Προδημοσίευση από το μυθιστόρημα του Τόμας Κάρλαϊλ Sartor Resartus (εισαγ.-μτφρ.-σχόλια Χριστίνα Μπάμπου-Παγκουρέλη) που θα κυκλοφορήσει στις 20 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Αμολγός.

Κεφάλαιο Πέμπτο

Ο κόσμος με ενδύματα

«Όπως ο Μοντεσκιέ έγραψε το Πνεύμα των Νόμων», παρατηρεί ο Καθηγητής μας, «έτσι θα μπορούσα και εγώ να γράψω το Πνεύμα των Ενδυμάτων, συνεπώς, με το EspritdesLois, κυριολεκτικώς το EspritdesCoutumes,θα έπρεπε να έχουμε και το EspritdesCostumes [1]. Διότι ούτε στην ραπτική ούτε στην νομοθεσία ο άνθρωπος προχωρεί Τυχαίως, αλλά το χέρι συνεπικουρείται από μυστηριώδεις λειτουργίες του νου. Πίσω από κάθε Μόδα και ενδυματολογική προσπάθεια μια Αρχιτεκτονική Ιδέα βρίσκεται κρυμμένη, το Σώμα και το Ύφασμα είναι τα υλικά και ο χώρος επάνω στον οποίο και με τα οποία θα κτιστεί το ωραιοποιημένο οικοδόμημα κάθε Ατόμου. Είτε ξεχύνεται με χάρη μέσα από ένα μανδύα με πτυχώσεις, βασίζεται σε ελαφρά σανδάλια, δεσπόζει με υψηλό κάλυμμα κεφαλής, με μυτερές άκρες, πούλιες, ζωστήρες με κουδούνια, φουσκώνει με κολλαριστούς πλισέ γιακάδες, βάτες, παραγεμίσματα και τερατώδη εξογκώματα, ή ζώνεται σε ξεχωριστά τμήματα και αντιμετωπίζει τον κόσμο ως μια Υπερβολή με τέσσερα άκρα, θα εξαρτάται από την φύση μιας τέτοιας Αρχιτεκτονικής Ιδέας. Είτε είναι Αρχαιο-Ελληνική, Γοτθική, όψιμη-Γοτθική ή εντελώς Σύγχρονη και Παρισινή ή Αγγλο-Εξεζητημένη. Επίσης, πόση σημασία έχει το Χρώμα! Από το πιο μουντό γκρίζο έως το πιο φλογερό κατακόκκινο, οι ψυχικές ιδιοσυγκρασίες ξεδιπλώνονται στην επιλογή του Χρώματος: εάν το Σχέδιο υποδηλώνει Ευφυΐα και Ταλέντο, ομοίως το Χρώμα υποδηλώνει Ψυχοσύνθεση και Καρδιά. Συμπέρασμα, μεταξύ των εθνών όπως και μεταξύ των ατόμων, υπάρχει μια ακατάπαυστη, αναμφίβολη, αν και απείρως πολυσύνθετη διεργασία Αιτίας και Αποτελέσματος. Κάθε κίνηση του Ψαλιδιού ρυθμίζεται και ορίζεται από παντοτινά δραστήριες Επιρροές, οι οποίες αναμφιβόλως σε Διάνοιες ανώτερου βαθμού δεν είναι ούτε αόρατες ούτε δυσανάγνωστες.

