είχε σημειώσει.

Ο Κόκκαλης ήταν ένα απείρως θετικό φαινόμενο στην ταραγμένη εποχή του. Αργά, πολύ αργά αρχίσαμε να τον παρουσιάζουμε και η πολύπλευρη ζωή του δεν μπορεί να καλυφθεί με μια βιογραφία.

Από τα γραφόμενά σας βγαίνει το συμπέρασμα ότι ο Κόκκαλης δεν ήταν από την αρχή οργανικά ενταγμένος στο ΚΚΕ και ότι ακόμα και όταν βρέθηκε στις χώρες του ανατολικού μπλοκ ασκούσε κριτική στις άνωθεν αποφάσεις διατηρώντας τις επιφυλάξεις του. Με τα σημερινά αξιολογικά κριτήρια πώς θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την περίπτωσή του;

Το 1944, όταν ο Κόκκαλης βγήκε στο βουνό, το πολιτικό γραφείο του ΚΚΕ τον έκανε «Αριστίνδην» μέλος του Κόμματος εκτιμώντας την εντιμότητά του και την ειλικρινή διάθεση να αγωνισθεί. Μπορεί στην αρχή να μην το διέδωσε αλλά αυτό έγινε στη συνέχεια γνωστό. Ο ίδιος ο Κόκκαλης αποδέχθηκε την εγγραφή του στο ΚΚΕ και έμεινε μέλος του ως το τέλος της ζωής του, πιστός στις ιδέες του. Μέλος της Κεντρικής Επιτροπής δεν ήταν, ίσως και να μην το επιθυμούσε. Παρατηρήσεις για την πολιτική της ηγεσίας απέναντι στους Εγγλέζους και την κυβέρνηση του Καΐρου διατύπωσε και στις συνεδριάσεις της ΠΕΕΑ. Δε συμφώνησε επίσης με την ομηρία εκ μέρους του ΕΛΑΣ την περίοδο των Δεκεμβριανών. Και βέβαια είχε διαφωνίες για την καταστροφική συμφωνία της Βάρκιζας, για την αποχή από τις εκλογές του 1946, για το πώς αντιμετωπίσαμε το «σπρώξιμο» των Εγγλέζων και της δεξιάς προς τον Εμφύλιο, για το πώς «την πατήσαμε», όπως έλεγε. Αν τις παρατηρήσεις-διαφωνίες τις εξέθετε επίσημα στην ηγεσία και ιδιαίτερα στον Νίκο Ζαχαριάδη που τον έβλεπε στο ΔΣΕ τακτικά, δεν το γνωρίζω. Όμως στις σύντομες ημερολογιακές σημειώσεις του διατύπωνε με λίγα λόγια κριτικές σκέψεις για ηγετικά πρόσωπα και για τις ευθύνες της ηγεσίας για τις δύο ήττες.

Στις Ανατολικές χώρες χωρίς να σιωπά δεν αναμείχθηκε σε εσωκομματικές διαμάχες και στο τέλος στο Ανατολικό Βερολίνο δεν είχε και τις καλύτερες σχέσεις με τα τοπικά στελέχη της στυγνής κομματικής γραμμής. Άλλωστε είχε ολότελα αφοσιωθεί στην σοβαρή έρευνα των μεταμοσχεύσεων. Αλλά και η όλη συγκρότησή του δεν είχε σχέση με μικρότητες.

