συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

Είναι αλήθεια ότι σε κάθε οικογένεια υπάρχει και μια ιστορία που μένει απόκρυφη από τα μέλη της. Η προσπάθεια να διερευνήσεις την άγνωστη πλευρά της ιστορίας σε φέρνει μπροστά σε απροσδόκητες εκπλήξεις. Η αναζήτηση ενός χαμένου πίνακα φέρνει στο φως εύθραυστους δεσμούς που ενώνουν το παρελθόν με το παρόν.

Το νέο μυθιστόρημα της Ντορίνας Παπαλιού έχει και πάλι αστυνομική πλοκή και κερδίζει τον αναγνώστη από τις πρώτες κιόλας σελίδες.

Ποια ήταν η αφορμή για να γραφεί το μυθιστόρημα Το απαραίτητο φως (εκδόσεις Ίκαρος);

Κάποια στιγμή, λίγο αφότου τελείωσα το πρώτο μου μυθιστόρημα, το Γκάτερ, με απασχόλησε το ζήτημα της τύχης των κλεμμένων έργων τέχνης από τους ναζί, αλλά και γενικότερα, οι σχέσεις των ανθρώπων με τις χαμένες κληρονομιές τους. Διάβασα πολλά βιβλία σχετικά με το θέμα. Σ’ ένα από αυτά, μια φωτογραφία τράβηξε την προσοχή μου. Χιλιάδες κλεμμένες καμπάνες, στοιβαγμένες στην προκυμαία ενός λιμανιού, σαν ένα λιβάδι σπαρμένο με καμπάνες πλάι στη θάλασσα, περίμεναν να φορτωθούν στα πλοία για να μεταφερθούν σε κάποιο εργοστάσιο της Γερμανίας ώστε να μετατραπούν σε πολεμικό υλικό. Αυτή η εικόνα απεικονίζει το παράλογο του πολέμου. Παράλληλα όμως και το πώς η ταυτότητα ενός αντικειμένου, όπως και η ανθρώπινη υπόσταση, αλλάζουν βίαια για να υπηρετήσουν τον ρόλο που τους έχει επιβληθεί από τις περιστάσεις. Σε αυτή τη σκέψη βρήκα τα βασικά ερωτήματα που με απασχόλησαν στο μυθιστόρημα. Ίσως αυτή η φωτογραφία να ήταν που με κινητοποίησε συναισθηματικά ώστε ν’ αρχίσω να δουλεύω στο χαρτί τις πρώτες ιδέες. Αρχικά ήταν αόριστες, είχαν να κάνουν με έναν χαμένο πίνακα, μάλλον κλεμμένο από τους ναζί, που θα λειτουργούσε ως συνδετικός κρίκος μιας ιστορίας που θα εξελισσόταν στο τότε, την Ελλάδα στα χρόνια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, και στο σήμερα. Σιγά σιγά όμως άρχισα να χτίζω κάτι πιο συγκεκριμένο, την ιστορία και τους ήρωές της.

Η ιστορία που γράφετε στο μυθιστόρημα μας ταξιδεύει στο σήμερα αλλά και στο χθες. Δεν είναι δύσκολο να γράψεις για το παρελθόν όταν δεν το έχεις ζήσει;

