συνέντευξη στον Στάθη Κουτσούνη

Ο Αλέξανδρος Ίσαρης γεννήθηκε στις Σέρρες το 1941 και είναι ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της γενιάς του. Παρουσιάστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1976 με την ποιητική συλλογή Όμιλος Φίλων Θαλάσσης – Ο Ισορροπιστής, που τιμήθηκε με το βραβείο Μαρίας Ράλλη (1977). Στη συνέχεια εξέδωσε τις συλλογές Οι παρενέργειες της σιωπής (1984), Οι Τριστάνοι (1992), Θα επιστρέψω φωτεινός (2000) και τη συγκεντρωτική έκδοση Εγώ ένας ξένος (2013), στην οποία συμπεριλαμβάνονται οι συλλογές Οι ελεγείες της απουσίας και Ένα ποίημα για τον Πάτροκλο που εκδίδονται για πρώτη φορά. Συνεργάστηκε κατά καιρούς με πολλά λογοτεχνικά περιοδικά, ενώ έχει μεταφράσει πολλούς συγγραφείς από τη γερμανόφωνη κυρίως λογοτεχνία, μεταξύ των οποίων: Μαξ Φρις, Τόμας Μαν, Ρόμπερτ Μούζιλ, Τόμας Μπέρνχαρντ, Ρ. Μ. Ρίλκε κ.ά. Ο Αλέξανδρος Ίσαρης είναι επίσης ζωγράφος, γραφίστας και φωτογράφος.

Κύριε Ίσαρη, πριν από μερικούς μήνες κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις «Κίχλη», σε έναν καλαίσθητο τόμο υπό τον τίτλο Εγώ ένας ξένος. Ποιήματα 1967-2011, η συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων σας, στην οποία μάλιστα περιλαμβάνονται δύο συλλογές που εκδίδονται για πρώτη φορά. Τι σας οδήγησε σε αυτή την έκδοση;

Το 2013 συμπληρώθηκαν 44 χρόνια από τότε που δημοσιεύτηκε το πρώτο μου ποίημα. Είχα την αίσθηση ότι έκλεισε ένας κύκλος που καλύπτει περίπου μισό αιώνα. Πέρσι ολοκλήρωσα και μια ποιητική ενότητα που φέρει τον τίτλο Ένα ποίημα για τον Πάτροκλο, και που με απασχόλησε έναν ολόκληρο χρόνο. Αυτή η ενότητα, που αρχικά ήταν πολύ μεγαλύτερη σε έκταση, έχει ως θέματα το Πένθος και την Απώλεια και έχει για μένα μεγάλη συναισθηματική και καλλιτεχνική αξία. Έτσι, αποφάσισα να προβώ σε μια συγκεντρωτική έκδοση, που θα παρουσίαζε την ποιητική πορεία μου από το 1967 ως σήμερα.

Σας διαβάζω από την πρώτη ποιητική συλλογή σας, που είχε τον τίτλο Όμιλος φίλων θαλάσσης – Ο Ισορροπιστής και που εκδόθηκε το 1976. Το πρώτο ποίημα επιγραφόταν «Κλινική ησυχία»: Οι μέρες που θα 'ρθουν / Θα 'ναι ακίνητες / Σαν παράλυτες / Μέσα σ' ένα καροτσάκι• / Θα 'χουν κέρινα χέρια / Μάτια από πλαστικό· // Μια καρδιά να χτυπάει / Με τονωτικά. Σ' αυτό το ποίημα, που γράφτηκε πριν από περίπου 40 χρόνια, έστω και με διαφορετική αφόρμηση, σαν να υπάρχει μια προφητεία σε σχέση με την κατάσταση που διέρχεται η χώρα μας σήμερα. Θα έλεγα μάλιστα ότι η εικονοποιία της φρίκης, που διατρέχει ολόκληρη την πρώτη συλλογή σας, ταιριάζει και στη σημερινή πραγματικότητα. Μήπως ο ποιητής, βιώνοντας τα πράγματα μέσω της αποκάλυψης, γίνεται προφήτης και βλέπει πολύ πιο μακριά από την εποχή του;