»Για εκείνες τις ανώτερες Διάνοιες μια Φιλοσοφία των Ενδυμάτων με Αιτία και Αποτέλεσμα, όπως η Φιλοσοφία των Νόμων, θα ήταν προφανώς ευχάριστη διασκέδαση για τα χειμερινά βράδια. Ωστόσο, για κατώτερες Διάνοιες, όπως των ανθρώπων, θεωρούσα πάντοτε αυτές τις Φιλοσοφίες μάλλον μη κατατοπιστικές. Και μάλιστα, τι άλλο είναι ο Μοντεσκιέ παρά ένα έξυπνο παιδί το οποίο συλλαβίζει Γράμματα από ένα ιερογλυφικό προφητικό Βιβλίο, το λεξικό του οποίου βρίσκεται στην Αιωνιότητα, στους Ουρανούς; Ας εξηγήσει κάθε Φιλόσοφος της Αιτίας και του Αποτελέσματος, όχι για ποιον λόγο φορώ αυτή και εκείνη την Ενδυμασία, πειθαρχώ σε αυτόν και εκείνον τον νόμο, αλλά για ποιον λόγο Εγώ είμαι Εδώ να φορώ και να πειθαρχώ σε οτιδήποτε! Πολλά, συνεπώς, αν όχι όλα, από το Πνεύμα των Ενδυμάτων θα αποσιωπήσω ως υποθετικά, ατελέσφορα, ακόμη και ασεβή: γυμνά Γεγονότα και Συμπεράσματα που έχουν εξαχθεί εξ αυτών με εντελώς διαφορετική τεχνοτροπία από εκείνη του παντογνώστη, είναι η ταπεινότερη και αρμόζουσα δικαιοδοσία μου».

Ενεργώντας με αυτόν τον συνετό περιορισμό, ο Τόιφελσντρεκ έχει ωστόσο κατορθώσει να συμπεριλάβει ένα σχεδόν απέραντο σε έκταση πεδίο, τουλάχιστον τα όρια πολύ συχνά βρίσκονται εκτός του δικού μας ορίζοντος. Εφόσον η επιλογή είναι απαραίτητη, εδώ θα ρίξουμε μόνο μια ματιά στο Πρώτο Μέρος του με πολύ βιαστικό τρόπο. Το Πρώτο Μέρος, αναμφιβόλως, διακρίνεται από παμφάγα πολυμάθεια, και ύψιστη υπομονή και ευθύτητα. Ταυτοχρόνως, τα συμπεράσματα και οι σκιαγραφήσεις του, είναι πολύ περισσότερο πιθανόν να ενδιαφέρουν τους Συντάκτες κάποιας Βιβλιοθήκης Γενικών, Ψυχαγωγικών, Χρήσιμων ή ακόμη και Άχρηστων Γνώσεων παρά τους ποικίλους αναγνώστες αυτών των σελίδων. Ήταν άραγε αυτό το Μέρος του Βιβλίου που ο Χάουσρεκε είχε υπ’ όψιν του, όταν μας πρότεινε αυτό το συμμετοχικό όχημα δημοσιεύσεων: «στην παρούσα φάση την δόξα της Βρετανικής Φιλολογίας»; Αν είναι έτσι, οι Εκδότες της Βιβλιοθήκης είναι ευπρόσδεκτοι να σκάψουν προς δικό τους όφελος.

Το Πρώτο Κεφάλαιο, το οποίο μας γυρίζει στον Παράδεισο και τα Φύλλα Συκής, και μας οδηγεί σε ατέρμονες έρευνες μυθολογικού, μεταφορικού, καββαλιστικο-ραπτικού και εντελώς προκατακλυσμιαίου τύπου, το αντιμετωπίζουμε με αδιάφορη αποδοχή. Ακόμη λιγότερο ασχολούμαστε με την «Λίλιθ, την πρώτη σύζυγο του Αδάμ, την οποία, κατά τους Ταλμουδιστές, είχε πριν από την Εύα, και του γέννησε μέσα σε αυτόν τον γάμο όλες τις γενεές των εναέριων, υδάτινων και επίγειων Δαιμόνων» – εντελώς άνευ αξίας θεωρούμε. Σε αυτό το τμήμα του Έργου, με τις βαθυστόχαστες ματιές του στον Αδάμ-Κάδμο [2] ή το Αρχέγονο Στοιχείο, εδώ σε ένα περίεργο συσχετισμό με το Niftκαι το Muspel(Σκοτάδι και Φως) του αρχαίου Βορρά [3], είναι μάλλον αρκετό να πούμε ότι η ορθότητα των συμπερασμάτων και το βάθος της Ταλμουδικής και Ραβινικής παραδόσεως έχουν αφήσει μάλλον άναυδους όχι τους χειρότερους ίσως Εβραϊστές στην Βρετανία.

