Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος είναι ένας από τους πιο σημαντικούς Έλληνες βιβλιογράφους, έχει ασχοληθεί με το έργο κορυφαίων δημιουργών (Καβάφης, Σεφέρης, Ελύτης, Εγγονόπουλος, Αναγνωστάκης, Σικελιανός κ.ά.) και έχει επιμεληθεί εκδόσεις έργων πολλών από αυτούς. Το 2006 ανακηρύχτηκε επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Ποια ήταν η αφορμή για να εκδοθεί το βιβλίο Κ.Π. Καβάφης – Η ποίηση και η ποιητική του (Εκδόσεις Κίχλη);

Ήταν απόφαση για έμπρακτη, προσωπική συμμετοχή στον εορτασμό του «Έτους Καβάφη», παρότι είχα συμμετάσχει σε πολλές ανάλογες εκδηλώσεις (κυρίως με ομιλίες) κατά τη διάρκεια του 2013. Συγκέντρωσα είκοσι μελετήματα, παλαιότερα μα και νεότερα, δημοσιευμένα ή αδημοσίευτα και, θέλω να πιστεύω, πως έτσι δημιουργήθηκε ένα corpus που δίνει μια καλήν εικόνα της πολύχρονης ενασχόλησής μου με το έργο του Αλεξανδρινού. Επιπλέον, όπως σημειώνω και στον πρόλογο του βιβλίου, το 2013 συμπληρώθηκαν σαράντα χρόνια από τότε που άρχισα να μελετώ συστηματικά την ποίηση και τη ζωή του Καβάφη. Συνέτρεχε, δηλαδή, και ο λόγος μιας ιδιωτικής, αφανούς για τους τρίτους, επετείου. Όπως σας είπα, έδωσα αρκετές καβαφικές ομιλίες κατά το 2013. Τα περισσότερα κείμενα των ομιλιών αυτών δεν πρόλαβαν να περιληφθούν στο βιβλίο. Ίσως, με αρκετές ακόμη εν προόδω μελέτες μου, να αποτελέσουν τα περιεχόμενα μιας άλλης, μελλοντικής έκδοσης, δεδομένου ότι η περίπτωση Καβάφη εξακολουθεί να με απασχολεί διαρκώς – και, φαντάζομαι, δεν είμαι ο μόνος.

Πού και πότε ξεκίνησε η ενασχόλησή σας αυτή με το έργο και τη ζωή του Κ.Π. Καβάφη και ποιοι ήταν οι καρποί της;

Ήρθα πρώτη φορά σε επαφή με τα ποιήματα του Καβάφη μέσω ανθολογιών κατά τα ύστερα σχολικά και πρώτα πανεπιστημιακά μου χρόνια. Η κρίσιμη χρονιά, όχι μόνον για μένα αλλά και για τις καβαφικές σπουδές γενικότερα, στάθηκε το επίσης επετειακό έτος 1963 (εκατό χρόνια από τη γέννηση του ποιητή), όταν εκδόθηκαν –πρώτη φορά με φιλολογική επιμέλεια- τα 154 ποιήματα του «κανόνα» στη μικρόσχημη δίτομη έκδοση του Γ.Π. Σαββίδη. Οι άνθρωποι της ηλικίας μου, μα και πολλοί νεότεροι, πιστεύω πως γνώρισαν το έργο του Καβάφη μέσα από τις σελίδες αυτής της έκδοσης, η οποία έχει ανατυπωθεί πάρα πολλές φορές από τότε. Σας θυμίζω πως έως το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η μοναδική έκδοση ποιημάτων του Καβάφη ήταν η λεγόμενη «έκδοση Καλμούχου» του 1935 (σπάνια σήμερα), που είχε τυπωθεί σε 2.000 αντίτυπα. Αν αναλογιστούμε πως οι νέοι ποιητές του μεσοπολέμου, όπως π.χ. ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Κάλας, ο Παπατσώνης, τύπωναν τα βιβλία τους σε μερικές εκατοντάδες αντιτύπων, τα 2.000 του Καβάφη ήταν μεγάλο μέγεθος. Μόνον έργα του Παλαμά τυπώνονταν σε ανάλογο τιράζ. Για παράδειγμα, Τα Δεκατετράστιχα, και μάλιστα σε δεύτερη έκδοση το 1931, τυπώθηκαν επίσης σε 2.000 αντίτυπα. Ας αφήσουμε, όμως, τα εκδοτικά και ας επανέλθουμε στην ασχολία μου με το έργο του Καβάφη. Μέσα στα χρόνια της δικτατορίας, 1967-74, άρχισα να μελετώ τόσο τα 154 ποιήματα όσο και τη σχετική με τον Αλεξανδρινό φιλολογία, η οποία διαπίστωσα ότι διογκωνόταν υπέρμετρα σε σύγκριση προς τη γύρω από άλλους μείζονες ποιητές μας φιλολογία. Στον Γ.Π. Σαββίδη οφείλω πολλά γύρω από τον Καβάφη. Αυτός με παρακίνησε να συντάξω εξαρχής τη βιβλιογραφία του ποιητή, εργασία που με απασχόλησε επί είκοσι πέντε συναπτά έτη και εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη το 2003 από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Δυστυχώς, ο Σαββίδης είχε εντωμεταξύ πεθάνει και δεν πρόλαβε να τη δει τυπωμένη. Την αφιέρωσα στη μνήμη του. Από τη βιβλιογραφία προκύψανε όλα τα υπόλοιπα καβαφικά βιβλία μου: Κ.Π. Καβάφης, Σχέδια στο περιθώριο (1988), Παρωδίες καβαφικών ποιημάτων (1998), Ο βίος και το έργο του Κ.Π. Καβάφη (2002, σε συνεργασία με τη σύζυγό μου Μαρία Στασινοπούλου), Ελληνικά καβαφογενή ποιήματα (2003), Εις τα περίχωρα Αντιοχείας και Κερύνειας, Καβάφης-Σεφέρης (2006), όπως και το τωρινό του 2013. Με τη σύζυγό μου και πάλι είχαμε συντάξει και εκδώσει σε σχήμα βιβλίου τσέπης μιαν ανθολογία ποιημάτων του Καβάφη το 2003.