Αυτό συμβαίνει πολύ συχνά στην ποίηση. Η λογοτεχνία προηγείται ενίοτε των ιστορικών γεγονότων. Μ' αυτό τον τρόπο ο δημιουργός εμφανίζεται ως προφήτης, μια και περιγράφει γεγονότα και καταστάσεις που έπονται των ποιητικών ή πεζογραφικών του συνθέσεων. Στη δική μου περίπτωση τα πράγματα είναι διαφορετικά. Γιατί όλα τα ποιήματα του βιβλίου που κυκλοφόρησε το 1976 γράφτηκαν κατά την περίοδο της χούντας, δηλαδή σε μια εποχή δύσκολη, που είχε πολλά κοινά στοιχεία με τη δική μας. Ήταν μια περίοδος τρόμου, συλλήψεων, καταπίεσης, παρακολουθήσεων και ανασφάλειας. Ήταν όμως και μια εποχή όπου αναπτύχθηκαν μεγάλες φιλίες και μοιραίοι έρωτες. Όλα αυτά έχουν αποτυπωθεί στα ποιήματα της πρώτης μου ποιητικής συλλογής.

Το τρίτο βιβλίο σας φέρει τον τίτλο Οι Τριστάνοι. Σ' ένα ποίημα της συλλογής αυτής χαρακτηρίζετε τους Τριστάνους ως τον λαό των λυπημένων, προφανώς από το λατινικό επίθετο tristis, που σημαίνει λυπημένος. Εσείς, κύριε Ίσαρη, είστε ένας Τριστάνος; Η χαρά ή η λύπη μπορεί να πυροδοτήσει τη συγγραφή ενός ποιήματος και γιατί;

Μία από τις αγαπημένες μου όπερες είναι το Τριστάνος και Ιζόλδη του Βάγκνερ. Έχει κυκλοφορήσει μάλιστα από τον «Ίκαρο» σε δική μου μετάφραση, πρόλογο και επιμέλεια. Θεώρησα λοιπόν σκόπιμο να εντάξω στην εν λόγω ποιητική συλλογή ένα κείμενο, όπου θα εξηγούσα γιατί επέλεξα αυτό τον τίτλο, που φυσικά δεν έχει καμιά σχέση με το αριστούργημα του Βάγκνερ. Όσον αφορά την ερώτησή σας, σας απαντώ πως ναι, είμαι κι εγώ ένας Τριστάνος. Ενώ το κοινωνικό μου πρόσωπο είναι φωτεινό και πρόσχαρο, κρύβω μέσα μου πολύ έρεβος, πολλή ανασφάλεια και μεγάλη θλίψη. Άλλωστε έζησα μια ζωή πολύ δύσκολη, όπου κυριαρχούσαν οι απογοητεύσεις, οι ματαιώσεις, οι απώλειες, οι ταπεινώσεις, η οικονομική ανέχεια και οι αρρώστιες. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου το έζησα μέσα σε απερίγραπτη μοναξιά. Ίσως γι' αυτό να είμαι τόσο παραγωγικός. Πιστεύω ακράδαντα πως σχεδόν ολόκληρη η καλλιτεχνική παραγωγή κατάγεται από τον πόνο, τη θλίψη, και όχι από την ευτυχία. Δεν μπορώ να φανταστώ έναν μπασκετμπολίστα με εντυπωσιακή σύζυγο και δύο υγιέστατα παιδιά να γράφει αξιόλογη ποίηση.

