John Williams: «Ο Στόουνερ»
Ο Στόουνερ του Τζον Ουίλιαμς εκδόθηκε στις ΗΠΑ το 1965, στη Μεγάλη Βρετανία το 1973, Vintage 2003 και 2012 και στην Ελλάδα εφέτος, για πρώτη φορά, 2017, από τη σειρά «Aldina» των εκδόσεων Gutenberg. Την εξαιρετική αυτή σειρά, που διευθύνει η Ζωή Μπέλλα, εμπνεύστηκε και οργάνωσε ο εκλιπών πλέον φιλόλογος και ποιητής, σύζυγός της, Δημήτρης Αρμάος. Ζευγάρι στη ζωή και στην ποίηση, συνεργάτες στις εκδόσεις και την κριτική των βιβλίων, παραμένοντας αχώριστοι και μετά τον πρόωρο θάνατο του Δημήτρη, η Ζωή συνεχίζει το έργο του.
Ο τίτλος της σειράς, «Aldina», παίρνει το όνομά της από τον Άλδο Μανούτιο που, αφήνοντας άλλες ασχολίες, αφοσιώθηκε στην έκδοση εξαιρετικών βιβλίων, ανάμεσα στα οποία ήταν ποιήματα του λυρικού ποιητή Μουσαίου, αττικές τραγωδίες και κωμωδίες, ομηρικά έπη, έργα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, αρχαιοελληνικό και λατινικό λεξικό, γραμματικές, ψαλτήρια και άλλα. Σταματώ για λίγο στο λογότυπο –ένα δελφίνι τυλιγμένο γύρω από μια άγκυρα– για να το συγκρίνω με ένα άλλο –δελφίνι τυλιγμένο γύρω από μία τρίαινα– που κοσμεί το εξώφυλλο του Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη.
Ο Ουίλιαμς μέσα από τη μελέτη-πορτρέτο του ήρωά του, μας δείχνει όλη τη διαδικασία-πορεία ενός υποψήφιου προς την ακαδημαϊκή καριέρα, της οποίας η βάση, παραμερίζοντας τη μίζερη κοινωνική προέλευση, είναι η αγάπη για ό,τι επιδιώκει, αγάπη για τα κλασικά κείμενα και μόχθος για την κατάκτηση της γνώσης.
Η ζωή του Στόουνερ ανήκει σ’ εκείνες τις περιπτώσεις που λέμε για αλλού η ζωή προόριζε τον σπόρο της και σε άλλο χωράφι φύτρωσε. Έτσι, από αγρότης, όπως οι ταπεινοί γονείς του, σπουδαστής στη Γεωπονική Σχολή, το αποκορύφωμα της αγροτικής καταξίωσης, σπουδάζει Φιλολογία. Ο συγγραφέας, ερευνώντας τα σημάδια που άφησε ο Στόουνερ, ανατρέπει τη γνωστή ρήση «το μήλο κάτω από τη μηλιά» και αναδεικνύει τη δύναμη της θέλησης σε καθοδηγητικό παράγοντα της ζωής και της κοινωνικής καταξίωσης, εφόσον, σταθερός σαν πέτρα, διαψεύδει το προγνωστικά των άλλων, αδιαφορεί γενικά για τον περίγυρο και προσηλώνεται φανατικά σ’ αυτό που του κεντρίζει το ενδιαφέρον και τον κάνει να νιώθει ότι αλλάζει. Και γίνεται αυτό που θέλησε να γίνει και τον γοητεύει. Αφοσιώνεται σιωπηρά, χωρίς τον εκκωφαντικό θόρυβο άλλων διαπρεψάντων. Η ευτυχία δεν προσμετράται στα θετικά, μια και αυτή δεν τον καταδέχτηκε. Αντιθέτως, η ατυχία αφήνει το στίγμα της και στα προσωπικά και στα επαγγελματικά του. Και στο σπίτι και στο πανεπιστήμιο. Ποιο είναι το πανεπιστήμιο; Πιθανόν του Μιζούρι, όμως με τόσες παρεμβάσεις από την πλευρά της φαντασίας, ούτε το συγκεκριμένο πανεπιστήμιο ούτε τα πρόσωπα έχουν σχέση με την πραγματικότητα, όπου η fiction, εν πολλοίς, την έχει επιτυχώς υποκαταστήσει, επιβεβαιώνοντας το ότι η λογοτεχνία είναι καθρέφτης της ζωής, πηγάζει από αυτήν και καθρεφτίζεται σ’ αυτήν.
