Albert Camus: «Ο πρώτος άνθρωπος»
Μόνο και μόνο το ότι ο συγγραφέας ξεψύχησε παρέα με το χειρόγραφο αυτού του βιβλίου, μέσα στις λιωμένες λαμαρίνες ενός αυτοκινήτου Facel Vega, ύστερα από το γνωστό αυτοκινητιστικό δυστύχημα στο Βιλμπλεβέν που του κόστισε τη ζωή, το κάνει αυτόχρημα και κάπως σπουδαίο, σημαντικό. Πόσο δε μάλλον όταν ο συγκεκριμένος συγγραφέας είναι ένας από τους κολοσσούς της νεότερης γαλλικής γραμματείας, τα έβαλε με επιτυχία με τον Σαρτρ –και καλά έκανε–, μας παρέδωσε ένα εξαιρετικό δοκίμιο για τη φιλοσοφία του παραλόγου μαζί με πολλά άλλα δοκίμια, καθώς και μια ντουζίνα περίπου λογοτεχνήματα, που όλα μεταφράζονται, διαβάζονται και αναλύονται ακόμα και σήμερα. Το σίγουρο, πάντως, είναι πως ο Αλμπέρ Καμί στάθηκε τραγικά άτυχος στη ζωή του. Παρά το ότι κατάφερε τόσο πολλά στα μόλις σαράντα επτά χρόνια ζωής που διάνυσε. Τραγικά άτυχος αφού αυτό το βιβλίο, Ο πρώτος άνθρωπος, που μας παραδίδουν οι εκδόσεις Καστανιώτη, σε μια εξαιρετική μετάφραση της κ. Ρ. Κολαΐτη, ήθελε να είναι το opus magnum της λογοτεχνικής του παραγωγής –και μάλλον κάπως έτσι θα ήταν– δεν κατάφερε, φυσικά, να το τελειώσει. Τραγικά άτυχος αφού τρία χρόνια πριν τον θάνατό του τιμήθηκε με το Νομπέλ λογοτεχνίας –ήταν μόλις σαράντα τεσσάρων ετών– και δεν πρόλαβε, ίσως, να δρέψει όλες τις δάφνες του. Τραγικά άτυχος αφού γνώρισε τον πατέρα του μέσα από μια φωτογραφία – ο Λισιέν Καμί σκοτώθηκε το 1914, έναν χρόνο μετά τη γέννηση του γιου του. Ίσως όμως και όλες αυτές οι «τραγικές ατυχίες» του να τον έκαναν τόσο σπουδαίο. Και, τελικά, μπορεί να είμαστε εμείς οι «τραγικά άτυχοι», αν αναλογιστούμε τι άλλο θα είχε να μας παραδώσει αυτός ο συγγραφέας, αν ζούσε έστω είκοσι χρόνια ακόμα.
Η πρώτη έκδοση του βιβλίου γίνεται το 1994 (για την Ελλάδα το 1995 από τις εκδόσεις Λιβάνη). Από την κόρη του Καμί, Κατρίν. Η ιστορία είναι γνωστή γύρω από την καθυστέρηση αυτής της έκδοσης. Η πρώτη δακτυλογράφηση του κειμένου έγινε από τη σύζυγό του Καμλί Φρανσίν, πολύ λίγο μετά τον θάνατο του συγγραφέα. Ο εκδότης Gallimard με τη Φρανσίν και κάποιοι που είχαν διαβάσει αυτές τις σημειώσεις συμφώνησαν πως δεν έπρεπε να εκδοθεί, αφού ήταν ημιτελές και με πολλές διορθώσεις, γεγονός που θα έβλαπτε τη φήμη του συγγραφέα. Το χειρόγραφο ήταν ένα κείμενο «δίχως τελείες ούτε κόμματα, με έναν γραφικό χαρακτήρα βεβιασμένο, δυσκολοδιάβαστο, που ουδέποτε έτυχε περαιτέρω επεξεργασίας». Στη δεκαετία του ’80 η Κατρίν ξεκινά την αποκατάσταση του τότε δακτυλογραφημένου κειμένου της μητέρας της. Επίπονη, κοπιαστική και χρονοβόρα διαδικασία, που κράτησε μέχρι το ’94, όταν και εκδίδεται.