Εγκαταλείποντας όμως αυτή την περιοχή του λυκόφωτος, ο Τόιφελσντρεκ σπεύδει από τον Πύργο της Βαβέλ να ακολουθήσει την διασπορά της Ανθρωπότητος σε όλη την κατοικημένη και ενδεδυμένη υφήλιο. Περιοδεύοντας υπό το φως των Ανατολικών, Πελασγικών, Σκανδιναβικών, Αιγυπτιακών, Ταϊτινών, Αρχαίων και Συγχρόνων μελετών κάθε νοητού είδους, κοπιάζει να μας δώσει σε συμπιεσμένη μορφή (όπως οι κάτοικοι της Νυρεμβέργης δίνουν ένα OrbisPictus) ένα OrbisVestitus [4], ή μια άποψη των ενδυμάτων όλης της ανθρωπότητος, σε όλες τις χώρες, σε όλες τις εποχές. Εδώ είναι που στον Αρχαιοδίφη, στον Ιστορικό, μπορούμε να πούμε θριαμβευτικά: Επί το έργον! Εδώ είναι η Πολυμάθεια. Ένα Θησαυροφυλάκιο, ακατάστατο αν θέλετε, αλλά ανεξάντλητο σαν τον Θησαυρό του Βασιλιά Νίμπελουγκ, τον οποίο δώδεκα αμάξια σε δώδεκα μέρες, με τρεις διαδρομές την ημέρα, δεν κατόρθωσαν να μεταφέρουν. Μανδύες από προβιές και ζώνες με χάνδρες, φυλακτά, εσάρπες, πετραχήλια, χλαμύδες, τήβεννοι, Κινέζικα μεταξωτά, Αφγανικές μαντίλες, περισκελίδες, δερμάτινες βράκες, κέλτικες φούστες (αν και οι βράκες, όπως δηλώνει το όνομα GalliaBraccata, είναι αρχαιότερες), ουσαρικοί μανδύες, πελερίνες του Βαν Ντάικ, πλισέ κολάρα, κρινολίνα, παρουσιάζονται ζωηρά μπροστά στα μάτια μας, ακόμη και οι σκούφοι ύπνου από το Κίλμαρνοκ δεν παραλείπονται. Στο μεγαλύτερο μέρος επίσης πρέπει να παραδεχτούμε ότι η Πολυμάθεια, ετερογενής καθώς είναι και απλωμένη φύρδην-μίγδην, είναι πράγματι συμπυκνωμένη και διυλισμένη Πολυμάθεια, τα άχρηστα μέρη έχουν απομονωθεί και αποβληθεί.

Φιλοσοφικές σκέψεις μεσολαβούν, και μερικές φορές συγκινητικές εικόνες από την ανθρώπινη ζωή. Οι δεύτερες μας εξέπληξαν. Ο πρωταρχικός σκοπός των ενδυμάτων, όπως φαντάζεται ο Καθηγητής μας, δεν ήταν η ζεστασιά ή η σεμνότητα, αλλά ο στολισμός. «Άθλια πράγματι», μας λέει, «ήταν η κατάσταση του Ιθαγενούς Αγρίου, κοιτούσε εχθρικά κάτω από την χαίτη των μαλλιών του, τα οποία μαζί με τα γένια του έφταναν ως τους λαγόνες του, και κρέμονταν γύρω του σαν πλεκτός μανδύας, το υπόλοιπο σώμα του καλυμμένο από το πυκνό φυσικό του τρίχωμα. Τριγυρνούσε στα ηλιόλουστα ξέφωτα του δάσους ζώντας με άγριους καρπούς, ή σαν τον αρχαίο Καλυδώνιο, καθόταν οκλαδόν μέσα στα έλη παραμονεύοντας την κτηνώδη ή ανθρώπινη λεία του, χωρίς εργαλεία, χωρίς όπλα, εκτός της σφαίρας από βαρύ Πυρόλιθο, την οποία, για να μην χάσει την μοναδική του περιουσία και άμυνα, την είχε δεμένη με ένα μακρύ κορδόνι από πλεγμένα λουριά ώστε να την ανακτά και να την εκσφενδονίζει επίσης με θανάσιμη αλάνθαστη επιδεξιότητα. Ωστόσο, όταν οι ανάγκες της Πείνας και της Εκδικήσεως ικανοποιήθηκαν, η επόμενη φροντίδα του δεν ήταν για Άνεση αλλά για Στολισμό (Putz). Ζεστασιά έβρισκε στον κόπο της καταδιώξεως του θηράματος ή μέσα στα ξερά φύλλα, στην κουφάλα του δέντρου του, στην καλύβα από φλοιό ή στο φυσικό σπήλαιο, όμως για Στολισμό έπρεπε να έχει Ενδύματα. Μάλιστα, στις άγριες φυλές, βρίσκουμε δερματοστιξία και ζωγραφική πριν από τα Ενδύματα. Η πρώτη πνευματική ανάγκη του βάρβαρου ανθρώπου είναι ο Στολισμός, όπως βεβαίως παρατηρούμε ακόμη στις βάρβαρες τάξεις των πολιτισμένων χωρών.       

