συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

Η Δήμητρα Κολλιάκου, παίρνοντας ερεθίσματα από την ελληνική και ευρωπαϊκή κρίση, πλάθει μια μυθιστορία που διαδραματίζεται στη Μεγάλη Βρετανία, αξιοποιώντας τη γνώση και την εμπειρία της από τη διαμονή της στο εξωτερικό. Με καλοδουλεμένη γραφή και φιλοσοφική παρατηρητικότητα.

Ποια ήταν η αφορμή για να γραφεί το μυθιστόρημα Το πρόσωπο του ουρανού (εκδόσεις Πατάκη);

Ένα ερέθισμα ήταν η ελληνική και η ευρωπαϊκή κρίση, όπως και η απογοήτευση που ένιωσα βλέποντας γύρω μου ανθρώπους να χάνουν το κουράγιο τους στο κλίμα που επικρατεί.

Η Νεφέλη είναι παντρεμένη με τον Σαμ και έχουν γιο τον Νικόλα. Όταν απολύεται ο Σαμ από τη δουλειά του στο πανεπιστήμιο, η οικογένεια δοκιμάζεται. Το ίδιο πρόβλημα δεν μπορεί να συμβεί και σε κάθε άλλη οικογένεια από τη στιγμή που ο πατέρας θα μείνει άνεργος;

Στο Πρόσωπο του ουρανού, η προσωπική κρίση και η κρίση του ζευγαριού δεν είναι αποτέλεσμα της οικονομικής και ευρύτερης ηθικής κρίσης· η σχέση του ζευγαριού έχει αρχίσει να δοκιμάζεται και πριν από την απόλυση του Σαμ. Οι δυο κρίσεις (προσωπική και ευρύτερη) συνυπάρχουν και η καθεμιά τους «τροφοδοτεί» την άλλη, εμποδίζοντας με τον τρόπο της τα πρόσωπα να βγουν απ’ τον ασφυκτικό κλοιό.

Αυτό που μου έκανε εντύπωση είναι ότι ο Σαμ αδυνατεί να βρει νέα εργασία. Τι συμβαίνει σήμερα στα αγγλικά πανεπιστήμια; Αληθεύουν οι σκέψεις αλλά και οι απογοητεύσεις του Σαμ για αυτά;

Στο βιβλίο υπάρχουν στοιχεία για την κρίση των ανθρωπιστικών σπουδών και τη σταδιακή μετάλλαξη των βρετανικών πανεπιστημίων. Οι δημόσιοι πανεπιστημιακοί πόροι έχουν συρρικνωθεί, τα δίδακτρα για ένα πρώτο πτυχίο ανέρχονται πλέον σε 9.000 λίρες το χρόνο και η τάση να συνδεθεί ακόμα πιο στενά η πανεπιστημιακή έρευνα με την παραγωγή δείχνει να απορρέει από μια κοντόφθαλμη πολιτική που δεν εξετάζει τις συνέπειες που μπορεί να έχει αυτό για ένα όχι και τόσο μακρινό μέλλον. Δεν είναι ασύνηθες να μην μπορεί κανείς να βρει εργασία που να ανταποκρίνεται στα τυπικά του προσόντα, όπως ο ήρωας εδώ, ή να αντιμετωπίζει δυσκολίες ανεύρεσης απασχόλησης λόγω «υπερβολικών προσόντων». Η δουλειά που βρίσκει εύκολα ο Σαμ εγκατεστημένος στη διπλανή πόλη (κι όχι στη Βαρκελώνη, όπως έχει πει ψέματα στη γυναίκα του) είναι ωρομίσθιος ταχυδρομικός διανομέας για μια ιδιωτική εταιρεία που προωθεί «junkmail» (ανεπιθύμητα διαφημιστικά).

