Θόδωρος Αγγελόπουλος - Γιώργος Αρχιμανδρίτης

Ο Γιώργος Αρχιμανδρίτης παρουσιάζει σπουδαίους εκπροσώπους της τέχνης και συνομιλεί μαζί τους με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Καταφέρνει να προσεγγίσει άγνωστες πλευρές της ζωής τους και να μας τους κάνει οικείους, και μας δίνει την ευκαιρία να γνωρίσουμε τον τρόπο σκέψης τους και τη δουλειά τους.

Πριν από λίγα χρόνια εξέδωσε το βιβλίο του «Μίκης Θεοδωράκης: Η ζωή μου» και πρόσφατα το «Θόδωρος Αγγελόπουλος: με γυμνή φωνή».

Ποια ήταν η αφορμή για να γίνει το βιβλίο Θόδωρος Αγγελόπουλος: με γυμνή φωνή (εκδόσεις Πατάκη);

Το βιβλίο αυτό βασίζεται στις ηχογραφημένες συζητήσεις μου με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο που έγιναν στο πλαίσιο της σειράς εκπομπών μου Με γυμνή φωνή: Θόδωρος Αγγελόπουλος οι οποίες μεταδόθηκαν το 2009 από τον σταθμό τεχνών και πολιτισμού της Κρατικής Γαλλικής Ραδιοφωνίας France Culture. Γενικά, η εκπομπή Με γυμνή φωνή αποτελείται από πέντε ημίωρες συνομιλίες με προσωπικότητες που έχουν σημαδέψει την εποχή μας –φιλοσόφους, καλλιτέχνες, δημιουργούς– οι οποίοι δέχονται σε κάποια στιγμή της ζωής τους να εμπιστευτούν τις ελπίδες, τα πιστεύω και τις αμφιβολίες τους. Με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο, λοιπόν, είχαμε πει να κάνουμε κάποια στιγμή ένα βιβλίο για τη ζωή και το έργο του βασιζόμενοι στο περιεχόμενο αυτών των συνομιλιών. Μετά τον αιφνίδιο χαμό του, αποφασίστηκε να εκδοθεί το σπάνιο αυτό υλικό ως πολύτιμη μαρτυρία του μεγάλου Έλληνα σκηνοθέτη πάνω στην τέχνη, τον κόσμο και τη ζωή.

Γράφετε ότι ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος, πλασμένος ο ίδιος από την ύλη της Ελλάδας, έπλασε με τη σειρά του μια χώρα ολότελα δική του, έναν τόπο της ψυχής και του μύθου. Αυτό το γεγονός τον έκανε να ξεχωρίσει αλλά και να διακριθεί στον χώρο της τέχνης;

Είναι ένα από τα στοιχεία που τον χαρακτηρίζουν. Πιστεύω ότι κάθε άνθρωπος, σε πνευματικό επίπεδο, είναι καρπός της χώρας, της κοινωνίας και του πολιτισμού του. Ο δημιουργός χρησιμοποιεί τα εργαλεία που του δίνονται για να δημιουργήσει έναν τόπο δικό του. Αν μάλιστα αυτός ο τόπος εκφράζει γενικότερα την ανθρώπινη ψυχή και τις ανησυχίες της, τότε μιλάμε πια για οικουμενικότητα. Αυτό είναι που κάνει τον μεγάλο δημιουργό να ξεχωρίζει.

Μέσα από την αφήγηση του Αγγελόπουλου στο βιβλίο, καταλαβαίνουμε ότι η άσχημη πολιτική κατάσταση της Ελλάδας, αλλά και τα προσωπικά του βιώματα τον επηρέασαν στην πορεία της ολοκλήρωσής του ως σκηνοθέτη. Οι μεγάλες δυσκολίες στην ζωή δεν αποτελούν όμως και κίνητρα για την τέχνη;

Σαφώς μπορεί να αποτελέσει κίνητρο, όχι όμως και προϋπόθεση. Ίσως αυτό το παραπάνω που σου δίνει η δυσκολία είναι ένα βάθος, μια πιο ουσιαστική δυνατότητα κατανόησης των πραγμάτων. Και βέβαια, λειτουργεί σαν δικλίδα ασφαλείας απέναντι στη λήθη. Όταν έχει αντιμετωπίσει κανείς δυσκολίες, δεν έχει την πολυτέλεια να ξεχάσει. Η δυσκολία μπορεί να σε κάνει ένα είδος θεματοφύλακα της μνήμης. Και της προσωπικής και της συλλογικής…

Οι πρώτες του ανησυχίες ήταν για την ποίηση. Έγραφε ποιήματα, αλλά και διάβασε πολλούς ποιητές. Η ποίηση εξακολουθεί να γοητεύει και να ταξιδεύει τους νέους;