Ο Ουίλιαμς αρχίζει τη «βιογραφία» του Στόουνερ από τη ζωή στο χωριό και τις σκληρές αγροτικές δουλειές και ευθύγραμμα στον άξονα του χρόνου, τον παρακολουθεί μέχρι τέλους, εστιάζοντας κάθε φορά σε άλλο σημείο της ζωής του. Περιγράφει το σκηνικό μέσα στο σπίτι και τον περιβάλλοντα χώρο, σαν να τον βλέπει, καθώς και την κατάσταση στο σπίτι, τη ζωή στη Γεωπονική Σχολή, τις σπουδές στη Φιλολογία, τη γνωριμία με την Ίντιθ και τη συζυγική ζωή, την πανεπιστημιακή κοινότητα και τις συγκρούσεις, την ερωτική σχέση με την Κάθριν και το θλιβερό τέλος. Περιγράφει σαν να βλέπει και σαν να ζει ο ίδιος τη ζωή του ήρωά του, με εμφανή την υπερασπιστική του διάθεση.
Στο τέλμα της ζωής, ανατροπή πρώτη η Γεωπονική Σχολή. Ωστόσο και εκεί υποχρεώνεται να κάνει ό,τι και στο χωριό του: όργωμα, σβάρνισμα, άρμεγμα, κόψιμο ξύλων, μάζεμα αυγών, άλλες δουλειές, με αντάλλαγμα τροφή και παραμονή σ’ ένα άθλιο παγωμένο δωμάτιο για εννέα μήνες. Κάνει ό,τι του λένε, αδιαμαρτύρητα, χωρίς να δυσανασχετεί και διαβάζει τα βιβλία του, χωρίς ενδιαφέρον. Κι εκεί ανάμεσα σε άλλα μαθήματα, όπως η Εδαφοχημεία, του κάνει νεύμα το υποχρεωτικό για όλους μάθημα τηςΕπισκόπησης της Αγγλικής Λογοτεχνίας. Το μάθημα διδάσκει ο δ/ντής του τμήματος Άρτσερ Σλόουν που θα κεντρίσει το ενδιαφέρον του φοιτητή, ζητώντας επιμόνως την ερμηνεία ενός σονέτου του Σαίξπηρ και παράλληλα προβάλλοντας τη σημασία του: «Κύριε Στόουνερ, τι θέλει να πει το σονέτο;», «Είναι σονέτο, κύριε Στόουνερ … μια ποιητική σύνθεση αποτελούμενη από δεκατέσσερις στίχους … έργο του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, ενός ποιητή ο οποίος έχει μεν πεθάνει προ πολλού, παρά ταύτα κατέχει σημαντική θέση στη σκέψη αρκετών ανθρώπων», «Τι σας λέει ο ποιητής, κύριε Στόουνερ;». Ο Στόουνερ δεν ξέρει τι του λέει ο ποιητής. Αργότερα, θα συναντήσει ερωτευμένα διάσημα ζευγάρια στην κλασική λογοτεχνία –Τριστάνος και Ιζόλδη, Πάολο και Φραντσέσκα, Πάρις και Ελένη– και θα κάνει τη δεύτερη ανατροπή και ο σπόρος από τη Γεωπονική θα μεταφυτευτεί στη Φιλολογία. Και θα αρχίσει τις βόλτες στις αίθουσες του πανεπιστημίου και στη βιβλιοθήκη και, τέλος, με τη συμβουλή του Σλόαν, θα αποφασίσει να παραμείνει στο πανεπιστήμιο και να γίνει δάσκαλος. Το 1915 ολοκληρώνει τη διατριβή του στην προσωδία σ’ έναν από τους Θρύλους του Καντέρμπιουρι, του Τσώσερ. Μετά, μελετά Μίλτον, Μπέικον και Τζόνσον· και ο κόσμος του αλλάζει. Παραμένει στο πανεπιστήμιο, ενώ στην Ευρώπη μαίνεται ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος και οι φίλοι του στρατεύονται. Ο ένας γυρίζει, ο άλλος σκοτώνεται. Οι συζητήσεις περιστρέφονται γύρω από το θέμα του πολέμου και του θανάτου, τη ρευστή ιδέα του τι πρέπει να κάνει κάποιος, ότι «ο πόλεμος σκοτώνει κάτι που δεν ανακτάται ποτέ», ότι υπάρχουν και άλλοι θάνατοι, πέρα από τη φθορά της ατελούς σάρκας. Παράλληλα εξετάζει τον θάνατο μέσα από Λατίνους και Μεσαιωνικούς ποιητές. Διαβάζει Κάτουλλο και Γιουβενάλη, σκέφτεται ότι και η εξορία ένα είδος θανάτου είναι.