Το κοινό στοιχείο του Σαμ και του Νίκολας είναι ότι ονειρεύονται. Θέλουν να ξεφύγουν μέσα από το διάβασμα. Μήπως ο Νίκολας έχει μια ωριμότητα και σοφία μεγαλύτερη από την ηλικία του;

Δε θα έλεγα ότι θέλουν να ξεφύγουν μέσα από το διάβασμα. Ο πατέρας (Σαμ), θέλοντας ίσως να μιλήσει για το ζοφερό παρόν και τις προεκτάσεις του, γράφει ένα δυστοπικό μυθιστόρημα με ήρωες δυο νεαρά αγόρια που εμπλέκονται σε διάφορες «μυστικές» αποστολές, ενώ ο γιος (Νίκολας) εμφανίζεται να διαβάζει αποσπάσματα ίσως για να προσεγγίσει τον απόντα πατέρα. Επιπλέον, η ηλικία δεν είναι ο μόνος ούτε και ο πλέον αξιόπιστος «δείκτης» όσον αφορά την ωριμότητα. Τα παιδιά έχουν σήμερα πρόσβαση σε απέραντη πληροφόρηση και δέχονται τρομερές εξωτερικές πιέσεις που «καταγράφονται» πολύ περισσότερο απ' όσο θέλουν να πιστεύουν οι μεγάλοι. Ας σημειωθεί επίσης ότι στο βιβλίο η τριτοπρόσωπη αφήγηση για την ιστορία της οικογένειας είναι «υποκειμενική» και μεταφέρει άλλοτε την οπτική του πατέρα κι άλλοτε την οπτική της μητέρας, ενώ η «φωνή» του ίδιου του παιδιού σκοπίμως απουσιάζει. Πληροφορίες για το παιδί ο αναγνώστης μπορεί να αντλήσει μέσα από αυτά που «λέει» ο καθένας απ’ τους δυο γονείς. Η διαφορά στον τρόπο που οι δυο τους «βλέπουν» το γιο τους δεν περιορίζεται φυσικά στο ότι η μητέρα τον αποκαλεί «Νικόλα» ενώ ο πατέρας χρησιμοποιεί το ξενικό και άκλιτο «Νίκολας». Ο αναγνώστης συχνά καλείται να συνδυάσει στοιχεία και να βασιστεί σε συμπεράσματα που έχει βγάλει ο ίδιος για τους δυο ενήλικες ή σε κάποια τρανταχτά γεγονότα στα σημεία εκείνα όπου το παιδί δρα και τη δράση του δεν μπορεί να αλλοιώσει, ασυναίσθητα έστω, η «ματιά» του μεγάλου.

Η Νεφέλη δείχνει σαν να είναι μπερδεμένη και δεν ξέρει αν θέλει να μείνει στην Αγγλία ή να επιστρέψει στην πατρίδα. Τι είναι αυτό που την εμποδίζει να ενσωματωθεί στην αγγλική κοινωνία;

Θα έλεγα ότι όλα τα πρόσωπα εδώ δυσκολεύονται να «ενσωματωθούν», ο καθένας με τον τρόπο του, και οι δυο ενήλικοι ήρωες (τόσο η Νεφέλη όσο και ο Σαμ) παρουσιάζουν μεγάλες ψυχικές διακυμάνσεις, ως πρόσωπα που σε μεγάλο βαθμό τα διαμορφώνει η κρίση. Η περίπτωση της Νεφέλης μπορεί ίσως να συνδεθεί με θέματα ταυτότητας (είναι η ξένη που ζει στη χώρα του άντρα της). Στην περίπτωση του Σαμ όμως ή της ηλικιωμένης Αγγλίδας γειτόνισσας (Μάριον) που αυτοσυστήνεται ως «συλλέκτρια νεφών», η δυσκολία «ενσωμάτωσης» περίπου ανάγεται σε στάση ζωής.

Σε κάποια στιγμή η Νεφέλη αναρωτιέται αν άξιζε ο γιος της να σπουδάσει στην Ελλάδα. «Μόνο αν είχε πρόβλημα στο σχολείο … θα γύριζε» για σπουδές. Μπορείτε να σχολιάσετε τη σκέψη της;