Ο Κ.Π. Καβάφης μας διδάσκει «το ζόρικο δρομολόγιο». Αυτή η φράση δεν υποκρύπτει όλες τις δυσκολίες που συναντούμε διαβάζοντας τον ποιητή;

Πράγματι, χρησιμοποίησα τη συγκεκριμένη φράση επειδή βρίσκω πως υποκρύπτει τις δυσκολίες αυτές. Από την άλλη, υποδηλώνει, κατά τη γνώμη μου, και τις συχνές παρανοήσεις που διατυπώνονται κατά καιρούς στην ερμηνεία όχι μόνον συγκεκριμένων ποιημάτων του Αλεξανδρινού, αλλά και σε μεγάλο μέρος της σχετικής φιλολογίας. Ο Σεφέρης είχε γράψει πως τα περί τον Καβάφη κείμενα διακρίνονται κατά κανόνα για πολλά «τικ» και περιέχουν ελάχιστες πρωτότυπες παρατηρήσεις.

Το πρώτο ταξίδι του ποιητή στην Αθήνα πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 1901. Ποιους συνάντησε τότε; Ποια ήταν η γνώμη των άλλων ποιητών για τον ίδιο αλλά και για το έργο του;

Χάρη στο ημερολόγιο που κράτησε σε αγγλική γλώσσα ο Καβάφης για το πρώτο ταξίδι του στην Αθήνα το 1901 γνωρίζουμε ποιους συνάντησε και τι τον εντυπωσίασε στην πρωτεύουσα. Από τον χώρο της λογιοσύνης συναντήθηκε με τον εκδότη του περιοδικού Παναθήναια, Κίμωνα Μιχαηλίδη, και τον Γρηγόριο Ξενόπουλο. Με μεσολάβηση του Γ. Τσοκόπουλου, επισκέφτηκε τους ζωγράφους Γεώργιο Ροïλό και Γεώργιο Ιακωβίδη. Όπως είναι γνωστό, η κρίσιμη συνάντηση ήταν εκείνη με τον Ξενόπουλο, ο οποίος δύο χρόνια αργότερα θα γράψει στα Παναθηναϊκά το ιστορικής σημασίας άρθρο του για τον ποιητή. Η υπόλοιπη λογοτεχνική Αθήνα δεν έδειξε κανένα ενδιαφέρον για τον ποιητή, ούτε σημειώθηκε κάτι σχετικό στον Τύπο της εποχής. Ο Καβάφης ήταν εντελώς άγνωστος τότε, περίπου μια παροικιακή ιδιαιτερότητα. Δεν είχε εκδώσει (και δεν θα εκδώσει σε όλη τη ζωή του) βιβλίο, δεν διατηρούσε ακόμη αλληλογραφική επικοινωνία με ποιητές και λογίους της Αθήνας. Η σταδιακή, αργή μα αποτελεσματική «εισβολή» του στην πρωτεύουσα θα λάβει χώρα κατά τη δεκαετία του 1920, όταν άρχισαν να τον προσέχουν οι νέοι ποιητές, όπως ο Άγρας και ο Ουράνης, κριτικοί όπως ο Άλκης Θρύλος και πεζογράφοι όπως η Γαλάτεια Καζαντζάκη. Για λόγους δικαιοσύνης, θα πρέπει να μνημονεύσω και τον δραστικό ρόλο που έπαιξε από τότε ο «αυτόκλητος πράκτορας» Μάριος Βαïάνος. Τα γράμματα του Καβάφη προς Βαïάνο, που κυκλοφόρησαν σε μια πολλαπλώς άτυχη έκδοση το 1979, είναι ενδεικτικά της νοοτροπίας του αλληλογράφου Καβάφη.