Τι πιστεύετε ότι τον ώθησε ώστε να «προδώσει» τη μεγαλοαστική τάξη στην οποία ανήκε, να εγκαταλείψει μια διεθνώς υποσχόμενη καριέρα και να αφοσιωθεί σε μια υπόθεση που τελικά κάθε άλλο παρά τον ευνόησε προσωπικά;

Δε θα έλεγα ότι «πρόδωσε» τη μεγαλοαστική τάξη, γιατί δε διαφαίνεται ότι ανήκε σ’ αυτήν ολόψυχα, ούτε αφομοιώθηκε απ’ αυτήν. Ο πατέρας του ήταν βασιλόφρονας, ο Κόκκαλης από μικρός έφυγε στο εξωτερικό για σπουδές και όταν γύρισε στην πατρίδα ήταν οπαδός του Λαϊκού Κόμματος. Όπως έλεγε, ήταν αντιφασίστας αλλά όχι αριστερός. Ο καθηγητής ιατρικής Νικόλαος Λούρος με τον οποίο συμφοιτούσε στην Ελβετία στο διάστημα 1915-1920 λέει ότι ο Κόκκαλης είχε κάποια «επαναστατική φλέβα» στις εκδηλώσεις του. Όταν στην Ελλάδα μεσουρανούσε στον τομέα του κι όλοι οι μεγαλοέχοντες, πολιτικοί και μη, έτρεχαν σ’ αυτόν για θεραπεία, ο Κόκκαλης είχε ταυτόχρονα ανοιχτή την πόρτα του δωρεάν για τον κάθε φτωχό και κατά κύριο λόγο για τους πρόσφυγες απ’ τη Μικρά Ασία. Αυτό πήγαζε από το Είναι του. Και έρχεται μετά ο αλβανικός πόλεμος και τότε βγαίνει αυτό το μέσα του, βγαίνει ο βαθύς πατριωτισμός του. Διορισμένος απ’ το Υπουργείο Άμυνας να χειρουργεί σε δύο νοσοκομεία της Αθήνας, αυτός εγκαταλείπει τον 85χρονο πατέρα του, τη γυναίκα του και τον νεογέννητο γιο του Σωκράτη και φεύγει εθελοντής στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Κι επειδή δεν τον αφήνουν απ’ το υπουργείο, ζητάει τη μεσολάβηση του φίλου του, Γεώργιου Βλάχου της Καθημερινής, για να φύγει.

Στα Γιάννενα τοποθετείται Έφεδρος Αρχίατρος Βάσεως Ηπείρου, ζητάει ένα αυτοκίνητο και επισκέπτεται παντού τα στρατιωτικά νοσοκομεία, πάει στην πρώτη γραμμή, βλέπει τις ελλείψεις και αναδιοργανώνει όλη την Υγειονομική Υπηρεσία με «αποτελέσματα ικανοποιητικότατα, περιορίσας ούτω την θνησιμότητα και την διάρκεια της νοσηλείας μεγάλης», σύμφωνα με το Υπουργείο Εθνικής Αμύνης.

Ακολούθησε η Κατοχή. Εκεί πράγματι ήρθε σε σύγκρουση με όσους δέχθηκαν να συνεργαστούν με τους Γερμανούς, ενώ ο ίδιος, μαζί με άλλους εφτά καθηγητές, αρνήθηκε να συνεργαστεί και πήρε θέση ενάντια στους κατακτητές οι οποίοι υπολόγιζαν σ’ αυτόν επειδή είχε σπουδάσει στη Γερμανία και ήθελαν να τον κάνουν ακόμα και πρωθυπουργό. Η σύγκρουση με μέλη της μεγαλοαστικής τάξης που είτε συνεργάστηκαν με τον κατακτητή, είτε «λούφαξαν», ήταν ριζοσπαστική.

Ο ίδιος βοηθώντας και περιθάλποντας τους φτωχούς, τους βασανισμένους και τους τραυματίες, κατά πολύ απλό και φυσικό τρόπο αντάμωσε με την οργάνωση της Εθνικής Αλληλεγγύης που είχε γίνει με πρωτοβουλία του ΚΚΕ και έτσι μέσα από την πατριωτική πρακτική προσφορά συνδέθηκε με την Αριστερά. Δεν προσχώρησε σ’ αυτήν γιατί είχε διαβάσει –που ασφαλώς τότε δεν το είχε διαβάσει– το Κεφάλαιο του Μαρξ. «Τα βιώματά μου με οδήγησαν στην Αριστερά», ομολογεί ο ίδιος. Κι όταν οι Γερμανοί τον επικήρυξαν και οδήγησαν στο θάνατο τον 88χρονο πατέρα του, βγήκε στο βουνό και πήρε μέρος στην ΠΕΕΑ.