Για να είμαστε ακριβείς, σημειώνω ότι η Νεφέλη στην ίδια παράγραφο διατυπώνει τον εξής φόβο: «“Ανελλήνιστο” θα τον χαρακτήριζαν [τον Νικόλα] μερικοί επιτήδειοι, αν επιχειρούσε ποτέ να γυρίσει στην Ελλάδα στη θέση της, να διεκδικήσει κάποιο υπεύθυνο πόστο». Σε μια σκηνή σύγκρουσης με τον άντρα της, ανησυχεί ότι η δική της ταυτότητα δε θα είναι αυτή που θα υπερισχύσει τελικά («τη χώρα του Σαμ υπολόγιζε για πατρίδα του [ο Νικόλας] … αγγλική ομάδα ποδοσφαίρου υποστήριζε…»), ότι μόνο αν έχει πρόβλημα στο σχολείο θ’ αφήσει τη χώρα των «μεγαλύτερων ευκαιριών» για να γυρίσει στην Ελλάδα. Παράλληλα όμως η Νεφέλη εκφράζει εδώ κι ένα σοβαρότερο παράπονο: ενώ η Ελλάδα είναι μια χώρα που διαθέτει εξαιρετικό ανθρώπινο δυναμικό, δυστυχώς δεν καταφέρνει να το αξιοποιήσει όπως θα μπορούσε και θα έπρεπε.

Διαβάζοντας το μυθιστόρημα αντιλήφθηκα ότι και η Αγγλία έχει σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Αυτά δε θα δημιουργήσουν στο μέλλον παρόμοια προβλήματα όπως και στην Ελλάδα;

Δεν είναι νέο ότι και στη Βρετανία υπάρχει ύφεση και μεγάλη ανεργία, και ότι η κρίση δεν είναι προϊόν αποκλειστικά ελληνικό αλλά και ευρύτερα ευρωπαϊκό. Υπάρχουν όμως άλλες διαφορές ανάμεσα στη Δύση και στο Νότο που ευθύνονται για τις μεγάλες ανισότητες που βλέπουμε στους πληθυσμούς τους. Δεν είμαι δυστυχώς το κατάλληλο πρόσωπο για να κάνω προβλέψεις για το πόσο σύντομα θα μπορούσαν να «κατρακυλήσουν» τα πράγματα στον ευκατάστατο Βορρά.

Αλήθεια, πώς αντιμετωπίζουν οι Άγγλοι τη σημερινή οικονομική μας κατάσταση;

Κάποιοι είναι ευαισθητοποιημένοι και ενδιαφέρονται να αποκτήσουν μεγαλύτερη ενημέρωση κι άλλοι αρκούνται στις ετοιματζίδικες απόψεις και στην προπαγάνδα που μπορεί να κάνει ο Τύπος. Και στην Ελλάδα, νομίζω, έχουμε και τις δυο κατηγορίες ανθρώπων, όπως και παντού αλλού.

Ο Σαμ θέλει να εκδώσει το βιβλίο του και βρίσκει ένα τείχος από αρνήσεις. Τα ίδια αντιμετωπίζει και οποιοσδήποτε νέος συγγραφέας;

Είναι δύσκολη η αρχή, ειδικά στην αχανή αγγλόφωνη αγορά. Πέρα από το ότι το αναγνωστικό κοινό είναι παντού μικρό, υπάρχουν κι άλλοι παράγοντες, όπως η εξαφάνιση σε ορισμένες χώρες (συμπεριλαμβανομένης και της Βρετανίας) των μικρών βιβλιοπωλείων και η πολιτική «σούπερ μάρκετ» που βλέπουμε στις αλυσίδες: «Τρία βιβλία στην τιμή των δύο (αλλά θα σου πούμε εμείς ποια)». Εδώ όμως μένει ανοιχτό το ενδεχόμενο «το τείχος των αρνήσεων» να σχετίζεται και με το ότι ο Σαμ δεν είναι στην πραγματικότητα συγγραφέας. Η αλληγορία που επιχειρεί να γράψει δεν μπορεί να γίνει κατανοητή αν δεν μπει σ’ ένα πλαίσιο, κάτι που είναι ίσως ευκολότερο (για ιστορικούς λόγους) για ένα άλλο χειρόγραφο που επίσης παίζει ένα ρόλο στο Πρόσωπο του ουρανού: πρόκειται για την αποσπασματική μαρτυρία του Βρετανού στρατιώτη, που μαζί με πέντε χιλιάδες χαμηλόβαθμους εγκαταλείφθηκε στην Κρήτη το ’41 και πιάστηκε αιχμάλωτος πολέμου.