Ψάχνοντας να βρω μια λέξη που να χαρακτηρίζει καθολικά την ποίησή σας, στο μυαλό μου υπερισχύει το επίθετο «σωματική», που ταιριάζει αβίαστα και στη ζωγραφική σας. Νομίζω ότι είστε ένας σωματικός δημιουργός. Το δέρμα, οι φλέβες, το αίμα, τα εντόσθια, τα οστά, οι εκκρίσεις, ό,τι έχει γενικά σχέση με το σώμα, βρίσκονται παντού στα γραπτά σας, όπως και στη ζωγραφική σας. Αποδέχεστε τον χαρακτηρισμό σωματικός δημιουργός; Ποια είναι η σχέση σας με το σώμα;

Πιστεύω πως είμαι ένας κατεξοχήν σωματικός δημιουργός. Το σώμα μου είναι κάτι που γνωρίζω πολύ καλά. Είμαι συμφιλιωμένος μαζί του και επειδή είμαι εξαιρετικά αισθησιακός άνθρωπος, επιζητώ την ολοκλήρωσή μου μέσω του έρωτα και των ερωτικών σχέσεων ή επαφών. Η σχέση μου με τα έργα μου είναι καθαρά ερωτική. Ζωγραφίζω σχεδόν αποκλειστικά ανθρώπινα σώματα. Θα έπληττα αφόρητα αν ζωγράφιζα σπίτια, δέντρα ή φουρτουνιασμένες θάλασσες. Σε όλα μου τα δημιουργήματα, ανάμεσα στις λέξεις και στα χρώματα μπερδεύονται σώματα ή μέλη ανθρώπινα.

Στο έργο σας παρελαύνουν πολλά πρόσωπα από την ελληνική μυθολογία αλλά και τη μυθολογία άλλων λαών· ενίοτε μάλιστα επινοείτε νέα μυθολογικά ονόματα, ώστε να δίνετε την εντύπωση ότι στοχεύετε στη δημιουργία μιας προσωπικής μυθολογίας. Ποια είναι λοιπόν η σχέση σας με τη μυθολογία και με τι προθέσεις τη χρησιμοποιείτε στη γραφή σας; Μπορεί ένας μύθος να λειτουργήσει ως εφαλτήριο για τη συγγραφή ενός ποιήματος και με ποιον τρόπο;

Όσο περνούν τα χρόνια, πιστεύω όλο και περισσότερο πως οι μύθοι, οι μυθολογίες, τα παραμύθια, η Μεταφυσική, αποτελούν αναγκαία τροφή για να μπορέσει να ζήσει ο άνθρωπος. Είδαμε την ολέθρια επίδραση που είχαν οι διωγμοί κατά της θρησκείας στα κομμουνιστικά καθεστώτα, όπου οι άνθρωποι αντιμετωπίζονταν σαν απλά νούμερα. Πιστεύω πως η φύση μας είναι τέτοια, που χρειαζόμαστε την πίστη σε πράγματα που μας υπερβαίνουν, για να μπορέσουμε να επιβιώσουμε. Γι' αυτό και έγραψα την ποιητική συλλογή Μυθογραφία, όπου συνθέτοντας ένα κολάζ μύθων και θρησκειών, έπλασα μια νέα, παγκόσμια μυθολογία. Εδώ και πολύ καιρό με ενδιαφέρουν πολύ περισσότερο οι άνθρωποι της πίστης, παρά οι στεγνοί ορθολογιστές, οι πραγματιστές και οι τεχνοκράτες. Δεν έχω στενή σχέση με τη χριστιανική θρησκεία, αλλά με γοητεύει η μορφή του Χριστού. Στην εκκλησία πηγαίνω μόνο τη Μεγάλη Εβδομάδα.