Κι αν ο «πρώτος άνθρωπος» του βιβλίου είναι ο ίδιος ο Καμί, κάποιες από τις δυσκολίες της παιδικής ηλικίας που τον δίδαξαν και τον σημάδεψαν και κατ’ επέκταση χάραξαν τον δρόμο γι’ αυτό που έγινε στη συνέχεια μπορούμε να τις βρούμε μέσα σε αυτό. Και επειδή ακριβώς αυτά τα διασωθέντα κεφάλαια αναφέρουν πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία, με τα όποια λάθη υπάρχουν μέσα σ’ αυτά σχετικά με τα ονόματα ή τα αδέρφια του πρωταγωνιστή Ζακ Κορμερί, πολλοί κριτικοί θεώρησαν πως το βιβλίο αυτό θα ήταν αυτοβιογραφικό. Είναι όμως πολύ φτωχό να θεωρήσουμε πως ο Καμί θα έκανε απλά ένα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα.
Αν κατάφερνε να επιζήσει του δυστυχήματος και να ολοκληρώσει αυτό το βιβλίο ο Καμί, όπως ακόμα σχηματιζόταν στο μυαλό και τις σημειώσεις του, όχι μόνο θα τον επανέφερε στον χώρο του μυθιστορήματος, που τόσο επιθυμούσε, αλλά ίσως ακόμα και να τον τοποθετούσε δίπλα ακριβώς στον Τζόις και τον Οδυσσέα του…
Πρόλαβε να γράψει μόλις 144 χειρόγραφες σελίδες, με αρκετές σημειώσεις στο περιθώριο αυτών και κάποια «Φύλλα», όπως ο ίδιος τα ονομάζει, στο τέλος, με προσχέδια και ιδέες-σημειώσεις σχετικά με τα ήδη γραμμένα κεφάλαια, αλλά και αυτά που θα ακολουθούσαν. Από αυτά καταλαβαίνουμε πως σκοπός του ήταν να γράψει κάτι μεγάλο και μεγαλειώδες. Κάτι που θα περιελάμβανε πάρα πολλά στοιχεία, επιλεγμένα από τη φιλοσοφία του –όχι μόνο του παραλόγου– αλλά και προέκταση διάφορων ιδεών που τον απασχόλησαν στα λογοτεχνικά του έργα. Ακόμα και για τα ήδη υπάρχοντα κεφάλαια, οι σημειώσεις του τέλους μάς κάνουν να καταλάβουμε πως μάλλον, στην τελική μορφή, δεν θα διατηρούνταν έτσι. Στην ουσία, κάνουμε λόγο μόνο για σπαράγματα κάποιων κεφαλαίων, που, σαφώς, έχουν έναν άξονα αναφορικά με το πού ήθελε να κινηθεί ο συγγραφέας, όχι όμως και την τελική μορφή και κατάληξή τους ως προς το νόημα. Κι όταν αυτός ο συγγραφέας είναι ο Καμί, τότε σίγουρα έχουμε πολλές αμφιβολίες γι’ αυτήν τη διατήρηση της αρχικής μορφής.
Το βιβλίο ξεκινάει με τη γέννηση του Ζακ Κορμερί. Συνεχίζει με τα παιδικά του χρόνια στο Αλγέρι, τη φοίτησή του στο γυμνάσιο και το λύκειο, τις σχεδόν άριστες μαθητικές επιδόσεις, τη φτωχή οικογενειακή ζωή με τη μητέρα, τη γιαγιά και τους θείους του. Διανθίζεται με την αναζήτηση του πατέρα – πιο σωστά την ανακάλυψή του, αφού σκοτώθηκε στον πόλεμο όταν ο μικρός Ζακ ήταν μόλις ενός έτους, με διάφορες σκέψεις γύρω από τη φτώχεια της οικογένειας, οικονομική και πνευματική, αλλά και με διάφορα σχόλια, ανθρωπολογικής υφής, για τους ντόπιους και γενικότερα τους λαούς της Μεσογείου. Ο Καμί παραμένει και πάλι εστιασμένος πάνω στον άνθρωπο, είτε με τον αγώνα της καθημερινής του επιβίωσης, είτε «διαβάζοντας» τις επιπτώσεις ενός πολέμου είτε επιχειρώντας να πάρει θέση σε πολιτικά ζητήματα είτε θέλοντας να αναλύσει τρομοκρατικά φαινόμενα στο Αλγέρι.
