Προδημοσίευση από το βιβλίο του John Freely Ταξιδεύοντας στη Μεσόγειο με τον Όμηρο που θα κυκλοφορήσει στις 27 Απριλίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

11

Ένας κόσμος θαυμάτων

Ο Οδυσσέας, μιλώντας στον βασιλιά Αλκίνοο και στην αυλή των Φαιάκων για το ταξίδι της επιστροφής του από την Τροία, λέει ότι ο βοριάς τον έβγαλε από την πορεία του πέρα από τα Κύθηρα και για εννιά μέρες παράδερνε, φτάνοντας τελικά τη δέκατη μέρα σε μια άγνωστη χώρα. Έτσι, περιπλέοντας τον κάβο Μαλέα, ο Οδυσσέας άφησε τον γνωστό κόσμο του Αιγαίου και μπήκε σ’ έναν κόσμο θαυμάτων, στον οποίο περιπλανήθηκε εννιά χρόνια μέχρι να επιστρέψει τελικά στην πατρίδα του, έπειτα από πολλές φανταστικές περιπέτειες.
Αυτό το φανταστικό στοιχείο έχει οδηγήσει πολλούς συγγραφείς από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας να υιοθετήσουν εντελώς διαφορετικές απόψεις για τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα, απόψεις που κυμαίνονται από την ευπιστία μέχρι τον σκεπτικισμό. Ο Ερατοσθένης (περ. 276-194 π.Χ.), βιβλιοθηκάριος της περίφημης Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και επιμελητής των επών του Ομήρου, πίστευε ότι η γεωγραφία της Οδύσσειας ήταν σε μεγάλο βαθμό φανταστική και μυθώδης, και έγραψε ότι «λένε πως θα βρεις πού περιπλανήθηκε ο Οδυσσέας όταν θα βρεις τον παπουτσή που έραψε τον ασκό των ανέμων».

Όπως γράφει όμως ο Στράβωνας:

«Και όπως όταν κάποιος επικαλύπτει τον άργυρο με χρυσό», έτσι ακριβώς κι ο Όμηρος στις αληθινές περιπέτειες προσθέτει ένα μυθικό στοιχείο, καρυκεύοντας και στολίζοντας τον λόγο του, έχει όμως κατά νου τον ίδιο στόχο όπως και ο ιστορικός και όποιος διηγείται γεγονότα. Έτσι, παίρνοντας τον Τρωικό πόλεμο, ένα πραγματικό γεγονός, τον εξωράισε με τις μυθοποιίες του, το ίδιο και τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα. Αλλά το να προσθέτει εκ του μηδενός κενές τερατολογίες στα αληθινά γεγονότα, δεν είναι κάτι που χαρακτηρίζει τον Όμηρο.

Ο κυρίαρχος άνεμος στην ανατολική Μεσόγειο είναι γνωστός στα ελληνικά ως μελτέμι και κάθε φορά πνέει σταθερά από τα βορειοανατολικά επί πέντε ή και παραπάνω συνεχόμενες μέρες. Έτσι, όταν ο Οδυσσέας πέρασε τα Κύθηρα, πρέπει να παρασύρθηκε από το Λιβυκό πέλαγος προς τα παράλια της Βόρειας Αφρικής, μια απόσταση σχεδόν χιλίων χιλιομέτρων, και πρέπει να βγήκε στην ακτή που σήμερα είναι το σύνορο Λιβύης και Τυνησίας.

Πρωτοδιέσχισα τη Μεσόγειο τον Οκτώβριο του 1945, πάνω σ’ ένα οπλιταγωγό του ναυτικού των ΗΠΑ, το οποίο στα τέλη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου μας έφερνε από την Καλκούτα πίσω στη Νέα Υόρκη μέσω της διώρυγας του Σουέζ. Είχα διαβάσει την Οδύσσεια δύο χρόνια νωρίτερα, προτού παρατήσω το γυμνάσιο για να καταταγώ στο ναυτικό και να γνωρίσω τον κόσμο, έτσι όταν περάσαμε τη διώρυγα και κατευθυνθήκαμε δυτικά διασχίζοντας τη Μεσόγειο ήξερα πως γρήγορα θα διασταυρωνόμουν με τη διαδρομή του Οδυσσέα.

