Λίτσα Ψαραύτη

Ενενήντα χρόνια από τη μικρασιατική καταστροφή πέρασαν κιόλας. Επέτειος που ακόμη μετριέται με τον πόνο. Και με τη συντριβή εθνικών ονείρων. Και με το ανεξάντλητο πένθος. Και με το σπάραγμα και τις οιμωγές εκατοντάδων χιλιάδων ψυχών. Στην αίθουσα, όμως, της μνήμης πολλών Μικρασιατών είναι σαν να μην πέρασε ούτε μέρα. Όσοι απεβίωσαν έφυγαν με την εικόνα της Σμύρνης και της καταστροφής της στα μισοβασιλεμένα μάτια. Οι άλλοι που αξιώθηκαν και ηλικιώθηκαν κοντά σε πρόσωπα αγαπημένα, μονίμως θυμούνται· και ασταμάτητα διηγούνται. Δεν τελειώνουν αυτά. Και δεν ξεχνιούνται. Διότι δεν πρόκειται για αναμνήσεις παρά για μνήμες· και οι μνήμες είναι ιερές. Τις συνδαυλίζεις και τις προσκυνάς κάθε μέρα. Ενώ παρά την οδύνη και την ύψιστη απόγνωση, παρά τις απώλειες και τους αποχωρισμούς, τους απορφανισμούς και τους ξεριζωμούς, την ταπείνωση και τις στερήσεις, οι Έλληνες της Σμύρνης δεν καταπτοήθηκαν. Είχαν τη μνήμη να συντηρήσουν· και από αυτή να συντηρηθούν. Ω, η μνήμη είναι μέγας ζωοδότης. Και τροφοδότης.

Βιβλία, πολλά από τα οποία σημαντικότατα, έργα μεγάλων συγγραφέων, παραμύθια, εικονίσματα, ποίηση, μουσικές συνθέσεις, χειροτεχνήματα, φωτογραφίες και κινηματογράφος, τραγούδια και θεατρικά έργα, σχέσεις θερμές και προσδοκίες, δημοσιεύματα, εικονογραφίες, μόχθος και οράματα, απόφαση για επιβίωση και πρόοδο, και το θαύμα συντελέστηκε. Οι Έλληνες, ενάμισι περίπου εκατομμύριο, που άφησαν για πάντα τις μικρασιατικές πατρίδες τους, όπου ο ελληνισμός είχε ριζώσει χιλιάδες χρόνια, για να εγκατασταθούν στον ελλαδικό χώρο, βοήθησαν σφόδρα ώστε να εγκαινιασθεί μια νέα περίοδος της ελληνικής πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ιστορίας.

Αλλά επειδή η μνήμη τροφοδοτεί μεν αλλά ζητά και τροφοδότηση, οι καλλιτέχνες μας, ιδιαιτέρως όσοι έχουν τις ρίζες τους στις «χαμένες», πλην αλησμόνητες και ακμαίες στην καρδιά τους πατρίδες, δε σταμάτησαν να δημιουργούν.

Το μυθιστόρημα της Λίτσας Ψαραύτη Η σπηλιά της γοργόνας, έκδοση 2008, Πατάκης, Κρατικό Βραβείο Υπουργείου Πολιτισμού 2009 (εξ ημισείας με το βιβλίο του Βασίλη Παπαθεοδώρου Χνότα στο τζάμι, Κέδρος), ένα συνδαύλισμα μνήμης και αγάπης είναι, και ένα προσκύνημα. Είναι όμως και ένα εξαιρετικό λογοτεχνικό έργο, με παλμό, ψυχή, δράση, αίσθημα, λαμπρές εικόνες, άψογη και πλούσια γλώσσα. Όπως τα περισσότερα από τα ιστορικά βιβλία της, άλλωστε. Και επειδή η ιστορία αναφέρεται στη μικρασιατική καταστροφή και σε πολλά από όσα επακολούθησαν, αλλά και επειδή, όπως προείπαμε, είναι ένα ωραίο, εύψυχο βιβλίο, σκεφθήκαμε ότι μια συζήτηση με τη συγγραφέα για το βιβλίο της και για τα γεγονότα που τόσο αδρά περιγράφονται στις σελίδες του, θα είχε –ίσως– ενδιαφέρον για τους αναγνώστες του diastixo.gr.