Έτσι, λοιπόν, το μόνο που μας μένει να κάνουμε είναι να καταφέρουμε να δούμε μέσα από σημειώσεις, διορθώσεις, δυσανάγνωστες λέξεις και διάσπαρτες ιδέες προς τα πού, περίπου, ήθελε να κινηθεί ο συγγραφέας και πώς, ίσως, θα ήταν μια τελική μορφή του κειμένου, ως προς το νόημα και τις ιδέες.
Αρχική πρόθεση του συγγραφέα ήταν μέσα από μια αυτοβιογραφική ματιά να δώσει την ιστορία της Αλγερίας, δηλαδή μέσα από τα μάτια των Γάλλων αποίκων της. Όπως όμως ακριβώς κι ο Ζακ συνειδητοποιεί πως ο πατέρας του πέθανε πολύ νεότερός του, όταν αποφασίζει να επισκεφτεί τον τάφο του, έτσι κι ο Καμί, όταν επισκέπτεται τον τάφο του πατέρα του, αντιλαμβάνεται πως ο «πρώτος άνθρωπος» είναι αυτός κι όχι ο πατέρας του. Κι από κάπου εδώ αρχίζει η μετατόπιση του κεντρικού άξονα της αρχικής ιδέας. Η αναζήτηση του πατέρα έφερε την αποκάλυψη και οδήγησε στην ανακάλυψη και αναγνώριση του εαυτού ως πρώτου ανθρώπου. Δεν ήταν εκείνος ο πρώτος άνθρωπος, αλλά ο ίδιος ο συγγραφέας-πρωταγωνιστής Ζακ. Σε αυτή τη βιβλική αναζήτηση του εαυτού παραπέμπει και η εικόνα της γέννησης του Ζακ στο πρώτο κεφάλαιο – μια πρισματική εικόνα γέννησης ενός σύγχρονου Ιησού. Διόλου τυχαία ο Καμί είχε δηλώσει σε συνέντευξή του λίγο πριν πεθάνει πως σκεφτόταν να ονομάσει αυτό το μυθιστόρημα «Αδάμ». Κι από εκεί και πέρα ακολουθούν όλα τα άλλα σχήματα, περί πολιτικής, τρομοκρατίας, ηθικής, δικαιοσύνης κ.λπ. Η ζωή του μετανάστη, πατριώτη, αγωνιστή, φτωχού μα πρωτίστως ηθικού και δίκαιου ατόμου, που μαθαίνει ως «πρώτος άνθρωπος», ένας Αδάμ, την ζωή απ’ την αρχή, με έδρα την Αλγερία και ό,τι έχει αυτή να του προσδώσει και επιχειρεί να κατακτήσει όχι τον κόσμο, αλλά την ίδια τη ζωή, επιδεικνύοντας ιδιαίτερο σεβασμό απέναντι στον Άνθρωπο.
Αν κατάφερνε να επιζήσει του δυστυχήματος και να ολοκληρώσει αυτό το βιβλίο ο Καμί, όπως ακόμα σχηματιζόταν στο μυαλό και τις σημειώσεις του, όχι μόνο θα τον επανέφερε στον χώρο του μυθιστορήματος, που τόσο επιθυμούσε, αλλά ίσως ακόμα και να τον τοποθετούσε δίπλα ακριβώς στον Τζόις και τον Οδυσσέα του… Το σίγουρο είναι πάντως πως και ο Καμί πέθανε, και το κείμενο έμεινε λειψό, και η λογοτεχνία στερήθηκε ενός εξαιρετικού μυθιστορήματος.
Ο πρώτος άνθρωπος
Αλμπέρ Καμί
Μετάφραση: Ρίτα Κολαΐτη
Καστανιώτης
336 σελ.
ISBN 978-960-03-6292-3
Τιμή: €16,96