Αφού περάσαμε τη διώρυγα νωρίς το πρωί, λίγο πριν από τα ξημερώματα της επόμενης μέρας, κοιτάζοντας προς τη δεξιά μεριά του πλοίου από την άνω γέφυρα, αντίκρισα το απόκρημνο ακρωτήριο Τρυπητή της Γαύδου, νότια της Κρήτης, που σηματοδοτεί το νοτιότερο σημείο της Ευρώπης. Λίγο μετά την ανατολή του ήλιου, κοιτάζοντας τώρα προς την αριστερή πλευρά, είδα ότι περνούσαμε το βορειότερο ακρωτήριο της Λιβύης, γνωστό στον Στράβωνα ως Φυκούς, λίγο δυτικότερα της αρχαίας ελληνικής πόλης Κυρήνης, πρωτεύουσας της Κυρηναϊκής, που ιδρύθηκε το 630 π.Χ. περίπου. Ύστερα μπήκαμε στον τεράστιο κόλπο που ο Στράβωνας αποκαλούσε Μεγάλη Σύρτη, ο οποίος εκτείνεται από τη Βεγγάζη μέχρι την Τρίπολη και τον περάσαμε τη νύχτα. Την αυγή της επομένης αρχίσαμε να στρίβουμε βορειοδυτικά για να περάσουμε τα στενά της Σικελίας, με την ακτή της Τυνησίας ορατή στην αριστερή μας πλευρά, περνώντας τη βαθιά εσοχή του Κόλπου Γκαμπές, της Μικρής Σύρτης του Στράβωνα. Το σούρουπο βγήκαμε από τα στενά περνώντας το ακρωτήριο Μπον από την αριστερή πλευρά, στρίβοντας δυτικά έτσι όπως περνούσαμε τόσο κοντά ώστε να βλέπουμε την Τύνιδα, την τοποθεσία της αρχαίας Καρχηδόνας. Τότε δεν το ήξερα, αλλά εκείνη την ημέρα είχα διασταυρωθεί δύο φορές με την πορεία του Οδυσσέα, τις διαδρομές που ακολούθησε προς και από τα παράλια της Βόρειας Αφρικής.

Ο Όμηρος, στη ραψωδία ι της Οδύσσειας, περιγράφει το πρώτο σημείο αποβίβασης του Οδυσσέα και των συντρόφων του αφού η καταιγίδα τους παρέσυρε πέρα από τον κάβο Μαλέα και τα Κύθηρα:

Εννιά μερόνυχτα παιδεύτηκα να με χτυπούν ολέθριοι άνεμοι
επάνω στο ψαρίσιο πέλαγο. δέκατη μέρα, και τότε μόνο
πιάσαμε στη γη των Λωτοφάγων που τρέφονται με τ’ άνθη τους.
Εκεί πατώντας στην ακτή, γυρέψαμε πρώτα νερό, ύστερα
το γεύμα οι σύντροφοί μου ετοίμασαν πλάι στα γρήγορα καράβια.

Ο Στράβωνας, περιγράφοντας αυτό το κομμάτι της βορειοαφρικανικής ακτής κατά μήκος του στενού της Σικελίας, γράφει:

Κοντά στην αρχή της Σύρτης [το βόρειο κέρας της Μικρής Σύρτης] βρίσκεται ένα μακρύ, αρκετά μεγάλο νησί, η Κέρκιννα [Σεργκί], με μια ομώνυμη πόλη, κι άλλο ένα μικρότερο, η Κερκιννίτις [Γαρμπί].

Αμέσως μετά βρίσκεται η Μικρή Σύρτη, η οποία λέγεται επίσης Λωτοφαγίτιδα Σύρτη. Η περίμετρος αυτού του κόλπου είναι χίλια εξακόσια στάδια, το δε πλάτος του στομίου εξακόσια. Και στις δύο άκρες του στομίου, κοντά στην ηπειρωτική χώρα, βρίσκονται νησιά, η προαναφερθείσα Κέρκιννα και η Μήνιγξ [Τζέρμπα], περίπου ίσα σε μέγεθος. Θεωρείται δε ότι η Μήνιγξ είναι η γη των Λωτοφάγων που αναφέρει ο Όμηρος και δείχνουν κάποια σύμβολα, καθώς και το βωμό του Οδυσσέα και τον ίδιο τον καρπό. Γιατί το δέντρο που λέγεται λωτός αφθονεί στο νησί και έχει πολύ γλυκιά γεύση.