Και βέβαια ανακόπηκε η τόσο ωφέλιμη επιστημονική του εξέλιξη και αναποδογυρίστηκε η οικογενειακή ήρεμη ζωή του, αλλά ο Κόκκαλης δεν ανήκε στην κατηγορία των ανθρώπων που η ζωή τους υπολογίζεται με τα συν και τα πλην, τι θα κέρδιζε και τι θα έχανε όταν η πατρίδα του και ο λαός της κινδύνευαν.

Δείχνει η περίπτωση του Π. Κόκκαλη ότι στην υπόθεση της Εθνικής Αντίστασης συμμετείχαν και εκπρόσωποι της τότε ελληνικής αστικής τάξης και όχι σχεδόν αποκλειστικά των λαϊκών και αγροτικών τάξεων όπως είθισται να λέγεται;

Στην Εθνική Αντίσταση μαζί με τα λαϊκά στρώματα πήραν ενεργό μέρος και όλοι οι πατριώτες, η συντριπτική πλειονότητα της διανόησης και γενικά όλου του πνευματικού κόσμου της χώρας μας απ’ όλες τις τάξεις. Αυτό επιβεβαιώνεται και απ’ τη σύνθεση της ΠΕΕΑ: Α. Αγγελόπουλος, Σβώλος, Τσιριμώκος, Μπακιρτζής, Μάντακας, Χατζήμπεης, Κόκκαλης κ.ά. Και γύρω απ’ την ΠΕΕΑ πανεπιστημιακοί καθηγητές, ο Κιτσίκης, ο Σημίτης, ο Γεωργαλάς, ο Πάλλης, ο Σωτηρίου, το ζεύγος Ιμβριώνη, επίσης ο Β. Ρώτας, ο Ά. Σικελιανός, ο Γρηγοριάδης, ο βιομήχανος Α. Λούλης, ο Ξένος, η οικογένεια Λουλέ (μεγαλοκτηματίες της Θεσσαλίας), ο Σαράφης, ο Βρεττάκος και χιλιάδες άλλοι.

Για όποιον αμφιβάλλει για αυτή την εθνέγερση, θα άρχιζα την απάντησή μου αντίστροφα: Ας κοιτάξει τον κατάλογο αυτών που δολοφονήθηκαν, που διώχθηκαν και βασανίστηκαν στις φυλακές και στα ξερονήσια ως αντιστασιακοί. Ας αρχίσει π.χ. με το νησί της Μακρονήσου όπου μαρτύρησαν δίπλα στους κρατούμενους στρατιώτες και τους αγρότες και προσωπικότητες αστικών οικογενειών, του πνευματικού πλούτου της χώρας μας, που δεν είχαν πάρει μέρος στον Εμφύλιο. Να αναφέρω μερικούς; Τ. Πατρίκιος, Δ. Φωτιάδης, Βουρνάς, Καλουφάκος, Μ. Λουντέμης, Κούνδουρος, Τζ. Καρούζος, Νανά Καλιανέση, Παΐζη, Ρίτσος, Θεοδωράκης, Βαρδής, Βαρδινογιάννης (της οικογένειας Βαρδινογιάννη),Τ. Λειβαδίτης, Ηλίας Ηλιού, Χρ. Δαγκλής, Ηλιάδης, Κ. Δεσποτόπουλος (ο ακαδημαϊκός), Μ. Κατράκης, και ο κατάλογος δεν έχει τέλος.

Προσπάθειες διαστρέβλωσης της Ιστορίας γίνονται πάντα αλλά η αλήθεια είναι μόνο μία, είναι τα γεγονότα.