Πώς δημιουργήθηκε η αντιπαλότητα Παλαμά-Καβάφη; Γιατί δεν προσπάθησαν να τους συμφιλιώσουν άλλοι λογοτέχνες, όπως λ.χ. ο Ξενόπουλος;

Στο βιβλίο μου κάνω λόγο για τις σχέσεις των δύο ποιητών. Να σας επαναλάβω εδώ εν συντομία τα ακόλουθα: στα 1921, σε ώρα δηλαδή που ο Καβάφης δεν είχε εξελιχθεί ακόμη σε αντίπαλον δέος για τον Παλαμά, ο τελευταίος δημοσίευσε μια κριτική του για τα διηγήματα Αιγυπτιώτισσας διηγηματογράφου, όπου μεταξύ άλλων έγραφε πως στην Αλεξάνδρεια «υπάρχει εις ποιητής ωμολογημένης πρωτοτυπίας, ο Καβάφης, εξαιρέτως τιμώμενος υπό των νέων εκεί». Πέρα από την πρωτοτυπία που αναγνωρίζει στον Αλεξανδρινό, προσέξτε πώς διατυπώνει την άποψή του: αυτός ο μάλλον περίεργος για τα αισθητικά κριτήρια του Παλαμά ποιητής εκτιμάται «υπό των νέων», δηλαδή από ανώριμες ηλικίες και όχι απ' αυτούς που εκτιμούν τον Παλαμά. Επιπλέον, η εκτίμηση αυτή εκδηλώνεται «εκεί», σε μιαν άλλη σφαίρα επιρροής, διαφορετική από τον αθηναϊκό χώρο. Το 1924, όταν ο Βαïάνος τύπωσε το αφιέρωμα Καβάφη στο περιοδικό του Νέα Τέχνη, όπου συμμετείχαν πολλοί λογοτέχνες του κέντρου και της Αλεξάνδρειας, ο Παλαμάς εξεμάνη και δήλωσε πως θα διέκοπτε κάθε σχέση του με τα αλεξανδρινά περιοδικά που δεν είχαν κάνει κανένα αφιέρωμα σ' αυτόν έως τότε. (Αφιέρωμα στον Παλαμά έκαναν λίγο αργότερα η Νέα Ζωή, 1926, και η γαλλόφωνη La Semaine Égyptienne, 1930). Η οριστική ρήξη των –έτσι κι αλλιώς ανύπαρκτων– προσωπικών σχέσεων μεταξύ των δύο ποιητών προκλήθηκε από άφρονες οπαδούς και άκριτους θαυμαστές τους, οι οποίοι εκμαίευσαν εκατέρωθεν συνεντεύξεις των ποιητών. Ουσιαστικά ήταν ένας ανομολόγητος αγώνας για την πρωτοκαθεδρία στον ελληνικό Παρνασσό. Δεν βλέπω τον λόγο γιατί θα έπρεπε να ανακατευτούν και άλλοι λογοτέχνες στη διένεξη, δημιουργώντας πρόσθετες εντάσεις.