Κάθε φορά που προσπαθείς να χτίσεις έναν κόσμο στον οποίο κινούνται φανταστικοί ήρωες, είτε τον γνωρίζεις προσωπικά, είτε μέσα από τα βιώματα άλλων, υπάρχουν δυσκολίες. Για την ευρωπαϊκή ιστορία του 20ού αιώνα και ιδιαίτερα τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο διαβάζω από τότε που σπούδαζα Ιστορία στο πανεπιστήμιο. Όταν όμως άρχισε να διαμορφώνεται στο μυαλό μου ο μύθος για το Απαραίτητο φως, άρχισα να διαβάζω και πολύ πιο ειδικά πράγματα, και για να βρω στοιχεία αλλά και για να καταλάβω την κοινωνική και την ψυχολογική ατμόσφαιρα της εποχής όσο καλύτερα μπορούσα. Επίσης, κουβέντιασα και με ανθρώπους που έζησαν εκείνα τα χρόνια, με βιώματα παρόμοια με των ηρώων μου, αλλά και αρκετούς ιστορικούς μελετητές της περιόδου, που έχουν ερευνήσει κάποιες από τις καταστάσεις που περιγράφω. Από εκεί και πέρα, ο τρόπος που γράφει κανείς για μια εποχή που δεν την έχει ζήσει είναι με την κοινή ανθρώπινη εμπειρία, με τη δυνατότητα που έχουμε, ως άνθρωποι, να καταλαβαίνουμε και να ταυτιζόμαστε με άλλους ανθρώπους, έστω κι αν ανήκουν σε διαφορετικούς καιρούς. Ταυτίζεσαι με τους ήρωες βάσει των κοινών ανθρώπινων βιωμάτων, των δικών τους και των δικών σου. Αυτά είναι το κλειδί που τους ξεκλειδώνει, για τον συγγραφέα και τον αναγνώστη. Ο έρωτας, ο φθόνος, η αγάπη της δημιουργίας, η αγωνία του θανάτου υπάρχουν σε κάθε εποχή.

Από τις πρώτες σελίδες κερδίζετε τον αναγνώστη. Χρειάζεται κάποια τεχνική για να γράψουμε ένα μυθιστόρημα;

Μακάρι να είναι όπως το λέτε, κάθε συγγραφέας θέλει να κερδίζει τον αναγνώστη του. Για την τεχνική του γραψίματος υπάρχουν πανεπιστημιακά τμήματα δημιουργικής γραφής, ανεξάρτητα σεμινάρια και φυσικά χιλιάδες βιβλία. Δεν είναι λίγα τα βιβλία που υπόσχονται να διδάξουν: «Πώς να καθηλώσετε τον αναγνώστη σας από την πρώτη σελίδα», «πώς να γράψετε το ιδανικό άνοιγμα», «η τέχνη της πλοκής», «πώς να χτίσετε αξέχαστους ήρωες», «πόση πλοκή και πόση έμφαση στους χαρακτήρες χρειάζεται σε ένα καλό μυθιστόρημα» κτλ. Δεν πιστεύω όμως σε φόρμουλες και συνταγές. Δεν τα απορρίπτω, αλλά δε θα τους έδινα μεγαλύτερη αξία από αυτή που δίνω στη γνώση του συντακτικού και της γραμματικής. Το να γνωρίζει κανείς τους κανόνες και τις φόρμουλες, όπως και τη γραμματική, δεν αρκεί για να γράψει ένα καλό μυθιστόρημα ή ένα μυθιστόρημα που θα κερδίσει τους αναγνώστες. Συχνά τυχαίνει να διαβάσω καλογραμμένα βιβλία που όμως δε με αγγίζουν. Κι αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με την ιστορία που αφηγούνται, αν είναι καλοστημένη ή όχι η πλοκή, το πόσο ζωντανοί είναι οι χαρακτήρες, πόσο γοητεύουν τον αναγνώστη ώστε να θέλει να παρακολουθήσει την περιπέτειά τους, αλλά και με το ύφος, τη φωνή του συγγραφέα, κάτι που κανείς δεν μπορεί να σε διδάξει, κάτι που το ανακαλύπτεις μόνος σου, δοκιμάζοντας και αποτυγχάνοντας πολλές φορές. Υπάρχουν βιβλία που αν τα έγραφε κάποιος σε ένα σεμινάριο δημιουργικής γραφής θα του έλεγαν καλύτερα να πάει σπίτι του και να σκεφτεί κάποιο άλλο επάγγελμα, γιατί δεν τηρεί τους κανόνες. Κι όμως υπάρχουν βιβλία που σπάνε όλους τους κανόνες και έχουν μείνει στην Ιστορία. Για κάθε ένα βιβλίο ξεχωριστά που κατέκτησε το κοινό του, κάποιος άλλος λόγος θα υπάρχει που το πέτυχε. Κι άλλωστε, το γούστο του κάθε αναγνώστη είναι ξεχωριστό. Το γράψιμο βλέπετε είναι μια μοναχική εργασία. Ο παραδοσιακός παραμυθάς, που έλεγε προφορικές ιστορίες σε ζωντανό κοινό, εισέπραττε τους σφυγμούς του και μπορούσε να προσαρμόσει την αφήγησή του ανάλογα. Ο συγγραφέας όμως πρέπει να μαντεύει συνεχώς τι θα τραβήξει ή θα απωθήσει τον υποθετικό αναγνώστη που έχει στο μυαλό του, γράφοντας.