»Αναγνώστη, ο ουράνια εμπνευσμένος μελωδικός Τραγουδιστής, η σπουδαιότερη Γαληνότατη Μεγαλειότητα, και η δική σου χιονάτη και τριανταφυλλένια Δεσποσύνη με τις κεχριμπαρένιες μπούκλες, άξια να γλιστρά σχεδόν σαν συλφίδα στον αέρα, την οποία αγαπάς, την λατρεύεις σαν θεϊκή Παρουσία, και βεβαίως, συμβολικώς, αυτό είναι, κατάγονται, όπως και εσύ, από εκείνον τον με τα μαλλιά του ενδεδυμένο και με πυρόλιθο οπλισμένο Ιθαγενή Ανθρωποφάγο! Από τον –φάγο προέρχεται το κρέας, από τον δυνατό προέρχεται η γλυκύτητα. Πόσες μεταβολές συμβαίνουν όχι λόγω Χρόνου, αλλά κατά την διάρκεια του Χρόνου! Διότι όχι η Ανθρωπότητα μόνον, αλλά όλα όσα πράττει και βλέπει η Ανθρωπότητα είναι σε συνεχή ανάπτυξη, ανα-γέννηση και αυτο-τελειοποιούμενη ζωτικότητα. Ρίξε την Πράξη σου, τον Λόγο σου, στο αιώνιο και αιωνίως εργαζόμενο Σύμπαν: είναι ένας σπόρος που δεν μπορεί να πεθάνει, απαρατήρητος σήμερα (ας πούμε) μπορεί να αναπτυχθεί σε αλσύλλιο Ινδικής Συκής (ή, αλίμονο, ίσως σε δάσος Κωνείου Στικτού) μετά από χίλια χρόνια.