Άλλοτε εμφανώς και άλλοτε με λανθάνοντα τρόπο διατρέχει την ποίησή σας ένα αίσθημα θρησκευτικότητας. Παρατηρούμε πολλές φορές ονόματα από τη Βίβλο, ονόματα αγίων, επίκληση στο θείο κτλ. Για παράδειγμα, το ποίημα «Η Σιωπή του Θεού» από τη συλλογή Θα επιστρέψω φωτεινός τελειώνει ως εξής: Στων ματιών το Σ' αγαπώ / Στο αντίο του τρένου / Στου φιδιού τα γυρίσματα / Στης λευκής ανηφόρας τις φυλλωσιές / Στου ανέμου τη λύσσα / Στου σπασμού τη χαρά / Πάντα εσένα διψούσα, Θεέ μου. Ποια είναι η σχέση σας με το θείο και πώς αυτή η σχέση μπορεί να καθάρει την ποιητική αγωνία και να δώσει διέξοδο στη γραφή;

Σας είπα και πριν, ότι ενδιαφέρομαι πολύ για οτιδήποτε έχει σχέση με τη Μεταφυσική. Απορώ με όλους εκείνους που είναι εγκλωβισμένοι στην πεζή καθημερινότητά τους, δηλώνουν άθεοι και είναι καχύποπτοι απέναντι σε ό,τι σχετίζεται με πράγματα πέραν της λογικής. Ζωγραφίζοντας εδώ και δεκαετίες την εξωτερική και εσωτερική όψη του ανθρώπινου σώματος, μένω διαρκώς εκστατικός μπροστά στην απίστευτη τελειότητα που κυριαρχεί στη φύση. Ο Θεός υπάρχει παντού. Στην κατασκευή μιας μύγας, ενός ρόδου, αλλά και στον βυθό του ωκεανού. Εγώ τώρα πια τον βλέπω σε κάθε ανατολή, σε κάθε τρικυμία και σε κάθε ηφαίστειο. Και αυτά είναι μεγάλη παρηγοριά. Δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία ότι υπάρχει ένας άλλος, παράλληλος κόσμος, γεμάτος αγγέλους και θεσπέσιες ευωδιές, που είναι αδύνατον να τον συλλάβουμε, γιατί τα αισθητήρια όργανά μας είναι ατελή. Είναι αφελείς και ανόητοι όσοι πιστεύουν πως η ζωή τελειώνει με τον θάνατο. Ο θάνατος είναι το ξύπνημα σε τοπία, σε ρεύματα και αποχρώσεις μιας άλλης διάστασης.

Στη συλλογή σας Θα επιστρέψω φωτεινός, την καλύτερη ίσως από τις συλλογές σας, επικρατεί το δίπολο ζωή-θάνατος. Ο θάνατος και οι μεταμορφώσεις του είναι, θεωρώ, από τα θέματα που σας απασχολούν σε όλα τα βιβλία σας. Γιατί και με ποιον τρόπο αποτελεί ο θάνατος πρώτη ύλη και κινητήρια δύναμη της δημιουργίας;

Χωρίς τον θάνατο δε νοείται η ζωή. Ο θάνατος είναι η προϋπόθεση για να ζήσουμε, είναι η πύλη που μας οδηγεί στο φως, είναι αυτός που δίνει νόημα στην ύπαρξή μας, είναι ο Μεγάλος Φίλος. Εγώ πάντοτε φοβόμουνα τις αρρώστιες, τα γηρατειά, την προδοσία, την έλλειψη αγάπης, την απώλεια ενός φίλου, το τέλος του έρωτα, τον σωματικό ή τον ψυχικό πόνο, τη βία, τον εξαναγκασμό, τις προκαταλήψεις, τον πόλεμο, τον ρατσισμό, τα δόγματα και τη βλακεία, αλλά δε φοβήθηκα ποτέ τον θάνατο, τον δικό μου θάνατο. Φοβάμαι τον θάνατο των άλλων.