Ο Οδυσσέας, στη ραψωδία ι της Οδύσσειας, λέει τι συνέβη σε τρεις από τους συντρόφους του όταν συνάντησαν τους Λωτοφάγους και γεύτηκαν τους λωτούς:

όποιος κι αν έφαγε λωτό, τον μελιστάλαχτο καρπό,
ξεχνούσε την αποστολή του, δεν ήθελε τον γυρισμό.
κι αυτοί βουλήθηκαν εκεί να μείνουν με τους Λωτοφάγους,
μασώντας τον λωτό, τον νόστο λησμονώντας.
Τότε κι εγώ με το στανιό τους φέρνω κλαίγοντας πίσω στα πλοία,
μέσα τους τράβηξα στα βαθουλά καράβια, στα ζυγά τους έδεσα.
Συγχρόνως παραγγέλλω στους άλλους τιμημένους μου συντρόφους
ν’ ανέβουν πάραυτα κι αυτοί στα γρήγορα πλεούμενα,
από τον φόβο μήπως κάποιος τους γευτεί λωτό, τον νόστο λησμονώντας.

Έπειτα «ανέβηκαν με δίχως καθυστέρηση, με τη σειρά στους πάγκους κάθησαν, / και τα κουπιά χτυπούσαν τώρα την αφρισμένη θάλασσα».

Τους Λωτοφάγους τους αναφέρει και ο Ηρόδοτος, ο οποίος τους τοποθετεί στην ίδια περιοχή με τον Στράβωνα, αν και η γνώση του για την ακτή είναι ελλιπής:

Το ακρωτήριο που εξέχει προς την θάλασσα από την περιοχή αυτή των Γινδάνων το κατοικούν Λωτοφάγοι, που τρέφονται μόνον με τον καρπό από τους λωτούς. Σε μέγεθος είναι όσος του σχίνου και σε γλύκα μοιάζει με τον καρπό του φοίνικα. Οι Λωτοφάγοι φτιάχνουν και κρασί από τους λωτούς.

Οι Χάου και Γουέλς, στο Σχόλιο στον Ηρόδοτο (1912), δίνουν κάποιες ενδιαφέρουσες πληροφορίες γι’ αυτό το φρούτο:

Ο Η. [Ηρόδοτος] είναι ακριβής στην περιγραφή του λωτού, λόγω της μυθικής του φήμης στον Όμηρο ότι προκαλεί τη λήθη της πατρίδας και της οικογένειας. ο Πολύβιος τον περιγράφει ακόμα πιο λεπτομερώς. Είναι ένα είδος αγκαθωτού δέντρου, της τζιτζιφιάς (Zizyphus vulgaris) της οικογένειας ραμνίδες, στην οποία ανήκει ο αγγλικός ράμνος, με έναν καρπό σαν το δαμάσκηνο σε μέγεθος και σχήμα, ο οποίος τρώγεται, ειδικά όταν ξεραθεί. Ο αιγυπτιακός λωτός είναι εντελώς διαφορετικός. […] Από τον καρπό αυτό εξακολουθεί να φτιάχνεται ένα είδος κρασιού.

Η Τζέρμπα κατοικείται από την προϊστορική εποχή από Βέρβερους, τους αυτόχθονες της Βόρειας Αφρικής δυτικά της κοιλάδας του Νείλου, που είναι κατανεμημένοι σε όλη την έκταση από τις ακτές του Ατλαντικού μέχρι την όαση της Σίβα, στα σημερινά σύνορα μεταξύ Λιβύης και Αιγύπτου, κι από τη Μεσόγειο μέχρι τον ποταμό Νίγηρα. Ιστορικά μιλούσαν διαλέκτους της βερβερικής γλώσσας, που μαζί σχηματίζουν έναν κλάδο της αφροευρωπαϊκής οικογένειας γλωσσών. Οι σύγχρονοι Βέρβεροι κατάγονται από τους πρωτοβέρβερους, τα μέλη της φυλής που αναφέρεται στα αρχεία της αρχαίας Αιγύπτου. Οι πρωτολιβυκές φυλές σχηματίστηκαν την ομηρική εποχή, στα τέλη της Εποχής του Χαλκού και στις αρχές της Εποχής του Σιδήρου.