Κυρία Ψαραύτη, Η σπηλιά της γοργόνας είναι ένα βιβλίο που με συγκίνησε. Και συγχρόνως με ευχαρίστησε. Φορτιζόμουν και συνέπασχα συνεχώς με τα πάθη της οικογένειας αλλά και χαιρόμουν με την άμυνα και το υψηλό ήθος τους. Την αγωνιστικότητά τους δηλαδή. Συναντήσατε πολλούς πρόσφυγες με το ίδιο φρόνημα;

Η Σάμος, η ιδιαίτερη πατρίδα μου, δέχτηκε ένα μεγάλο κύμα προσφύγων, είναι το κοντινότερο νησί με την Τουρκία. Όμως οι Σαμιώτες δεν τους καλοδέχτηκαν. Ήταν «οι τουρκόσποροι, οι ψειριάρηδες, οι ζήτουλες» που θα τους έπαιρναν τις δουλειές τους, τέτοιος ρατσισμός! Πολλοί αναγκάστηκαν να φύγουν, σκόρπισαν σαν τα φοβισμένα πουλιά σε όλη την Ελλάδα. Όσοι έμειναν δούλεψαν σκληρά για να γίνουν δεκτοί από την οπισθοδρομική κοινωνία του νησιού. Οι περισσότεροι ήταν μορφωμένοι, ευκατάστατοι στον τόπο τους, επιτυχημένοι επιχειρηματίες. Με την ίδια εργατικότητα, τη δύναμη ψυχής και το ήθος τους, βρήκαν δουλειές στο νησί, άνοιξαν μαγαζιά, έκαναν επιχειρήσεις, πρόκοψαν. Και το σπουδαιότερο, έφεραν στο νησί τον πολιτισμό τους, τις τέχνες, τα γράμματα, τα τραγούδια, τις μουσικές, τις μαγειρικές τους. Όπως έγινε και παντού, όπου ρίζωσαν οι Μικρασιάτες.

Το βιβλίο σας απευθύνεται στους νέους, διαβάζεται όμως άπληστα, θα μπορούσα να πω, και από ενηλίκους. Οι νεαροί αναγνώστες σας –και έχετε πολλούς, πλήθος αναγνωστών, εξ όσων γνωρίζω– πώς το δέχθηκαν; Και αν σας ενημέρωσαν, ποια τα σχόλιά τους; Ξέρω πως έχετε επαφή μαζί τους, οπότε…

Είναι αλήθεια ότι το κοινό καλοδέχτηκε το βιβλίο. Υπάρχουν ακόμη παιδιά και εγγόνια προσφύγων που άκουσαν, έμαθαν και θέλουν να διατηρήσουν τις μνήμες τους νωπές. Και τα παιδιά το αγάπησαν, γιατί ταυτίστηκαν με τους ήρωες, άλλωστε το βιβλίο αναφέρεται και στα κατοπινά χρόνια, στην ιταλική και στη γερμανική κατοχή, στον Εμφύλιο, γεγονότα και περιπέτειες που συντάραξαν την Ελλάδα.

Κυρία Ψαραύτη, μες στο χειμώνα που μας πέρασε, και από τις επισκέψεις σας στα σχολεία διακρίνατε στα λόγια τους πως κατανόησαν την τραγωδία της προσφυγιάς και πως τη φοβούνται, ή μήπως σκέπτονται πως «αυτά είναι μακρινά για μας και δε μας αφορούν»; Και ας τη βίωσαν παππούδες και γιαγιάδες, συγγενείς ή γείτονες. Λοιπόν, τι είδατε;

Μου έκανε εντύπωση ότι αρκετά παιδιά, σε περιοχές όπου είχαν εγκατασταθεί Μικρασιάτες πρόσφυγες, είχαν ακούσει για εκείνη τη μακρινή εποχή, όχι όμως με λεπτομέρειες. Τα σημερινά παιδιά και τους νέους άλλα τους απασχολούν. Ζουν κι αυτοί στο πετσί τους την οικονομική κρίση, την ανασφάλεια, το φόβο για το μέλλον τους. Το εκπαιδευτικό σύστημα δε βοηθάει τα παιδιά να αποκτήσουν χαρακτήρα, ευγένεια ψυχής, αλλά μόνο γνώσεις, άχρηστες τις περισσότερες φορές.