Η αναζήτηση του χαμένου πίνακα ανακαλύπτει τους εύθραυστους δεσμούς που ενώνουν το παρελθόν με το παρόν. Δεν υπάρχει όμως ο φόβος να ανακαλύψουμε πράγματα που μπορεί και να μας κλονίσουν;

Η αναζήτηση του χαμένου πίνακα φέρνει τη σύγχρονη ηρωίδα του βιβλίου, μια νεαρή ανθρωπολόγο, τη Λουίζα, αντιμέτωπη με μια άγνωστη ιστορία. Η εκτέλεση της μητέρας του πατέρα της στα χρόνια της Κατοχής, όπως αρχίζει η ίδια να την ανακαλύπτει, της δημιουργεί πολλά αναπάντητα ερωτήματα, αντίθετα από την εκδοχή της που είχε ακούσει από τον πατέρα της, μικρή, τον μύθο με τον οποίο μεγάλωσε. Τις απαντήσεις, την αλήθεια, θα τις ψάξει τελικά στην αναζήτηση του χαμένου πίνακα. Όμως στην πορεία θα αναρωτηθεί για το νόημα της ίδιας της αλήθειας. Η απόσταση ανάμεσα σε αυτό που συνέβη και στις αφηγήσεις του είναι πάντα μεγάλη, ο μύθος και η αλήθεια έρχονται πάντα σε σύγκρουση, και στην Ιστορία, και στις προσωπικές, καθημερινές μας ιστορίες. Το πόσο κοντά θα φτάσει ή πόσο κοντά θα θελήσει να φτάσει τελικά στην αλήθεια είναι ένα από τα βασικά διλήμματα της Λουίζας. Θέλει να διακινδυνεύσει να κλονιστεί ο μύθος της; Κι αν όχι, τότε τι θέλει; Ανάμεσα σε μια δυσάρεστη αλήθεια και την αμφιβολία τι είναι προτιμότερο;

Ο τίτλος Το απαραίτητο φως είναι συμβολικός ή αναφέρεται στο φως το ελληνικό;

Αναφέρεται στη ζωγραφική, το φως το ελληνικό που προσπαθεί να αποτυπώσει η ζωγράφος στα έργα της, αλλά συμβολίζει και αυτό που απαιτείται για να αγγίξει κανείς την αλήθεια, είτε μιας ιστορίας είτε της προσωπικής αναζήτησης.

Η Λουίζα –η εγγονή– πίστευε πως σε κάθε αφήγηση μιας πραγματικής ιστορίας δεν είναι απαραίτητη η αντανάκλαση της αλήθειας, αλλά μια νέα σύνθεση. Εσείς συμφωνείτε με τη γνώμη της;

Αυτό που λέει η Λουίζα είναι ότι από τη μια υπάρχει η αλήθεια και από την άλλη οι αφηγήσεις της. Αυτό που όντως συνέβη, και οι πολλαπλές πιθανές αφηγήσεις του, κατά κανόνα διίστανται. Από εκεί και πέρα, η προσωπική ματιά του αφηγητή, αλλά και το σε ποιον απευθύνει την αφήγηση, το πότε και το γιατί, είναι καθοριστικοί παράγοντες στη σύνθεση που θα επιχειρήσει.