Έχουν γραφεί πολλά για τον Κ.Π. Καβάφη. Ποια ήταν όμως η προσωπικότητά του;

Δεν θα απαντήσω στην ερώτησή σας. Φοβάμαι ότι θα εισέλθουμε σε πεδία που αφορούν την ψυχολογία του Καβάφη, εννοώ τον άνθρωπο και όχι τον ποιητή. Πάντως, ο μακαρίτης Τίμος Μαλάνος έχει γράψει πολλές σελίδες σχετικής ερμηνείας, οι οποίες δεν με βρίσκουν σύμφωνο. Εξάλλου, η προσωπικότητα ενός ποιητή μπορεί να είναι εντελώς διαφορετική από την εικόνα που μας προσφέρουν τα ποιήματά του.

Πολλοί ισχυρίζονται ότι τόσο ο Γ. Σεφέρης όσο και Κ.Π. Καβάφης, δύο τόσο σπουδαίοι ποιητές, μεγαλούργησαν, ίσως, επειδή βρίσκονταν μακριά από την Ελλάδα. Εσείς συμφωνείτε με αυτή τη γνώμη;

Η περίπτωση Καβάφη δεν πρέπει να ταυτίζεται με εκείνη του Σεφέρη. Ο πρώτος έζησε και έγραψε μακριά από το εθνικό κέντρο, το οποίο επισκέφτηκε ελάχιστες φορές. Είναι προïόν του περιφερειακού ελληνισμού. Ο Σεφέρης μπορεί να μετακινήθηκε από τόπο σε τόπο για πολλά χρόνια, λόγω επαγγέλματος, αλλά έχει βιώσει από πρώτο χέρι τα προβλήματα και τα ερωτήματα που θέτει σ' έναν δημιουργό το άμεσο ελληνικό περιβάλλον. Άλλο είναι να έχεις γεννηθεί τυχαίως στη Βουλγαρία (Βάρναλης) ή στη Ρουμανία (Εμπειρίκος) και να ζήσεις όλη τη ζωή σου στον ελληνικό χώρο, και άλλο να διανύσεις τα εβδομήντα χρόνια όλης της ζωής σου στο περιβάλλον της πολυπολιτισμικής Αλεξάνδρειας, με το κράμα των γλωσσών, των θρησκειών και των ετερόκλητων πολιτισμικών παραδόσεων.

Ο Καβάφης, γράφετε, πίστευε ότι το έργο του συνδιαλεγόταν με την αιωνιότητα. Εφόσον δεν είχε εκδοθεί κανένα βιβλίο του, δεν ήταν κάπως παρακινδυνευμένη αυτή η πεποίθησή του;

Αν διαβάσει κανείς τα ποιήματα, μα και τα πάσης φύσεως πεζά του Καβάφη με προσοχή, νομίζω πως διαφαίνεται καθαρά μια περίπου προφητική πρόβλεψή του για τη μελλοντική τύχη του έργου του. Αναμφίβολα, ο Καβάφης είχε εγκαίρως αντιληφθεί πως δημιουργούσε μια καινοφανή, τουλάχιστον για τα ελληνικά δεδομένα, ποίηση. Στο κείμενό του στο οποίο δόθηκε αργότερα από τους μελετητές ο τίτλος «Αυτοεγκώμιο», είναι φανερή η πεποίθησή του για την τύχη που του επεφύλασσε το μέλλον.

Το έργο του έγινε γνωστό σε όλο τον κόσμο. Μπορείτε να μας αναφέρετε ποια ήταν τα στοιχεία που το έκαναν να ξεχωρίσει και να αποκτήσει διαχρονικότητα;

Από τη βιβλιογραφία Καβάφη προκύπτει αβίαστα πως ο ποιητής έγινε αποδεκτός και αναγνωρίστηκε πρώτα στο εξωτερικό και αργότερα στην Ελλάδα, όπου συνέτρεχαν ποικίλες αγκυλώσεις για την ευρύτερη καταξίωσή του. Νομίζω πως είναι αρκετά τα στοιχεία που τον κάνουν αναγνώσιμο εκτός Ελλάδος, παρότι ο αλλοδαπός αναγνώστης δεν μπορεί να εισπράξει από τη μετάφραση τη γλωσσική του ιδιαιτερότητα, που ξενίζει κάποτε και τον Έλληνα αναγνώστη. Ο Καβάφης μιλά για τον έρωτα και τον θάνατο, για τις ανθρώπινες περιπέτειες, για την υπεροψία της κάθε εξουσίας, για τις απώλειες και τις διαψεύσεις των ιδανικών, με έναν εντελώς πρωτότυπο και προσωπικό τρόπο, ο οποίος είναι αντιληπτός και μεταδόσιμος σε όλους τους λαούς και σε όλες τις γλώσσες. Η ποίησή του δεν αναφέρεται σε αφηρημένες ιδέες, αλλά είναι ανθρωποκεντρική. Κάτω από τα ποικίλα προσωπεία ή, αν θέλετε, τα ιστορικά, μυθολογικά και ψευδοϊστορικά πρόσωπα που παρελαύνουν στα ποιήματά του, εύκολα εντοπίζεται η αντιστοιχία με το παρόν, με ανθρώπους που κυκλοφορούν σήμερα γύρω μας.