Και με τη σημερινή κατάσταση; Κρίνουν; Συγκρίνουν; Ανησυχούν; Παίρνουν αποφάσεις; Τα ενημερώνουν σωστά από το σπίτι; Εννοώ αν τους μιλούν για τα αίτια και τις ευθύνες…

Η κρίση έχει αγγίξει και τα παιδιά, τη βιώνουν καθημερινά. Πολλοί γονείς αναγκάζονται να τα πάρουν από το ακριβό ιδιωτικό σχολείο και να τα πάνε στο δημόσιο. Είναι ένας «ξεριζωμός», γιατί εκεί είχαν αποχτήσει σχέσεις φιλίας με τους συμμαθητές τους αλλά και με τους εκπαιδευτικούς, κι η αλλαγή τα αποσυντονίζει. Είναι δύσκολο, κυρίως για τα μικρά παιδιά, να καταλάβουν την κρίση. Οι γονείς πολλές φορές έρχονται σε τραγική θέση, ντρέπονται να τους πουν ότι έχασαν τη δουλειά τους και δεν έχουν να τους δώσουν ούτε ένα ευρώ για την τυρόπιτα από το κυλικείο. Και όλοι ξέρουμε ότι τα παιδιά όλο ρωτούν «γιατί, γιατί και γιατί» και με τι λόγια να τους εξηγήσεις; Και πώς να μην ανησυχούν οι νέοι, αλλά και οι γονείς τους, όταν ξέρουν ότι μπορεί να φύγουν από την Ελλάδα, αναζητώντας δουλειά και καλύτερη ζωή σε ξένες χώρες;

Σε πολλά σπίτια υπάρχει πρόβλημα επιβίωσης. Βιβλία αγοράζονται ή νομίζετε πως θα ξαναγυρίσουμε στο δανεισμό –που και αυτός έχει τα καλά του–, ή μήπως έχετε φόβους πως τα παιδιά, οι έφηβοι, όσο και οι μεγάλοι, θα απομακρυνθούν κάπως, αν όχι αρκετά, από το λογοτεχνικό βιβλίο;

Μαζί με όλα τα προϊόντα περνάει κρίση και το βιβλίο. Ο δανεισμός είναι μια καλή λύση. Αλλά για να δανείζονται βιβλία τα παιδιά πρέπει να υπάρχουν βιβλιοθήκες σε όλα τα σχολεία. Έχει μαλλιάσει η γλώσσα μου να λέω σε κάθε συνέντευξη, αλλά και στα σχολεία που επισκέπτομαι, ότι πρέπει να υπάρχουν πλήρεις βιβλιοθήκες σε κάθε δημοτικό, γυμνάσιο, λύκειο, πανεπιστήμιο, με βιβλιοθηκάριο που θα τις λειτουργεί κανονικά και θα ξέρει να κάνει προγράμματα για να φέρει τους σπουδαστές κοντά στο βιβλίο. Δυστυχώς στην Ελλάδα, τα αρμόδια υπουργεία θεωρούν ότι το λογοτεχνικό βιβλίο είναι παρακατιανό και άχρηστο, γι’ αυτό και όσες βιβλιοθήκες υπήρχαν κοντεύουν να κλείσουν. Αλλά τα παιδιά χρειάζονται και την πνευματική τροφή, που μόνο στα καλά βιβλία τη βρίσκουν.

Είναι γνωστό πως έχετε βιώσει κι εσείς προσφυγιά. Άλλου είδους, βέβαια, αν και ο πρόσφυγας είναι παντού ξένος και δυστυχής. Στο βιβλίο σας Το διπλό ταξίδι αυτά αφηγείσθε. Και τα αφηγείσθε καλά… Θέλετε να μας πείτε λίγα λόγια για τη δραματική αυτή ιστορία;

Είναι μια τραγική περιπέτεια που την έζησα στα παιδικά μου χρόνια και έχει σημαδέψει την κατοπινή ζωή μου. Το 1943, έπειτα από ένα φοβερό βομβαρδισμό από τα γερμανικά αεροπλάνα και για να αποφύγουμε τη γερμανική κατοχή που θ’ ακολουθούσε, αναγκαστήκαμε να περάσουμε στην Τουρκία και στη συνέχεια να βρούμε καταφύγιο σε ένα προσφυγικό καταυλισμό μέσα σε σκηνές σε ένα στρατόπεδο στη Γάζα της Παλαιστίνης, μαζί με χιλιάδες συντοπίτες μου. Άγρια και πικρά χρόνια… Όμως «ουδέν κακόν αμιγές καλού». Η προσφυγιά με βοήθησε να αποκτήσω δύναμη, πείσμα, αντοχή, αγωνιστικότητα. Να φανταστείτε ότι έμαθα γράμματα μέσα σε μια προσφυγική σκηνή που ήταν το «σχολείο» μας γράφοντας την αλφαβήτα με ένα ξυλαράκι πάνω στην άμμο… Γι’ αυτό έχω και μια ιδιαίτερη ευαισθησία για τους ξεριζωμένους, τους κατατρεγμένους, τους πρόσφυγες απανταχού της Γης, που αποτελούν θέματα και σε άλλα μου βιβλία.

