Προδημοσίευση από το βιβλίο Περί χρήματος με κείμενα των Θωμά Ακινάτη, Αριστοτέλη, Σούσουι Κότοκου, Καρλ Μαρξ, Σαρλ Μπωντλαίρ, Άντι Ουόρχολ, Λεβ Τολστόι (μτφρ. Ζ. Δ. Αϊναλής, Γιώργος Μπλάνας, Λαμπριάνα Οικονόμου, Μιχάλης Παπαντωνόπουλος) και με εισαγωγή του Γιώργου Μπλάνα. Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει στις αρχές Ιουνίου από τις εκδόσεις Κοβάλτιο.

Γιώργος Μπλάνας

Περί χρήματος τοις μετρητοίς

«Από τα πολύ παλιά χρόνια οι άνθρωποι προσπάθησαν να καλύψουν τις ανάγκες τους με αγαθά που δεν μπορούσαν να παράγουν οι ίδιοι. Για τον λόγο αυτό αντάλλασσαν τα δικά τους προϊόντα με προϊόντα άλλων παραγωγών. Η ανταλλαγή προϊόντων ονομάζεται αντιπραγματισμός, δηλαδή πράγμα αντί πράγματος. Η διαδικασία, όμως, του αντιπραγματισμού παρουσίαζε μεγάλες δυσκολίες, γιατί απαιτούσε από τα δύο άτομα που προέβαιναν στην ανταλλαγή: α) να προσφέρει ο ένας ό,τι χρειάζεται ο άλλος και β) να προσφέρει ο ένας τις αντίστοιχες ποσότητες που επιθυμεί ο άλλος. Οι δυσκολίες αυτές ξεπεράστηκαν με τη χρησιμοποίηση του χρήματος, που διέσπασε την ανταλλαγή σε πώληση και αγορά, δηλαδή μετέτρεψε τις ανταλλαγές σε συναλλαγές. Μπορούμε να πούμε ότι: Χρήμα είναι οτιδήποτε γίνεται γενικά αποδεκτό ως μέσο ανταλλαγής από τα άτομα μιας κοινωνίας».
Ιδού τι πρέπει να μάθει −να βάλει καλά στον νου του− ο λυκειόπαις φέρελπις φοιτητής των οικονομικών σχολών. Και ιδού τι −μεταξύ άλλων− οφείλει να μην ξεχνά ο φοιτητής φέρελπις οικονομολόγος: «Χρήμα θεωρείται οτιδήποτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν γενικό μέσο ανταλλαγής, μέσω του οποίου εκφράζεται η συμμετρία των αγαθών» ή «Κάθε μέσο που παρεμβάλλεται στις ανταλλαγές των αγαθών και χρησιμοποιείται για πληρωμές» ή «Μέσο συναλλαγής κατά την ανταλλαγή αγαθών, ισοδύναμο των προϊόντων» ή «Χρήμα είναι αντικείμενον κοινώς δεκτόν εις τας συναλλαγάς, όχι διά τούτου, αλλ’ εν όψει μεταγενεστέρας της ανταλλαγής».

Θα μπορούσε ένας σοβαρός άνθρωπος, που εμπιστεύεται τα απλά, καθημερινά διδάγματα της ζωής, να μην χαμογελάσει ειρωνικά, όταν ακούσει αυτούς τους ορισμούς του χρήματος; Και θα μπορούσε ένας σοβαρός άνθρωπος, που έχει τη συνήθεια να αναστοχάζεται επί των απλών καθημερινών διδαγμάτων της ζωής, να μην καγχάσει, βέβαιος πως οι επιλεγόμενες Οικονομικές Επιστήμες είναι επιστήμες μόνο από την άποψη της «επιστημονικής» απολογητικής [apologetics] − όχι βέβαια θεολογικής, αλλά οικονομικής (έχει άραγε διαφορά, μετά το έργο Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού του Μαξ Βέμπερ [1];).