Πέρα από τον Καβάφη έχετε μελετήσει και άλλους ποιητές. Μπορείτε να μας κάνετε μια μικρή αναφορά;

Εκτός από τα καβαφικού ενδιαφέροντος βιβλία μου που προανέφερα, έχω εκδώσει επτά βιβλία με ποικίλα μελετήματα για πρόσωπα, έργα και περιοδικά της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Έχω, επίσης, δημοσιεύσει (αυτοτελώς ή σε περιοδικά) βιβλιογραφίες για τους: Γ. Σεφέρη (μια καινούργια, πληρέστερη βιβλιογραφία του ετοιμάζεται και θα κυκλοφορήσει προς το τέλος του έτους από το Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών), Γ.Κ. Κατσίμπαλη, Άγγελο Σικελιανό, Οδυσσέα Ελύτη, Ζήσιμο Λορεντζάτο, Γ.Π. Σαββίδη, Τίμο Μαλάνο, Ρόδη Ρούφο, Νίκο Εγγονόπουλο, Μανόλη Αναγνωστάκη, Νόρα Αναγνωστάκη, Αλέξανδρο Κοτζιά (η τελευταία σε συνεργασία με τη Μαρία Ρώτα).

Πολλοί σας γνωρίζουν και ως ποιητή. Γιατί η ποίηση σήμερα δεν έχει την ίδια ανταπόκριση που είχε πριν από μερικές δεκαετίες;

Ελπίζω οι εννέα μέχρι σήμερα ποιητικές συλλογές μου να γίνουν (ίσως εντός του έτους) δέκα, με την έκδοση μιας νέας συλλογής. Δεν πιστεύω πως η ποίηση δεν έχει σήμερα ανταπόκριση, αν τουλάχιστον συγκρίνουμε τα τωρινά δεδομένα με ό,τι συνέβαινε στη χώρα μας παλαιότερα. Η ποίηση έχει και θα έχει το αφοσιωμένο κοινό της, που μπορεί να μην είναι οι εκατοντάδες χιλιάδες αναγνωστών τους οποίους διαθέτουν τα διάφορα μυθιστορήματα, όπως μας βεβαιώνουν υπερήφανοι εκδότες και αμφίβολες στατιστικές. Επιπλέον, η ποίηση που γράφεται σήμερα στην Ελλάδα είναι, νομίζω, πολύ υψηλού επιπέδου. Και η πραγματική πληθώρα παλαιότερων και νεότερων ποιητών δημιουργεί γόνιμη και αποδοτική πολυφωνία.

Ποια βιβλία ποίησης θα μας προτείνατε να διαβάσουμε;

Για λόγους ευνόητους, δεν θα ήθελα να αναφερθώ σε συγκεκριμένα ονόματα ποιητών ή τίτλους συλλογών τους. Είμαστε μικρό χωριό, και κάθε ονομαστική δήλωση προκαλεί υποψίες. Πάντως, θεωρώ πως έχουμε αδικήσει όλη την παραδοσιακή μας ποίηση, από τους ρομαντικούς καθαρευουσιάνους του 19ου αιώνα έως τους μεταπαλαμικούς. Έχουν πολλά να μας διδάξουν.

Κ.Π. Καβάφης – Η ποίηση και η ποιητική του
Δημήτρης Δασκαλόπουλος
Κίχλη
256 σελ.
Τιμή € 15,00

Ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης είναι συγγραφέας.

Άλλα κείμενα:

• Στέλιος Παρασκευόπουλος: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Έλενα Χουζούρη: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Τατιάνα Αβέρωφ: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Τόλης Νικηφόρου: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Ισίδωρος Ζουργός: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

Twitter