Θυμάστε τα μυθιστορήματα της Μαρίας Ιορδανίδου; Προικισμένη συγγραφέας. Μου άρεσαν όλα τα βιβλία της. Είχαν ψυχή. Είχαν απλότητα. Αλλά είχαν και χιούμορ. Η ίδια είχε πει: «Ήθελα να γράψω για κείνη την εποχή, το θεώρησα καθήκον μου, γιατί οι εποχές πεθαίνουνε και ξεχνιούνται κι έπειτα τις παίρνει η Ιστορία και τις παραμορφώνει». Κάπως έτσι σκεφθήκατε κι εσείς όταν γράψατε το μυθιστόρημά σας Κασσάνδρα, η μάντισσα της Τροίας, φέρ’ ειπείν; Ή απλώς σας είχε συγκινήσει αυτό το τόσο θεσπέσιο και θαυμαστό πλάσμα και θέλατε να το ζήσετε, να το γνωρίσετε και να το απολαύσετε μέσω της έρευνας; Αλήθεια, πιστεύετε στη μεροληψία της Ιστορίας ή όχι;

Την Κασσάνδρα την είχα στην καρδιά μου από τα μαθητικά μου χρόνια και στον πρόλογο του βιβλίου εξηγώ το γιατί. Ήταν μια δυνατή και τραγική προσωπικότητα. Όμορφη, απλή, ανεξάρτητη, ασυμβίβαστη, κόρη του βασιλιά Πρίαμου και ιέρεια του Απόλλωνα. Ο θεός τής έδωσε το χάρισμα να μαντεύει τα μελλούμενα, όταν όμως εκείνη αρνήθηκε να σμίξει ερωτικά μαζί του, την καταράστηκε να μην την πιστεύει κανείς. Έζησε έντονη ζωή, πόνεσε, έθαψε τα όνειρα και τις προσδοκίες της, και πλήρωσε για τα σφάλματα των δικών της. Τη συναντούσα συχνά στη ζωή μου, στα βιβλία, στους αρχαίους τραγικούς μας, στις θεατρικές παραστάσεις. Ξανασυναντηθήκαμε όταν άρχισα να γράφω το βιβλίο και πήγα στην Τροία για να ζήσω κοντά της λίγες ώρες… Την ιστορία τη γράφουν συνήθως οι νικητές. Ακόμα και ο Όμηρος, διαβάζοντας την Ιλιάδα, κατάλαβα ότι ήταν με το μέρος των Αχαιών. Εγώ θέλησα να αναδείξω το λαό της Τροίας, πόσο υπέφεραν οι κάτοικοι τα δέκα χρόνια της πολιορκίας, τον ηρωισμό, την αυταπάρνηση, τη δύναμη της ψυχής τους. Οι Αχαιοί ήταν οι επιτιθέμενοι, οι Τρώες αμύνονταν για την πόλη τους. Αυτοί σφαγιάστηκαν, οι γυναίκες και οι κόρες τους έγιναν σκλάβες και η πόλη τους πυρπολήθηκε.

Σε κάθε τραγική εποχή της Ιστορίας πρέπει να περάσουν πολλά χρόνια, να καταλαγιάσουν τα μίση και τα πάθη, να βγουν νέοι άνθρωποι, να ερευνήσουν, να πουν τη δική τους ιστορική «αλήθεια», για να μπορέσει ο αναγνώστης να κρίνει και να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα, αλλά και διδάγματα.

Μερικές φορές οι λαοί ξεχνούν την ιστορία τους, γι’ αυτό επαναλαμβάνουν τα λάθη τους. Διαπιστώνω πόση άγνοια και πλημμελής μάθηση της Ιστορίας υπάρχει σήμερα στα σχολεία και πόσο διαστρεβλώνεται πολλές φορές η ιστορική αλήθεια από μερικούς «παντογνώστες» που τα κείμενά τους γράφονται και στα σχολικά βιβλία.