Ο ορισμός του χρήματος ως αποδεκτού μέσου ανταλλαγής από τα άτομα μιας κοινωνίας είναι χαρακτηριστική περίπτωση ενός ψεύδους που λέει την αλήθεια, για να μην αποκαλυφθεί. Να τι επισημαίνει ο πανεπιστημιακός καθηγητής, στον οποίο ανήκει ο τελευταίος των ως άνω ορισμών: «Ο ορισμός ούτος έχει πολλά πλεονεκτήματα: 1) Δεν ερευνά εάν το χρήμα είναι εμπόρευμα ή όχι. 2) Επιφυλάσσεται ως προς την υλική υπόστασίν του, τον νομικόν και κρατικόν ή θεμελιώδη χαρακτήρα του και 3) Επιτρέπει να συμπεριλάβωμεν εις αυτόν όλα τα όργανα της πίστεως, άτινα σήμερον πράγματι υποκατέστησαν το χρήμα».

Βέβαια ο ειλικρινής −συνειδητά ή ασυναίσθητα, κύριος ή υπηρέτης της γλώσσας του− καθηγητής θέλει να πει πως ο ορισμός αυτός πληροί τις προϋποθέσεις βάθους ενός καλού ορισμού. Θέλει − λέει όμως αυτό; Γιατί εμείς διαβάζουμε πως το πλεονέκτημα του εν λόγω ορισμού έγκειται στην ικανότητά του να υποκρύπτει αυτό που το χρήμα είναι-μέσα-στον-κόσμο, από τους ανθρώπους και για τους ανθρώπους. Διότι το χρήμα είναι εμπόρευμα, η υλική υπόστασή του, ο νομικός και κρατικός ή θεμελιώδης χαρακτήρας του είναι η ουσία του (το τι και πώς του) και τα όργανα της πίστεως είναι ακριβώς οι τροπισμοί αυτής της ουσίας.

Το χρήμα μόνο μέσο ανταλλαγής δεν είναι − ούτε υπήρξε ποτέ. Το χρήμα είναι θεσμός, συμβολική παγίωση του χρέους. Είναι αμφίβολο αν υπήρξε κοινωνία δίχως χρήμα. Οι υλικές μορφές που πήρε στη διάρκεια της Ιστορίας δεν είναι παρά λιγότερο ή περισσότερο επιτυχημένες αποκαλύψεις ή αποκρύψεις της ουσίας του. Το πραγματικό γενικό ισοδύναμο ήταν πάντα η σημασία που είχε το προϊόν για τα υποκείμενα της συναλλαγής. Η περίφημη διάκριση ανάμεσα σε αξία χρήσης και ανταλλακτική αξία κρύβει, στον τρόπο με τον οποίο δίνεται το χρήμα στην καθημερινή, φυσική εμπειρία, την ουσία του χρήματος, για την οποία ο Αριστοτέλης ήταν σαφής, λέγοντας πως ένα ζευγάρι σανδάλια μπορεί να χρησιμοποιηθεί με δύο τρόπους − να το φορέσεις ή να το ανταλλάξεις με κάτι άλλο· και οι δύο είναι τρόποι χρήσης των σανδαλιών.

Όλη η οικονομία −ως όψη του ανθρώπινου «συμβάντος» σε αυτήν τη γωνιά του σύμπαντος− είναι αντιπραγματιστική. Οι άνθρωποι δεν πρόκειται να σταματήσουν ποτέ να ανταλλάσσουν προϊόντα, για λόγους που δεν έχουν να κάνουν αποκλειστικά με τις βιοτικές ανάγκες τους. Το χρήμα είναι το προϊόν μιας παραγωγικής δραστηριότητας, η οποία δημιουργεί στοιχεία πλούτου με πρώτη ύλη το χρέος. Και πάλι ο Αριστοτέλης είναι σαφής, όταν ισχυρίζεται πως το εμπόριο, ως τέχνη απόκτησης, παρουσιάστηκε την ίδια στιγμή που παρουσιάστηκε το νόμισμα. Σκοπός του εμπορίου είναι η συσσώρευση πλούτου και σε αυτόν τον πλούτο δεν υπάρχει τέλος. Η χρηματιστική −παιδί και γονέας του εμπορίου− δεν έχει όρια στους σκοπούς της, που είναι ακριβώς ο πλούτος και η απόκτηση χρημάτων.