Στις συλλογές σας Οι ελεγείες της απουσίας και Ένα ποίημα για τον Πάτροκλο, τις δύο τελευταίες της συγκεντρωτικής σας έκδοσης, που για πρώτη φορά, όπως είπαμε, εκδίδονται, τα θέματα είναι η απουσία και η απώλεια, μορφές θανάτου δηλαδή. Όταν το υποκείμενο της απουσίας και της απώλειας είναι ο έρωτας, η πιο δραστική αναγκαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, τι διαστάσεις λαμβάνει ο θάνατος; Αν ο θάνατος αυτός προκαλεί ανατροπές και αβάσταχτο άλγος, η δημιουργία είναι σε θέση να λειτουργήσει ιαματικά; Να το θέσω γενικότερα: για ποιους λόγους, κύριε Ίσαρη, και μάλιστα ποικιλοτρόπως, αισθάνεστε την ανάγκη να δημιουργείτε;

Η δημιουργική εργασία πάντα λειτουργούσε ιαματικά, όχι μόνο στη δική μου περίπτωση, αλλά σε όλους τους ανθρώπους που ζουν και αναπνέουν μέσα στην Τέχνη. Ο θάνατος ή η οριστική απομάκρυνση ενός αγαπημένου ανθρώπου λειτουργεί σαν ισχυρός σεισμός στην ψυχή και στο σώμα μου. Κάθε παρόμοιο γεγονός δημιουργεί πολλαπλές δονήσεις και ανοίγει πληγές, που είναι δύσκολο να επουλωθούν. Το πρώτο διάστημα μοιάζω με παράλυτο, το μυαλό μου θολώνει και η σκέψη μου βραδυπορεί. Όταν το άλγος αρχίζει να υποχωρεί, πέφτω με τα μούτρα στη δουλειά ή αρχίζω τα ταξίδια. Αυτές οι δύο μέθοδοι είναι πολύ αποτελεσματικές. Το 2012, διαβάζοντας για πολλοστή φορά την Ιλιάδα, μου έκανε εντύπωση η έκταση που καταλαμβάνουν ο θάνατος του Πάτροκλου και ο θρήνος του Αχιλλέα για τον χαμό του. Αποφάσισα λοιπόν να χρησιμοποιήσω αποσπάσματα από κάποιες ραψωδίες του Ομήρου, για να γράψω ένα μεγάλο ποίημα για την Απώλεια. Φυσικά, αυτό το μεγάλο ποίημα μου στοίχισε πολλά δάκρυα, και μου είναι αδύνατον να το απαγγείλω, γιατί συγκινούμαι υπερβολικά. Όσο για το τελευταίο σκέλος της ερώτησής σας, δημιουργώ γιατί δεν μπορώ να κάνω διαφορετικά. Είμαι ένας άνθρωπος που γεννήθηκε για να δημιουργεί. Αν δε δημιουργήσω θα αφυδατωθώ, θα συρρικνωθώ και θα σβήσω. Δημιουργώ για να παραμείνω ζωντανός. Έχω πολλά χαρίσματα και νιώθω την ανάγκη να τα υπηρετώ. Δημιουργώ για να μπορώ να αναπνέω. Αν μου στερήσουν τη δυνατότητα να δημιουργώ, θα μαραζώσω. Τέλος, δημιουργώ για να μ' αγαπούν. Έχω μια ακόρεστη δίψα για αγάπη. Σ' αυτό το σημείο συγγενεύω με τον Μότσαρτ, που σ' όλη του τη ζωή επιζητούσε την αγάπη των άλλων, και υπέφερε όταν ένιωθε ότι δεν τον αγαπούν.

Εξ όσων γνωρίζω δεν είστε μουσικός. Ωστόσο, σε όλα τα έργα σας παρατηρούμε μια υποδόρια παρουσία της μουσικής. Ακόμα, έχετε γράψει ένα βιβλίο με πεζογραφήματα υπό τον τίτλο Ανάμεσά τους η μουσική, έχετε μεταφράσει κείμενα μουσικών έργων διαφόρων συνθετών, και το πρώτο σας βιβλίο έχει εκδοθεί από τη «Λέσχη του δίσκου». Ποια είναι η σχέση σας με τη μουσική; Ποιο ρόλο παίζει στην ποίησή σας αλλά και γενικότερα στη δημιουργική σας ενασχόληση;