Επίσης από τα γραφόμενά σας και τα στοιχεία που παραθέτετε απορρέει ότι οι διώξεις που υπέστη ο Π. Κόκκαλης από τους ίδιους τους «συναδέλφους» του δεν οφείλονταν σε ιδεολογικές διαφορές αλλά σε προσωπικές αντιζηλίες. Ωστόσο, ακόμα και μετά το 1974 δεν έγινε έως σήμερα καμιά ενέργεια ηθικής αποκατάστασής του στον ακαδημαϊκό και επιστημονικό χώρο από τον οποίο απηνώς εξεδιώχθη. Ούτε καν από τους αριστερούς εκπροσώπους του οι οποίοι κυριάρχησαν στους πανεπιστημιακούς χώρους. Πού νομίζετε ότι μπορεί να οφείλεται;

Όταν το 1928 ο Π. Κόκκαλης επέστρεψε στην Ελλάδα μετά τις δεκαπενταετείς σπουδές του στο εξωτερικό και πραγματοποίησε τις πρωτοποριακές εγχειρήσεις, φάνηκε αμέσως ότι επρόκειτο για έναν πολύ ικανό επιστήμονα που θα εξελισσόταν σε «ογκόλιθο» της ιατρικής. Το ότι ξεχώριζε το αποδεικνύει και η έκδοση της Χειρουργικής, ενός από τα πιο αξιόλογα συγγράμματα της χειρουργικής που στάθηκε σταθμός στη νεοελληνική ιατρική βιβλιογραφία, γραμμένη από οχτώ συνολικά καθηγητές στην οποία ο Κόκκαλης έγραψε τις 518 σελίδες από τις 930 του α’ τόμου και τις 209 του β’ τόμου από τις 1.071 σελίδες συνολικά. Αυτή η υπεροχή δεν άρεσε, για να το πω κομψά, στη σύγκλητο των καθηγητών. Σύμφωνα με μαρτυρίες, πολλοί καθηγητές ένιωθαν και φόβο μην τυχόν τους επισημάνει λάθη τους όταν στις συνεδρίες συζητούνταν ιατρικής φύσης θέματα.

Όμως με το ερώτημά σας αυτό θίγετε μία, θα έλεγα, πληγή του τόπου μας: το να μη δεχόμαστε να εκτιμήσουμε τον καλύτερό μας, αυτόν που υπερέχει, να αρνούμαστε να τον στηρίξουμε, να τον αναδείξουμε, να συνεργαστούμε μαζί του για το καλό της πατρίδας μας και να περηφανευόμαστε γι’ αυτόν. Αυτή η πολύ σοβαρή άρνησή μας, που μας χαρακτηρίζει σε όλη τη μακρινή ιστορική πορεία του έθνους μας, μας έχει στοιχίσει και μας στοιχίζει πολύ ακριβά. Είναι γνωστές οι περιπτώσεις διακεκριμένων επιστημονικών προσωπικοτήτων που δεν έγιναν, εδώ, στην πατρίδα τους δεκτοί απ’ τους συναδέλφους τους και έφυγαν στο εξωτερικό όπου διαπρέπουν. Για τον Κόκκαλη αυτά τα προσωπικά κίνητρα μικρότητας, της ζήλιας, του φθόνου, μετατράπηκαν σε απύθμενο μίσος όταν στα χρόνια της Κατοχής προσχώρησε στην Εθνική Αντίσταση, στο αριστερό μετερίζι του αγώνα, ενώ η πλειονότητα των καθηγητών της Συγκλήτου παρέμεινε αμέτοχη και μερικοί μάλιστα συνεργάστηκαν με τους κατακτητές. Ξέρετε τι σήμαινε ο κορυφαίος της χειρουργικής που έσωζε ζωές να έχει όχι μόνο εκδιωχθεί απ’ όλα τα νοσοκομεία αλλά και να του έχει απαγορευθεί εντελώς να χειρουργεί; Με ρωτάτε για το γεγονός ότι μετά το 1974 δεν αποκαταστάθηκε ηθικά. Μα ποιοι θα το έκαναν; Το έργο του Κόκκαλη ήταν… ενταφιασμένο. Ακόμα και τώρα έγκριτοι χειρουργοί της καρδιολογίας που δουλεύουν εντατικά σε τομείς που αποτελούν προέκταση του έργου του Κόκκαλη (π.χ. μεταμοσχεύσεις) δε γνωρίζουν τίποτε γι’ αυτόν εκτός ότι ήταν υπουργός στην ΠΕΕΑ και στην Π.Δ.Κ.