Και ο Μαρσέλ Μος [2] θα ισχυριστεί μετά από μερικούς αιώνες πως δεν υπήρξε ποτέ κοινωνία που δεν γνώριζε τις έννοιες της πίστωσης και του χρέους.

Όσο για τον Καρλ Μαρξ, ενώ πραγματικά πλησίασε την ουσία του χρήματος χαρακτηρίζοντάς το «αντικείμενο της κατεξοχήν κατοχής», «παντοδύναμο μαστροπό που φέρνει σε επαφή την ανθρώπινη ανάγκη με το αντικείμενό της», «μεσολαβητή ανάμεσα στον άνθρωπο και στον εαυτό του», για να καταλήξει στο συμπέρασμα πως «για μένα το χρήμα είναι ο άλλος»· ύστερα από όλα αυτά, αποφάσισε να εγκαταλείψει τις διαισθητικές συλλήψεις και να ξαπλώσει αυτό το «άλλο» στο ανατομικό τραπέζι της ταυτότητας. Μετέφερε στο εμπόρευμα ως τέτοιο οντολογικούς προσδιορισμούς του χρήματος, χαρακτηρίζοντάς το «εκ γενετής κυνικό ισοπεδωτή», αφού γι’ αυτό «η αξία χρήσης κάθε άλλου εμπορεύματος ισχύει ως μορφή εμφάνισης της ίδιας της δικής του αξίας». Το χρήμα ως τέτοιο το υποβιβάζει σε απλό «μέτρο αξιών», το οποίο δεν συμμετέχει στον κύκλο των −άκρως χεγκελιανών− εμφανίσεων, επειδή −όλως περιέργως− δεν έχει ταυτότητα, δεν μπορεί να αναφερθεί στη δική του αξία. Μόνο αυτό ανάμεσα σε όλα τα προϊόντα!

Έτσι θα δοθεί στον Σοβιετικό Α. Λεόντιεβ [Лев Абрамович Леонтьев, 1901-1974], καθηγητή στην Οικονομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Μόσχας, η ευκαιρία να διαβεβαιώσει τους φοιτητές του πως «το χρήμα δεν εισάγεται με τη συγκατάθεση ή με μια συμφωνία, αλλά μπαίνει σε χρήση αυτόματα. Μόνο με τη βοήθεια του χρήματος μπορεί να πραγματοποιηθεί η ολόπλευρη κοινωνική συσχέτιση, που υπάρχει ανάμεσα στους ατομικούς παραγωγούς στο σύστημα της εμπορευματικής παραγωγής». Γνώριζε άραγε πως, την ώρα που ξεστόμιζε αυτά τα διακατεχόμενα από παρωχημένο φυσιοκρατισμό λόγια, έδινε από καθέδρας τον λόγο για τον οποίο θα κατέρρεε ο εκ γενετής αλλεργικός στις συσχετίσεις ατομικών παραγωγών «υπαρκτός σοσιαλισμός»; Το απολύτως βέβαιο είναι πως όταν ο Σκωτσέζος έμπορος Ουίλλιαμ Πάτερσον [William Paterson, 1658-1719] διακήρυττε πως η νεοσύστατη επιχείρησή του, με την επωνυμία «Τράπεζα της Αγγλίας», θα παράγει χρήματα από το τίποτα, ήξερε ακριβώς τι έλεγε. Και αυτό διότι είχε κατανοήσει την ουσία του «προϊόντος» του. Γνώριζε πως το χρήμα −και όχι το εμπόρευμα ως τέτοιο− είναι το «αντικείμενο της κατεξοχήν κατοχής», ο «παντοδύναμος μαστροπός που φέρνει σε επαφή την ανθρώπινη ανάγκη με το αντικείμενό της», ο «μεσολαβητής ανάμεσα στον άνθρωπο και στον εαυτό του», ο «άλλος». Και γνώριζε πως αυτός ο «άλλος» είναι το χρέος.