Η μουσική με απασχολούσε ανέκαθεν σαν υπόκρουση, σαν έντονη καθημερινή παρουσία, σαν περιοχή μελέτης, σαν συντροφιά, σαν ρέον σώμα με το οποίο συνευρίσκομαι ερωτικά. Δε σπούδασα μουσική, δεν παίζω κανένα όργανο, αλλά έχω μελετήσει πολλά βιβλία για τη μουσική, έχω αφιερώσει πολλές ώρες στην ακρόαση μουσικής, έχω μεταφράσει πολλά μουσικά έργα και έχω βιώσει αμέτρητες φανταστικές φιλίες με μουσικούς.

Κύριε Ίσαρη, έχετε υψηλή ευρωπαϊκή κουλτούρα. Έχετε μεταφράσει πάνω από 20 βιβλία, έχετε γράψει δοκίμια για ξένους κυρίως συγγραφείς, έχετε γνωρίσει κάποιους από αυτούς ή έχετε χαρτογραφήσει τους τόπους στους οποίους κινήθηκαν και δημιούργησαν. Αυτή σας η διατριβή έχει επηρεάσει την προσωπική σας δημιουργία; Ποιος ή ποιοι από τους συγγραφείς με τους οποίους έχετε καταπιαστεί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο έχουν αφήσει ίχνη, ή ακόμα και τη σφραγίδα τους, στο δικό σας έργο;

Είμαι ένας άνθρωπος τόσο παθιασμένος, ενθουσιώδης και τελειομανής, που δε φείδομαι κόπου, θυσιών και χρημάτων για να είναι άψογο αυτό που παραδίδω στον εκάστοτε εκδότη. Όταν έγραφα το Κάτω από τόσα βλέφαρα. Σημειώσεις για τον Ρίλκε, έμεινα δέκα ημέρες στην Τεργέστη, για να βρίσκομαι κοντά στο Ντουίνο, όπου ο Ρίλκε άρχισε να γράφει τις Ελεγείες του. Όταν μετέφρασα το Μαρτυρολόγιο του Ταρκόφσκι από τα γερμανικά, έμεινα σχεδόν ολόκληρο το καλοκαίρι του 1989 στο αφιλόξενο Μεταφραστικό Κέντρο του Στράλεν της Γερμανίας, γιατί γνώριζα ότι εκεί πήγαιναν πολλοί Ανατολικογερμανοί, που μιλούσαν ρωσικά. Την ίδια χρονιά επισκέφθηκα το Βερολίνο, για να γνωρίσω μια στενή φίλη του Ταρκόφσκι, που μου χάρισε μερικές φωτογραφίες από το προσωπικό του αρχείο. Την πενταετία που ασχολήθηκα με το έργο του Ρόμπερτ Μούζιλ, επισκέφθηκα πολλές φορές το σπίτι του στη Βιέννη, αλλά και αυτό στο Κλάγκενφουρτ, όπου βρίσκεται και το αρχείο του. Όταν μετέφραζα την Ανδόρρα, φιλοτέχνησα είκοσι σχέδια, που τα χάρισα στον Μαξ Φρις. Και φυσικά, επισκέφθηκα το Λίμπεκ, όπου είχε ζήσει ο Τόνιο Κρέγκερ, δηλαδή ο νεαρός Τόμας Μαν!... Όλοι αυτοί οι συγγραφείς και καλλιτέχνες έχουν αφήσει ανεξίτηλα ίχνη στον ψυχισμό μου και στον τρόπο που αντιμετωπίζω τον κόσμο. Όμως εκείνος που με επηρέασε όσο κανείς άλλος δεν ήταν συγγραφέας, αλλά σκηνοθέτης. Είναι ο Αντρέι Ταρκόφσκι, που τον θεωρώ αδελφό, αγαπημένο φίλο και άγιο. Ό,τι σχετίζεται μαζί του είναι για μένα ιερό, είναι το σταθερό φως που φωτίζει τις πράξεις και τις σκέψεις μου.

Twitter