Οι παραδοσιακές δοξασίες των Βορειοαφρικανών Βερβέρων έχουν επηρεαστεί διαδοχικά από την επαφή με την αρχαία Αίγυπτο, τη Φοινίκη, τον ιουδαϊσμό, την ελληνιστική Ελλάδα, τον πρώιμο χριστιανισμό και το μεσαιωνικό ισλάμ. Η Τζέρμπα είναι ένα κέντρο της ισλαμικής σέκτας Αλ Ιμπαντίγια, ενώ είχαν και μια αρχαία ιουδαϊκή κοινότητα, μέλη της σέκτας Κοχανίμ, που εξακολουθεί να ασκεί τη λατρεία της στη συναγωγή Ελ Γρίμπα, μία από τις παλιότερες στον κόσμο, που χρονολογείται το 500 π.Χ. περίπου.

Η Τζέρμπα, το μεγαλύτερο νησί της Βόρειας Αφρικής, με πληθυσμό 140.000, είναι ένα από τα λίγα μέρη της Τυνησίας όπου μιλούν ακόμα βερβερικά. Οι όμορφες παραλίες της, μία από τις οποίες πρέπει να ήταν εκείνη όπου αποβιβάστηκαν ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του, την έχουν κάνει δημοφιλή τουριστικό προο-ρισμό. Η Τζέρμπα Ατζίμ, η τρίτη μεγαλύτερη πόλη του νησιού, στον στενό πορθμό που χωρίζει την Τζέρμπα από την ηπειρωτική χώρα, ήταν το 1977 η βάση του συνεργείου που γύρισε την πρώτη ταινία του Πολέμου των Άστρων, έχοντας επιλεγεί μάλλον για την απόκοσμη ατμόσφαιρα της γης των Λωτοφάγων.

Ο Οδυσσέας ανέβασε στο πλοίο τους συντρόφους του που είχαν γευτεί λωτό κι έπειτα ξεκίνησε για το επόμενο στάδιο του ταξιδιού, που τον έφερε στη γη των Κυκλώπων. Το ταξίδι μπορεί να ήταν σύντομο, αφού ο Οδυσσέας το περιγράφει μόλις σε δύο προτάσεις, έστω και μεγάλες:

Σε λίγο ξανοιχτήκαμε, πιο πέρα πλέοντας με την καρδιά βαριά,
ωσότου φτάσαμε στη γη των αλαζονικών δίχως θεσμούς Κυκλώπων.
Που αφήνοντας την τύχη τους στους αθανάτους,
μήτε φυτεύουν με τα χέρια τους μήτε κι οργώνουν.
Όλα τους βγαίνουν από μόνα τους, δίχως σπορά κι αλέτρι.
σιτάρι και κριθάρι, κι ακόμη αμπέλια φορτωμένα
με σταφύλια για κρασί – βρέχει ο Δίας για χάρη τους
κι εκείνα μεγαλώνουν.
Αυτοί δεν ξέρουν και δεν έχουν αγορές, να παίρνουν αποφάσεις
και να βγάζουν νόμους. ζούνε σ’ απότομες κορφές,
επάνω σε ψηλά βουνά, μέσα σε θολωτές σπηλιές,
ορίζοντας καθένας μόνος του παιδιά, γυναίκες – καμιά δεν έχουν
φροντίδα για τους άλλους.

Ο Πλάτωνας εκφράζει την άποψη (Νόμοι, 3.680) ότι η περιγραφή της ζωής των Κυκλώπων από τον Όμηρο δίνει ένα παράδειγμα του πρώτου σταδίου του πολιτισμού, προτού η ανθρωπότητα εμπλακεί σε κοινοτικές και διακοινοτικές δραστηριότητες και θεσπίσει νόμους.

Twitter