Θυμάστε που αρκετοί είχαν χαρακτηρίσει τον περασμένο αιώνα ως αιώνα της προσφυγιάς; Αλλά, αγαπητή φίλη και συνάδελφε, κυρία Ψαραύτη, πώς θα μπορούσαν οι μελλοντικοί πολίτες να χαρακτηρίσουν τον δικό μας; Κι εσείς τι έχετε να πείτε για τις μέρες που διανύουμε – όχι μόνο στη δική μας πατρίδα;…

Ο περασμένος αιώνας αλλά και ο καινούργιος που έχει αρχίσει ήταν από τους πιο δραματικούς της Ιστορίας. Ενώ ο άνθρωπος κατάφερε με την επιστήμη και την τεχνολογία να κατακτήσει τον κόσμο, ακόμα και το Διάστημα, τη δύναμή του τη χρησιμοποίησε με τον πιο απάνθρωπο τρόπο, με πολέμους, γενοκτονίες και ολοκαυτώματα. Είναι ειρωνικό, γιατί μέσα σ’ αυτά τα χρόνια γεννήθηκαν καινούργιες ιδέες για ελευθερία, δικαιοσύνη, ισότητα και αλληλεγγύη. Κι όμως κανένας αιώνας όπως ο 20ός και ο 21ος που διανύουμε δεν καταστρατήγησαν και δεν εξευτέλισαν τόσο αυτές τις αξίες.

Όπου υπάρχει πόλεμος υπάρχει και θάνατος, βία, πείνα, εξαθλίωση, μετανάστευση και προσφυγιά. Και πόλεμοι εξακολουθούν και θα εξακολουθούν να γίνονται σε διάφορα σημεία του πλανήτη. Στην Ελλάδα ζούμε μια κρίση, κυρίως ηθική, που έχει ως συνέπεια την οικονομική εξαθλίωση. Δεν πιστεύω ότι οι σημερινοί «προφήτες» μπορούν να πουν με βεβαιότητα τι θα συμβεί, όχι στο μέλλον αλλά ούτε καν στο αύριο. Παρακολουθώ κι εγώ τα γεγονότα με μεγάλη ανησυχία, αλλά επειδή είμαι από τη φύση μου αισιόδοξη, πιστεύω και ελπίζω ότι θα έρθουν καλύτερες μέρες. Ίσως αυτή η κρίση μάς κάνει να ξαναστοχαστούμε και να πιστέψουμε στις αξίες της ζωής, για να ξεπεράσουμε τη σημερινή κρίση. Άλλωστε, είναι έμφυτη στον άνθρωπο η ανάγκη να ελπίζει.

Πιστεύετε ότι τα καλά βιβλία μπορούν να βοηθήσουν τον άνθρωπο, όχι μόνο τον νέο; Ελπίζετε ότι οι εικόνες τους, τα μηνύματά τους, οι ήρωές τους, επισκέπτονται τις ψυχές και τη διάνοιά τους και πως τις χαροποιούν και τις στέγουν δείχνοντάς τους ομορφιές και χάρες, προσδοκία, αντοχή, ανθρωπιά και κατανόηση, που αλλιώς θα έμεναν άγνωστες και μακρινές ξένες; Και ελπίζετε πως με τα βιβλία σας ίσως το έχετε κατορθώσει κι εσείς; Προσωπικώς, και αφού πρώτα σας ευχαριστήσω για τη συνομιλία, πιστεύω πως ναι· πως το επιτυγχάνουν. Εσείς τι λέτε;

Ναι, πιστεύω σε όλα αυτά που τόσο ωραία αναφέρετε, γιατί κι εσείς είστε μια καταξιωμένη συγγραφέας και στο χώρο του παιδικού βιβλίου. Τα καλά βιβλία για παιδιά κρύβουν μέσα τους τεράστιες δυνάμεις μόρφωσης αλλά και ψυχικής και ηθικής ανύψωσης. Εκτός από τη χαρά και την ξεκούραση βοηθούν τα παιδιά στην πνευματική τους ανάπτυξη και την ηθική συγκρότηση της προσωπικότητάς τους. Με τα συναισθήματα που νιώθουν πιστεύουν στις αξίες της ζωής, παίρνουν κουράγιο να πετύχουν το καλύτερο σε ό,τι καταπιάνονται. Θα μπορούν να αγωνιστούν για να ξεπεράσουν δυσκολίες και εμπόδια. Τα βιβλία θα τους ανοίξουν το δρόμο της φαντασίας και του ονείρου, τροφή απαραίτητη για τα σημερινά παιδιά της ηλεκτρονικής εποχής.

Η ΣΠΗΛΙΑ ΤΗΣ ΓΟΡΓΟΝΑΣ Η σπηλιά της γοργόνας
Λίτσα Ψαραύτη
Εκδόσεις Πατάκη
193 σελ.
Τιμή € 8,97