Σε ποιους πανεπιστημιακούς αριστερούς της μεταπολίτευσης αναφέρεσθε; Όπως είναι γνωστό, πολλοί από αυτούς είναι συνυπεύθυνοι για την όχι καλή κατάσταση που επικρατεί στα πανεπιστήμια· γίνεται να ασχοληθούν με τον Κόκκαλη, τον Κιτσίκη και τους άλλους που μαρτύρησαν και αποτέλεσαν υπόδειγμα γνώσης, αφιλοκέρδειας, αξιοπρέπειας και θυσίας; Έτσι, σαν υποσημείωση, σας λέω ότι στην έκδοση της βιογραφίας του Κόκκαλη αναφέρθηκαν, και μάλιστα εκτενώς, αρκετές εφημερίδες και περιοδικά, μόνο δύο δεν ασχολήθηκαν μ’ αυτήν, η Αυγή και ο Ριζοσπάστης, ενώ ταυτόχρονα το ΚΚΕ τιμάει από μόνο του τον Κόκκαλη με συγκεντρώσεις, έστησε μάλιστα και την προτομή του. Το γιατί συμβαίνει αυτό δεν μπορώ να σας το απαντήσω εγώ. Αυτό όμως που πιστεύω είναι ότι δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η σημερινή νέα γενιά μας είναι κατά γενική ομολογία «Ανιστόρητη».

Ήταν τελικά ο Π. Κόκκαλης ένα φαινόμενο της ταραγμένης και σκοτεινής εκείνης εποχής;

Ο ίδιος ο Κόκκαλης ως επιστήμονας, ως μυαλό, ως άνθρωπος πολύπλευρα απασχολημένος, ως κινητικότητα, αντοχή, τόλμη, θάρρος, ευαίσθητος στον ανθρώπινο πόνο, ως όλα αυτά αποτελούσε ο ίδιος ένα φαινόμενο. Χρειάστηκαν όμως και οι αντίστοιχες καταστάσεις για να μπορέσει να εκδηλωθεί αυτό το φαινόμενο. Και η εποχή που έζησε, των μεγάλων ιστορικών γεγονότων, διεθνούς κλίμακας, προκαλούσε να πάρεις θέση. Όταν ετίθετο θέμα υποδούλωσης της πατρίδας, σε καλούσε να παλέψεις για την απελευθέρωσή της, όταν πέθαινε και δυστυχούσε ο λαός της, σε καλούσε να βοηθήσεις για να σωθεί, έστω κι αν εσύ ο ίδιος θυσιαζόσουν. «Κανένας δεν είναι γεννημένος ήρωας», έγραφε, «αλλά υπάρχουν στιγμές που πρέπει να αναδειχθείς ήρωας». Εκεί έγκειται η διαφορά των ανθρώπων.