»Εκείνος ο οποίος πρώτος συντόμευσε τον χρόνο της κοπιαστικής εργασίας των Αντιγραφέων επινοώντας τα Κινητά Στοιχεία, διασκόρπισε Στρατιές μισθοφόρων και κατήργησε Βασιλείς και Συγκλήτους, δημιουργώντας έναν ολόκληρο νέο Δημοκρατικό κόσμο. Εφηύρε την Τέχνη της Τυπογραφίας. Η πρώτη χούφτα από τριμμένο Νίτρο, Θείο και Ξυλάνθρακα έστειλε το γουδοχέρι του Μοναχού Σβαρτς [5] να τρυπήσει το ταβάνι, η τελευταία τι θα κάνει; Θα επιτύχει την τελική αδιαφιλονίκητη συντριβή της Δυνάμεως από την Σκέψη, του Ζωώδους Θάρρους από το Πνευματικό. Μια απλή εφεύρεση έκανε ο Κτηνοτρόφος του παλαιού κόσμου –κουρασμένος να σέρνει το αργό του Βόδι από εδώ και από εκεί μέχρι να το ανταλλάξει με σιτηρά ή λάδι – πήρε ένα κομμάτι Δέρμα και επάνω του σκάλισε ή αποτύπωσε μόνο την μορφή ενός Βοδιού (ή Pecus), το έβαλε στην τσέπη του και το ονόμασε Pecunia, Χρήμα. Από τότε και στο εξής η Ανταλλαγή αύξησε την Πώληση, το Δερμάτινο Χρήμα είναι πλέον Χρυσό και Χάρτινο και τα θαύματα είναι πια ξεπερασμένα, διότι υπάρχουν οι Ρότσιλντ και το Αγγλικό Εθνικό Χρέος, και οποιοσδήποτε έχει έξι πέννες είναι Κυρίαρχος (όσο φτάνουν οι έξι πέννες) επάνω στους υπόλοιπους ανθρώπους. Προστάζει Μαγείρους να τον ταΐζουν, Φιλοσόφους να τον διδάσκουν, έφιππους Βασιλείς να τον φρουρούν (όσο φτάνουν οι έξι πέννες). Τα Ενδύματα επίσης, τα οποία ξεκίνησαν με την πλέον ανόητη αγάπη για Στολισμό, και πού δεν έφτασαν! Αύξησαν την Ασφάλεια και η απολαυστική Ζεστασιά ακολούθησε σε λίγο. Αλλά τι σημασία έχουν αυτά; Η Αιδώς, η θεϊκή Αιδώς (Schaam, Σεμνότητα) έως τότε ξένη προς την καρδιά του Ανθρωποφάγου, εμφανίστηκε εκεί μυστηριωδώς κάτω από τα Ενδύματα, ένα μυστικιστικό, περικυκλωμένο με αλσύλλιο παρεκκλήσι για τα Ιερά εντός του ανθρώπου. Τα Ενδύματα μας έδωσαν ατομικότητα, διακρίσεις, κοινωνική πολιτεία, τα Ενδύματα μας έκαναν Ανθρώπους, απειλούν να μας κάνουν κρεμάστρες Ενδυμάτων».

«Όμως εν τέλει», συνεχίζει ο ευφραδής Καθηγητής μας, «ο Άνθρωπος είναι Ζώον που χρησιμοποιεί Εργαλεία (HandthierendesThier). Αδύναμος ο ίδιος και μικρόσωμος, στέκεται σε μια βάση, ακόμη και για τις μεγαλύτερες πατούσες, κάπου μισού τετραγωνικού ποδός με αρκετή ανασφάλεια, πρέπει να ανοίξει τα πόδια του, μήπως τον εκτοπίσει ως και ο άνεμος. Το πιο ασθενικό δίποδο! Τρία καντάρια είναι συντριπτικό φορτίο γι’ αυτόν, το ευνουχισμένο βόδι στο λιβάδι τον πετάει στον αέρα σαν άχρηστο κουρέλι. Ωστόσο μπορεί να χρησιμοποιεί Εργαλεία, μπορεί να επινοεί Εργαλεία. Με αυτά, το γρανιτένιο βουνό λειώνει σε ελαφριά σκόνη μπροστά στα πόδια του, μαλάζει το φλογερό μέταλλο σαν να είναι ζυμάρι, οι θάλασσες είναι ο λείος δρόμος του, οι άνεμοι και η φωτιά τα ακούραστα άτια του. Πουθενά δεν τον βρίσκεις δίχως Εργαλεία. Δίχως Εργαλεία είναι ένα τίποτε, με Εργαλεία είναι τα πάντα».