Σήμερα, η εκ γενετής ετερότητα του χρήματος βρίσκεται στο κατώφλι της άρσης των αντιθέσεων, που «μαστίζουν» την εν τω κόσμω βαθμίδα του Απολύτου (Δυτικού) Πνεύματος − για να μιλήσουμε επί της (χεγκελιανής, το δίχως άλλο) ουσίας. Το δομικό «άλλο» του χρήματος κινδυνεύει να αφομοιωθεί από την κυρίαρχη ταυτότητα της αξίας του. Φιλοσοφία; Καθόλου. Εάν ως τραπεζικό σύστημα καταστήσεις τους πάντες ενεργούς πελάτες σου −αυτή δεν είναι η δουλειά σου;− η σημασία χρέος θα χάσει κάθε ανάφορο. Εάν το σύνολο των χρημάτων των πελατών σου επιστρέφουν σε εσένα, το χρήμα δεν μπορεί να προσδιορίσει την ίδια την αξία του, χάνει τη δομική ικανότητά του να εμφανίζεται ως «άλλο». Σαν να λέμε, όταν σου χρωστούν οι πάντες, η μοναξιά σου λέγεται: δεν σου χρωστά κανένας. Εκτός εάν διευρύνεις τον υπαρκτικό ορίζοντα της ετερότητας, εάν «παγκοσμιοποιήσεις» το παραγωγικό σου βεληνεκές. Είναι βέβαιο πως θα βρεις εκείνους τους «φωτισμένους» στοχαστές που θα αναλάβουν να ντύσουν την απονενοημένη στρατηγική σου με τα κουρέλια του Διαφωτισμού − αλλά ενός Διαφωτισμού χωρίς υποκείμενο, ενός Διαφωτισμού που μοιάζει με «αφηρημένη» δομή. «Ας αναγνωρίσουμε τη διαφορετικότητα, το άλλο», θα πουν. «Είναι δομικά στοιχεία του πολιτισμού μας, συμβάλλουν στην ταυτότητά του». Αυτό ακριβώς: «συμβάλλουν στην ταυτότητά του». Γιατί μπορείς να είσαι όσο διαφορετικός επιθυμείς, αρκεί να λειτουργείς απαράβατα στο εσωτερικό της κοινωνικής ταυτότητας. Μπορείς να ζεις όπως θέλεις, αλλά όχι χωρίς να χρεώνεσαι. Αυτό είναι το χρέος σου απέναντι στην «αφηρημένη» δομή που σου δίνει τον ρόλο σου. Έχεις κάθε δικαίωμα να ορίσεις τη δική σου απόσταση από αυτό τον ρόλο, αλλά επειδή ο ρόλος πρέπει να συνεχίσει να δουλεύει, οφείλεις να γεφυρώσεις την απόσταση, αποδεχόμενος έναν ισοδύναμο μεσολαβητή ανάμεσα σε εσένα και στον εαυτό σου. Και αυτό είναι το χρήμα. Και ας διαβαστούν τα λόγια αυτά τοις μετρητοίς. Κανένα λάθος δεν είναι εύκολο να αναγνωριστεί μετά την απομάκρυνση από το ταμείο. Πόσο μάλλον, όταν η απομάκρυνση αυτή μετρά τρεις αιώνες παραγωγής ψεύδους.

Σημειώσεις
[1] Μαξ Βέμπερ [Max (Maximilian) Carl Emil Weber, 1864-1920]: Γερμανός κοινωνιολόγος και πολιτικός οικονομολόγος. Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού [Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus] πρωτοδημοσιεύθηκε το 1904-1905.

[2] Μαρσέλ Μος [Marcel Mauss, 1872-1950]: Γάλλος κοινωνιολόγος και ανθρωπολόγος.

Twitter