Πόσα χρόνια κάνατε έρευνα; Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε δεδομένου ότι πολλοί από τους ανθρώπους εκείνης της γενιάς δε ζουν πια και αρκετά από τα επίσημα αρχεία εκείνης της εποχής δεν είναι εύκολα προσβάσιμα, και, τέλος, αντιμετωπίσατε κάποιες δυσάρεστες αντιδράσεις;

Η έρευνα-συγγραφή διήρκησε δέκα χρόνια. Άρχισε το 2001 και τελείωσε το Νοέμβριο του 2011. Σωστά επισημάνατε ότι πολλοί που τον γνώρισαν δε ζουν πια. Αν είχε αρχίσει η έρευνα τέσσερα με πέντε χρόνια νωρίτερα, σίγουρα οι μαρτυρίες θα ήταν πολύ περισσότερες. Γι’ αυτό και οι πρώτες μου κινήσεις έγιναν προς εκείνους που τον γνώριζαν και ήταν μεγάλης ηλικίας και με προβλήματα υγείας, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, όπως π.χ. στη Γερμανία. Και ευτυχώς που τους πρόφτασα γιατί δυστυχώς κι αυτοί ένας ένας έφυγαν.

Το πολύ θετικό για την έρευνα αποτέλεσε το γεγονός ότι το όνομα του Π. Κόκκαλη είχε και έχει μεγάλο απόηχο. Αν πάτε στα χωριά της Πρέσπας και ρωτήσετε π.χ. ένα νέο τσοπάνο, τον Κόκκαλη θα τον ξέρει. Έτσι, με το πρώτο τηλεφώνημα που έκανα δέχθηκα πληθώρα τηλεφωνημάτων που ήθελαν να πουν ότι ήξεραν γι’ αυτόν και το έκαναν αναφωνώντας: «Επιτέλους, να γραφτεί κάτι γι’ αυτό τον μεγάλο άνθρωπο!»

Για τη συγκέντρωση μαρτυριών χρειάστηκε να ανέβω πολλές φορές και έτυχε και με πολύ δυσμενείς καιρικές συνθήκες, στο Σμόλικα, το Γράμμο, το Βίτσι και την Πρέσπα, για να καταγράψουμε τα μέρη όπου έδρασε ο Κόκκαλης, τους χώρους των νοσοκομείων, των χειρουργικών συγκροτημάτων, τις σπηλιές κ.ά., και να πάρουμε συνεντεύξεις από πολλούς που τον είχαν γνωρίσει ή είχαν ακούσει γι’ αυτόν. Αυτό έγινε με τη συνεργασία του ρεπόρτερ κ. Γιώργου Λογοθέτη που έκανε και τον οπερατέρ. Βοήθησαν βέβαια και άλλοι, όπως ο κ. Θ. Ζησιμόπουλος, κι έτσι είχα στη διάθεσή μου άφθονο πρωτογενές υλικό. Υπήρξαν δυσκολίες στην απόκτηση ντοκουμέντων, όχι όμως από σκοπιμότητα:

Α) Όταν πήγα στην ΑΣΔΕΝ να βρω υλικό για τη συμμετοχή του Κόκκαλη στον αλβανικό πόλεμο, μου είπαν ότι δε γνωρίζουν τίποτα για τον Κόκκαλη, δεν υπήρχε στην ηλεκτρονική καταγραφή του αρχείου. Εντελώς ανύπαρκτος, αλλά μόλις τους έστειλα συγκεκριμένα στοιχεία για την εθελούσια συμμετοχή του, τότε «ανακαλύφθηκε» όλο αυτό το υλικό που με πολλή ευγένεια μου διέθεσαν.

Β) Παρ’ όλη τη διάθεση να με εξυπηρετήσουν στο Αρχείο του Πανεπιστημίου χρειάστηκε επίμονη δουλειά για να βρεθούν οι υπογραφές των καθηγητών που αποφάσισαν την εκδίωξη των ανθελλήνων τεσσάρων καθηγητών (Κόκκαλη, Σβώλου, Αγγελόπουλου, Γεωργαλά). Πρόκειται για σοβαρό υλικό, καταχωνιασμένο, και όπως σημειώνω δεν μπόρεσα να βρω (γιατί είναι σε κασόνια στις αποθήκες του Πανεπιστημίου) τις υποχρεωτικές δηλώσεις που έπρεπε να κάνουν οι καθηγητές κατά των «μιασμάτων» των «εαμοβούλγαρων» κτλ. προκειμένου να πληρωθούν το μισθό τους.