Όταν η γειτόνισσα της Νεφέλης, η Μάριον, την προσκάλεσε για φαγητό η Νεφέλη δοκίμασε μια μεγάλη έκπληξη. Υπάρχουν και στην Αγγλία τέτοιες απρόοπτες εκπλήξεις φιλοξενίας τις οποίες τις συναντούμε καθημερινά στην Ελλάδα;

Της έκανε εντύπωση αυτή η αυθόρμητη πρόσκληση, όχι μόνο λόγω διαφοράς κουλτούρας αλλά και λόγω της διαφοράς ηλικίας και της έλλειψης οικειότητας μεταξύ τους. Βλέπουμε ίσως λίγο εδώ και το στερεότυπο, την προκατάληψη της Ελληνίδας για την Αγγλίδα – ένα στοιχείο της συγκεκριμένης ηρωίδας (της Νεφέλης), που έχει και μια καχυποψία απέναντι στους άλλους, συνήθως εκεί που δε θα έπρεπε. Η φιλοξενία και ο σεβασμός για τον ξένο (τον «διαφορετικό») έχουν βαθιές ρίζες στην ελληνική παράδοση, με παραδείγματα που πάνε πίσω στα ομηρικά έπη και ωραιότατες σκηνές ήδη από την Οδύσσεια. Από την άλλη αντιμετωπίζουμε σήμερα στην Ελλάδα (όπως και στη Δύση) πολύ ανησυχητικά φαινόμενα ξενοφοβίας και ρατσισμού, οπότε στερεότυπα τέτοιου τύπου («εμείς είμαστε πιο φιλόξενοι») δεν ξέρω κατά πόσο βοηθούν.

Το μυθιστόρημά σας μου θύμισε τη ζωή στην Αγγλία αλλά είναι και μια τοιχογραφία της. Αν συγκρίνετε την Αγγλία με τη Γαλλία, όπου διαμένετε σήμερα, ποια από τις δύο χώρες είναι η καλύτερη;

Δεν μπορώ να κάνω γενικεύσεις. Μια διαφορά ωστόσο είναι ότι μόνο η μία από τις δύο χώρες είναι (τουλάχιστον ακόμη) κράτος πρόνοιας, ενώ η άλλη έχει ενστερνιστεί το μοντέλο του νεοφιλελευθερισμού.

Ζείτε στο εξωτερικό χρόνια. Ποια είναι η πανεπιστημιακή δράση σας, τόσο στην Αγγλία όσο και στη Γαλλία;

Διδασκαλία και έρευνα στον τομέα της θεωρητικής γλωσσολογίας: στην περιοχή της θεωρητικής σύνταξης και σημασιολογίας (έχω δημοσιεύσει μια μονογραφία και άρθρα για τα ελληνικά και τα γαλλικά), καθώς και στην περιοχή της γλωσσικής κατάκτησης – κατάκτηση της μητρικής γλώσσας (για τα αγγλικά και τα ελληνικά). Έχω εργαστεί και σε άλλες χώρες (Ολλανδία, Ισραήλ και Γερμανία) για μικρότερα διαστήματα. Δίδαξα επίσης για μια διετία «δημιουργική γραφή» στο σχετικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου του Νιούκασλ (στα αγγλικά).

Απουσιάζετε πολλά χρόνια από την Ελλάδα. Δε σας έχει πιάσει η νοσταλγία για να γυρίσετε στην πατρίδα;

Ασφαλώς νιώθω νοσταλγία κι ίσως αυτή η νοσταλγία είναι και ένας από τους λόγους που γράφω στα ελληνικά.

Υπάρχει κάποιο μότο που χρησιμοποιείτε στη ζωή σας;

«Κουράγιο!» Το λέμε κι εμείς, όπως και οι Γάλλοι, όχι μόνο στις μεγάλες φουρτούνες, αλλά και για τα μικρά και τα καθημερινά.

Το πρόσωπο του ουρανού
Δήμητρα Κολλιάκου
Πατάκη
360 σελ.
Τιμή € 15,90

Twitter