Εδώ δεν θα μπορούσαμε, για μια στιγμή, να διακόψουμε τον χείμαρρο της Ρητορικής με το σχόλιο ότι αυτός ο Ορισμός του Ζώου που χρησιμοποιεί Εργαλεία, μας φαίνεται, από τους διαφόρους περί Ζώου, ο ακριβέστερος και ο καλύτερος; Ο Άνθρωπος αποκαλείται και Ζώον που Γελά, όμως δεν γελούν και οι πίθηκοι, ή δεν προσπαθούν να γελάσουν; Και είναι ο πιο ανθρώπινος άνθρωπος εκείνος που γελά περισσότερο και συχνότερα; Ο ίδιος ο Τόιφελσντρεκ, όπως αναφέραμε, γέλασε μόνο μία φορά. Ακόμη λιγότερο ενστερνιζόμαστε εκείνον τον Γαλλικό Ορισμό του Ζώου που Μαγειρεύει, ο οποίος, από αυστηρώς επιστημονική άποψη είναι εντελώς άχρηστος. Μπορεί να θεωρηθεί ότι ο Τάταρος μαγειρεύει όταν προετοιμάζει το κρέας του μόνο ιππεύοντάς το; Επίσης, τι Μαγειρική χρησιμοποιεί ο Γροιλανδός, εκτός από την αποθήκευση του λίπους της φάλαινας, όπως, στην αντίστοιχη περίπτωση, θα έκανε και η μαρμότα; Ή, πώς θα ευημερούσε ο Μεσιέ Ουντ [6] ζώντας με τους Ινδιάνους του ποταμού Ορινόκο, οι οποίοι, κατά τον Χούμπολντ [7], κατοικούν σε κορακοφωλιές πάνω στα κλαδιά των δένδρων και τον μισό χρόνο δεν έχουν τρόφιμα, μόνο λευκό πηλό για πίπες, καθώς ολόκληρη η χώρα τους βρίσκεται κάτω από το νερό; Από την άλλη πλευρά όμως, δείξτε μας το ανθρώπινο ον, οποιασδήποτε χρονικής περιόδου ή κλιματολογικών συνθηκών, χωρίς τα Εργαλεία του, ακόμη και οι Καλυδώνιοι, όπως είδαμε, είχαν την Σφαίρα από Πυρόλιθο και το Κορδόνι της, που παρόμοιά της κανένα κτήνος δεν έχει ούτε θα έχει.

«Ο άνθρωπος είναι Ζώον που χρησιμοποιεί εργαλεία», καταλήγει ο Τόιφελσντρεκ με τον απότομο τρόπο του, «και τα Ενδύματα είναι μόνο ένα από τα πολλά παραδείγματα αυτής της αλήθειας. Και αν αναλογιστούμε βεβαίως το διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στο πρώτο ξύλινο Σκαλιστήρι που κατασκεύασε ο άνθρωπος και τα Ατμοκίνητα βαγόνια του Λίβερπουλ [8], ή την Βρετανική Βουλή των Κοινοτήτων, θα παρατηρήσουμε πόση πρόοδο έχει κάνει. Ξεθάβει συγκεκριμένες μαύρες πέτρες από τα έγκατα της Γης και τους λέει: Να μεταφέρετε εμένα και αυτές τις αποσκευές με ταχύτητα τριάντα πέντε μιλίων την ώρα,και το κάνουν. Συγκεντρώνει, προφανώς με κλήρωση, εξακόσια πενήντα οκτώ διαφόρων ειδών άτομα και τους λέει: Να κάνετε αυτό το έθνος να κοπιάσει για μας, να ματώσει για μας, να πεινάσει και να λυπηθεί και να αμαρτήσει για μας. Και το κάνουν».

Σημειώσεις
[1] Το πνεύμα των νόμων, το πνεύμα των εθίμων, το πνεύμα των ενδυμάτων. Ο Καρλάιλ κάνει λογοπαίγνιο με τα Coutumes και τα Costumes.
[2] «Ο πρώτος άνθρωπος», καββαλιστικός όρος.
[3] Από την σκανδιναβική μυθολογία.
[4] «Ο κόσμος με εικόνες», «ο κόσμος με ενδύματα».
[5] Μπέρτολντ Σβαρτς, μυθικός αλχημιστής του 14ου αιώνα, ο οποίος υποτίθεται ότι ανακάλυψε την πυρίτιδα. Δεν έχει εξακριβωθεί αν πρόκειται για ιστορικό πρόσωπο ή όχι.
[6] Λουί Yστάς Ουντ (1769-1846), φημισμένος Γάλλος αρχιμάγειρας στην αυλή του Λουδοβίκου ΙΔ΄.
[7] Αλεξάντερ φον Χούμπολντ (1769-1859), Γερμανός φυσιοδίφης και εξερευνητής.
[8] Η δεύτερη αγγλική σιδηροδρομική γραμμή, μεταξύ Λίβερπουλ και Μάντσεστερ, εγκαινιάστηκε το 1830.

Twitter