Η ποίηση πάντα γοητεύει. Ιδιαίτερα στη χώρα μας, λειτουργεί σαν ένα είδος καταξίωσης, ίσως λόγω της τεράστιας παράδοσης που έχουμε στον τομέα αυτό, από τη Σαπφώ μέχρι την Κική Δημουλά, περνώντας από τον Καβάφη, τον Ελύτη, τον Σεφέρη, τον Ρίτσο… Έτσι ίσως εξηγείται το γεγονός ότι, ενώ σήμερα οι μεγάλοι ποιητές σπανίζουν, όλο και περισσότεροι άνθρωποι έχουν τη φιλοδοξία να γίνουν ποιητές, συχνά όμως χωρίς αίσιο αποτέλεσμα…

Στο Παρίσι, όπως λέει, έζησε τρία από τα ωραιότερα χρόνια της ζωής του. Ποια ήταν τα στοιχεία που αποκόμισε από την εκεί παραμονή του;

Το Παρίσι τού χάρισε τρία από τα ωραιότερα χρόνια της ζωής του, λόγω, κατ’ αρχάς, της απόλυτης ελευθερίας που του πρόσφερε. «Μπορούσες», όπως λέει ο ίδιος, «να πηγαίνεις από το ένα καφέ στο άλλο, να συναντήσεις έναν μεγάλο συγγραφέα, να γνωρίσεις τον έρωτα της ζωής σου και ό,τι άλλο θέλεις».

Και βέβαια στο Παρίσι ανακάλυψε τον κινηματογράφο. Όταν για μια περίοδο δούλευε στη γαλλική ταινιοθήκη, είδε ό,τι ταινία υπήρχε μέχρι εκείνη την εποχή, «μέχρι και έντεκα γιαπωνέζικες ταινίες χωρίς υπότιτλους!» όπως λέει χαρακτηριστικά. «Το πάθος μου», συνεχίζει, «ήταν τέτοιο, που έπρεπε να δω τα πάντα. Ή μάλλον, δεν “έπρεπε”· ήταν πραγματική απόλαυση».

Με την κινηματογραφική ταινία Αναπαράσταση αναγνωρίζεται και αρχίζει η καθιέρωσή του ως σκηνοθέτη. Από ό,τι είδα στο βιογραφικό του, τις δεκαετίες του ’70, ’80 και ’90 έκανε πολλές ταινίες. Δούλευε ασταμάτητα ή ήταν τελειομανής;

Ήταν σαφώς τελειομανής. Και η τελειομανία σε κάνει να δουλεύεις συνεχώς, είτε βρίσκεσαι σε περίοδο σύλληψης, είτε σε περίοδο υλοποίησης μιας ιδέας. Η τέχνη σε αυτό το επίπεδο θέλει τον δημιουργό αφοσιωμένο, ταγμένο σχεδόν, σε αυτή.

Αν και αναγνωρίστηκε σε όλο τον κόσμο, στην χώρα μας μερικές φορές τον πίκραναν με μια κριτική που τον αντιμετώπιζε σαν κάτι διαφορετικό. Μήπως είναι αυτό που λέει ο λαός «ότι κανένας δεν αγιάζει στον τόπο του»;

Κατ’αρχάς, πρέπει να πούμε ότι το διαφορετικό είναι πλούτος. Ο κινηματογράφος του Αγγελόπουλου, είχε μια οικουμενική διάσταση, από άποψη περιέχομένου, και μια διάσταση διεθνή, από άποψη μορφής και κινηματογραφικής αφήγησης. Είναι επίσης σημείο συνάντησης πολλών τεχνών, όπως η μουσική, η ζωγραφική, ο χορός, η λογοτεχνία. Οπότε, είτε πρόκειται για την Ελλάδα, είτε για το εξωτερικό, δεν είναι εύκολο να μπορέσει κανείς να συλλάβει όλες τις πτυχές των ταινιών ενός σκηνοθέτη όπως ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, του οποίου η αισθητική αποτελεί σημείο αναφοράς στην ιστορία του κινηματογράφου.

Μου έκανε εντύπωση το γεγονός ότι σας είπε ότι «…οι άνθρωποι ξεχνούν» και ακόμη «…οι σημερινοί νέοι δεν γνωρίζουν την ιστορία». Αλήθεια ποια είναι η γνώμη σας;

Δε νομίζω πως παλιότερα οι νέοι γνώριζαν την ιστορία περισσότερο απ’ό,τι σήμερα. Απλώς είχαν ζήσει οι ίδιοι, ή οι κοντινοί τους πρόγονοι, γεγονότα που καθόρισαν την ιστορία του τόπου μας. Σήμερα έχουμε απομακρυνθεί από τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα» ως προσωπικό βίωμα και αυτό μπορεί κάποιες φορές να ερμηνεύεται ως λήθη. Το να έχουμε στραμμένο το βλέμμα μας στο παρόν και, βεβαίως, στο μέλλον, είναι απόλυτα φυσικό και φυσιολογικό, με την προϋπόθεση να συμβουλευόμαστε την ιστορία για να μπορούμε να καταλάβουμε και να ερμηνεύσουμε την ανθρώπινη φύση...