Η μεγαλύτερη δυσκολία και ευθύνη προέκυψε στον τομέα της χειρουργικής δραστηριότητας του Κόκκαλη, κυρίως για τις μεταμοσχεύσεις, γιατί σχεδόν όλο το υλικό ήταν στη γερμανική γλώσσα και λιγότερο στη ρωσική. Η ακρίβεια στη μετάφραση των ιατρικών όρων, η ευθύνη για αποφυγή και του παραμικρού λάθους, με οδήγησε μερικές φορές για μια φράση ή και λέξη να απευθυνθώ σε Έλληνες καρδιολόγους, σε ειδικούς του νοσοκομείου του Άαχεν, του Βερολίνου, της Μόσχας. Ήταν δύσκολο και γινόταν ακόμα δυσκολότερο από το γεγονός ότι αφορούσε υλικό παλιό, 53 χρόνων πίσω.

Εμπόδιο δε βρήκα από κανέναν, αντίθετα στο άκουσμα του ονόματος Κόκκαλη όλοι προσφέρθηκαν να βοηθήσουν, ανεξάρτητα από το ότι δεν ταυτίζονταν ιδεολογικά με τον Κόκκαλη. Γι’ αυτό και τους είμαι ευγνώμων. Το ημερολόγιό του μου δόθηκε όταν το βιβλίο είχε σχεδόν τελειώσει και ήρθε –ευτυχώς– ολότελα ως επιβεβαίωση του περιεχομένου.

Σημ.: Στο κλειστό Αρχείο του κόμματος (ΚΚΕ) ζήτησα αλλά η πόρτα δεν άνοιξε.

Τι πιστεύετε ότι προσφέρει αυτή η βιογραφία στις γενιές που δεν έχουν ζήσει εκείνες τις εποχές; Μπορεί ο Π. Κόκκαλης να λειτουργήσει ως παράδειγμα ανθρώπου και επιστήμονα ο οποίος τοποθετεί το «εμείς» πάνω από το «εγώ», σήμερα, σε μια εξαιρετικά δύσκολη και γκρίζα εποχή;

Η κάθε πτυχή της ζωής του Κόκκαλη είναι ένα παράδειγμα ηθικής, πατριωτισμού, ανθρωπισμού, γνώσης και θυσίας. Φυσιογνωμίες του δικού του μεγέθους είναι σπάνιες. Αλλά όλες οι εποχές έχουν ανάγκη απ’ το «εμείς» πάνω απ’ το «εγώ», και θα έλεγα ότι ακριβώς σήμερα, στην γκρίζα εποχή που ζούμε, των υπογείων, των θολών, των αόρατων και αραχνοειδών καταστάσεων απ’ τις οποίες τόσο πολύ υποφέρει και η χώρα μας, είναι ιδιαίτερα αναγκαίο το «εμείς» ως σύνολο, ως λαός, να υπερβεί το «εγώ» και να αναπτυχθούν σχέσεις ενωτικές, αλληλεγγύης και δράσης. Τι άλλο καλύτερο παράδειγμα απ’ την πορεία ζωής του Κόκκαλη;

Όσο για τη βιογραφία, ως βιβλίο, αυτό που πιστεύω είναι ότι όποιος τη διαβάσει σίγουρα δε θα νιώθει το ίδιο όπως όταν την άρχισε. Δεν μπορεί να μην προβληματιστεί και για τη δική του πορεία στη ζωή. Αυτό όμως προϋποθέτει να έχει το ενδιαφέρον να τη διαβάσει και να πάρει τα μηνύματα.

Πέτρος Σ. Κόκκαλης
Βιωματική βιογραφία (1896-1962)
Κατίνα Λατίφη
Βιβλιοπωλείον της Εστίας
442 σελ.
Τιμή € 23,00

Twitter