Γράφετε ότι ο φόβος που νιώθει ο ζωγράφος απέναντι στο λευκό τελάρο είναι αντίστοιχος με τον τρόμο της λευκής σελίδας. Μπορείτε να μας ερμηνεύσετε αυτές τις σκέψεις;

Κάποια στιγμή, η άλλη ηρωίδα μου, της εποχής της Κατοχής, η Λουίζ Χατζηλουκά, μιλώντας με έναν φίλο της ποιητή, περιγράφει τον τρόμο που συχνά νιώθει μπροστά στο λευκό τελάρο. Κι εκείνος της λέει πως την καταλαβαίνει, γιατί ο τρόμος της είναι αντίστοιχος με τον φόβο και την αγωνία που νιώθει κι ο ίδιος μπροστά στη λευκή σελίδα. Μέσα από τον διάλογο των δυο χαρακτήρων, θέλησα να εκφράσω την αγωνία της δημιουργίας, τη στιγμή όπου κάτι ως τότε ανύπαρκτο, που υφίσταται μόνο στο μυαλό του δημιουργού, καλείται να αποκτήσει σάρκα και οστά, να γίνει ορατό, στο τελάρο ή το χαρτί, ώστε αργότερα να αποκτήσει μια δική του ζωή, που πάντα θα χαρακτηρίζει τον δημιουργό του στα μάτια των άλλων. Σε αυτή τη μονιμότητα του έργου ίσως να έγκειται ο τρόμος.

Παλιά έλεγαν ότι όταν οι άνθρωποι φεύγουν αυτό που μένει είναι τα πράγματα. Αλλά και πέρα απ’ αυτό οι ιστορίες τους. Ποια είναι η γνώμη σας;

Συχνά οι ζωές των ανθρώπων και οι ζωές των αντικειμένων μπλέκονται με τους πιο παράξενους τρόπους. Στο Απαραίτητο φως, τα αντικείμενα λειτουργούν ως συνδετικοί κρίκοι. Δεν είναι μόνο ο χαμένος πίνακας, που πρωταγωνιστεί, αλλά και διάφορα άλλα αντικείμενα που παίζουν σημαντικό ρόλο στην ιστορία, που θα κρύψουν ή θα αποκαλύψουν μυστικά, θα θέσουν ερωτήματα στα μάτια των ηρώων.

Ποια στοιχεία πρέπει να προσέξει ο συγγραφέας για να γράψει ένα έργο που θα είναι ποιοτικό και να αντέχει στον χρόνο;

Αν υπήρχε τέτοια συνταγή, τι ακριβώς κάνει ένα έργο αθάνατο, θα ήθελα πολύ κάποιος να μου την πει!

Όλοι οι συγγραφείς θέλουν να τους γράφουν θετική κριτική. Ποια είναι η αντίδραση του δημιουργού όταν γραφεί μια αρνητική κριτική;

Αν κανείς δεν αντέχει τις αρνητικές κριτικές, καλό είναι να μην καταπιαστεί ποτέ με κάτι δημιουργικό. Κάθε καλλιτέχνης είναι συνεχώς εκτεθειμένος στην κριτική, όχι μόνο των επαγγελματιών, αλλά κυρίως του κοινού.

Διαβάζετε άλλα μυθιστορήματα; Είναι αναγκαίο να διαβάζει ο συγγραφέας;

Αν δε διαβάζεις μυθιστορήματα, μάλλον δε σου αρέσει το είδος, άρα δε βλέπω τον λόγο γιατί να θέλεις και να τα γράφεις. Κάπως πάνε μαζί αυτά...

Ποιο βιβλίο έχετε στο προσκεφάλι σας;

Αυτό που έχω πάντοτε μαζί μου είναι ένα σημειωματάριο, για να σημειώνω εκείνες τις ιδέες που αν δεν καταγραφούν, ξεχνιούνται, όπως κάποιο παράξενο όνειρο με το οποίο έχεις ξυπνήσει και που ύστερα από λίγα δευτερόλεπτα, αν δεν το πεις σε κάποιον ή δεν το καταγράψεις, ποτέ δε θα το ξαναθυμηθείς, όσο κι αν προσπαθήσεις.

Το απαραίτητο φως
Ντορίνα Παπαλιού
Ίκαρος
628 σελ.
Τιμή € 18,90

Twitter