Οι ταινίες του μας καθήλωναν και μας δημιουργούσαν χίλιες δυο σκέψεις. Είναι ο Θόδωρος Αγγελόπουλος ο ποιητής της εικόνας;

Σαφώς. Και αυτό φαίνεται από τον εικαστικό χαρακτήρα του έργου του. Η ζωγραφική τον επηρέασε στον τρόπο που κινηματογραφούσε, και μάλιστα ο ίδιος το ερμήνευε ως εξής: «Ίσως επειδή δεν μπορώ να ζωγραφίσω», μου είχε πει, «προσπάθησα να ζωγραφίσω στον κινηματογράφο. Συχνά οι επιλογές που κάνω στις γραμμές, τα χρώματα, τα πλάνα, τις μεγάλες συνθέσεις, τα πρόσωπα έχουν ζωγραφικά χαρακτηριστικά. Δεν μπορώ λοιπόν να το εξηγήσω διαφορετικά. Κάποιοι σκηνοθέτες ζωγραφίζουν. Άλλοι σχεδιάζουν το κάδρο, για παράδειγμα, πριν το γύρισμα. Εγώ δεν το κάνω ποτέ. Δεν έχω κάνει ούτε μια γραμμή. Νομίζω ότι οι επιλογές μου, τελικά, αποσκοπούν σε ένα είδος ζωγραφικής σύνθεσης.» Το αποτέλεσμα είναι συχνά εντυπωσιακό και άκρως ποιητικό...

Έχετε γράψει δύο βιβλία στην Ελλάδα: ένα για τον Μίκη Θεοδωράκη και τώρα για τον Θεόδωρο Αγγελόπουλο. Προσωπικότητες παγκοσμίου εμβέλειας. Υπάρχει η ελπίδα στο μέλλον να βγάλουμε και άλλους διακεκριμένους Έλληνες;

Κοιτάξτε. Η τέχνη και ο πολιτισμός παρουσιάζουν μία περιοδικότητα, η οποία οφείλεται σε συγκεκριμένες κάθε φορά κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες. Για παράδειγμα, περίοδοι έντονης κρίσης, γεννούν μια πνευματική κίνηση, μια ελπίδα για κάτι καινούργιο, μια ανάγκη για νέες μορφές έκφρασης. Έτσι μετά την Κατοχή και τον Εμφύλιο, είχαμε τον Θεοδωράκη, τον Χατζιδάκη, τον Ελύτη, τον Σεφέρη, τον Ρίτσο, τον Τσαρούχη... Έτσι θα γίνει και στο μέλλον, όχι όμως απαραίτητα με αφετηρία μια περίοδο κρίσης. Θα γίνει με άλλο τρόπο, άλλου είδους έργα και άλλης φύσης δημιουργούς.

Γνωρίζουμε ότι διαμένετε στην Γαλλία. Μπορείτε να μας αναφέρετε τις δραστηριότητές σας στο Παρίσι;

Πρόσφατα, στη σειρά «Πόλεις-Κόσμοι» της Κρατικής Γαλλικής Ραδιοφωνίας, έκανα ένα ντοκιμαντέρ για τη Θεσσαλονίκη και δύο για την Αθήνα. Εκεί γράφω τα βιβλία μου – για παράδειγμα, το «Λέξη-λέξη» που συνέγραψα με την Ντανιέλ Μιτεράν δεν θα μπορούσε να γραφτεί, αν δεν ήμουν στο Παρίσι. Τώρα δουλεύω πάνω στη γαλλική εκδοση του «Θόδωρος Αγγελόπουλος: Με γυμνή φωνή», η οποία είναι και η πρωτότυπη, αφού οι συζητήσεις μας στον σταθμό France Culture είχαν γίνει στα γαλλικά. Αυτή την περίοδο, όμως, έχω επιπλέον την ευτυχία να είμαι πιο συχνά στην Ελλάδα με την ευκαιρία της νέας εκπομπής μου «Τα φώτα της Πόλης» που μεταδίδεται από τον ΒΗΜΑ FM (99,5) κάθε πρώτη Παρασκευή του μήνα (6μμ-7μμ). Επίσης στο πλαίσιο της συνεργασίας μου με τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, θα συνεχίσω τις συζητήσεις επί σκηνής με διεθνείς προσωπικότητες των Γραμμάτων και των Τεχνών. Η ζωή ανάμεσα σε δύο πόλεις, δύο χώρες, δύο πολιτισμούς μπορεί να δημιουργεί κάποιες πρακτικές δυσκολίες, θέτει όμως τις βάσεις ενός διαλόγου ιδιαίτερα γόνιμου και δημιουργικού. 

Θόδωρος Αγγελόπουλος
Με γυμνή φωνή
Γιώργος Αρχιμανδρίτης
Πατάκη
175 σελ.
Τιμή € 9,50

Twitter