Ο Ουίλιαμς μέσα από τη μελέτη-πορτρέτο του ήρωά του, μας δείχνει όλη τη διαδικασία-πορεία ενός υποψήφιου προς την ακαδημαϊκή καριέρα, της οποίας η βάση, παραμερίζοντας τη μίζερη κοινωνική προέλευση, είναι η αγάπη για ό,τι επιδιώκει, αγάπη για τα κλασικά κείμενα και μόχθος για την κατάκτηση της γνώσης. Μόχθος αντίστοιχος μ’ εκείνον της γης που εξασφαλίζει τα προς το ζην, αγώνας και μέσα στο πανεπιστήμιο με τις ίντριγκες, φιλίες, αντιζηλίες, στημένες κατηγορίες. Αγώνας και στο σπίτι με μια αντιερωτική σύντροφο, που ερωτεύτηκε coup de foudre, κεραυνοβόλα, με την πρώτη ματιά –love at first sight–, αγάπης αγώνας άγονος, όμως, για να μιλήσουμε σαιξπηρικά, για μια νεαρή «με ισχνό ταλέντο στις πιο καθώς πρέπει τέχνες», που δεν ήθελε έρωτα παρά μόνο για να τεκνοποιήσει και, τηρουμένων των αναλογιών, σαν άλλη Μις Χάβινσαμ στις Μεγάλες προσδοκίες, κατέστρεψε τη ζωή της κόρης.
Η λεπτομερής περιγραφή που αφιερώνει ο Ουίλιαμς στην Ίντιθ και στα «ταλέντα» της, καθώς και η περιγραφή της λευκής γαμήλιας νύχτας, με τη νεόνυμφη σαν ναρκωμένο σώμα στο κρεβάτι του χειρουργείου, με «τα σκεπάσματα ίσαμε το πιγούνι» (η γοητευτικότατη «ψυχρή» εκδοχή στο Σκοτεινό αντικείμενο του πόθου του Μπουνιουέλ, χωρίς τη γοητεία, βεβαίως), είναι αρκετά αποκαλυπτική της ψυχικής διαστρέβλωσης της προσωπικότητας της Ίντιθ που εδράζεται στην ανικανότητά της να ωριμάσει ως άνθρωπος και ως γυναίκα, οφειλόμενη στην οικογενειακή της διαπαιδαγώγηση. Η περιγραφή της μακρόστενης σιλουέτας της, μια άψυχη, πλαστική κούκλα και συγχρόνως παρανοϊκό νευρόσπαστο, σαν παρατραβηγμένο σε μήκος πορτρέτο του Μοντιλιάνι ή προραφαηλίτη ζωγράφου, αποδίδει το πλάσμα στο φυσικό του περιβάλλον: στενόμακρο σχήμα του κοριτσιού, στενάχωρο ψυχικό περιβάλλον, ψηλοτάβανα δωμάτια του σπιτιού. Ο πρώτος μήνας και ο πρώτος χρόνος πέρασε κι εκείνη παρέμεινε σαν αχινός που δεν μπορείς να τον αγγίξεις. Αλλά και η περιγραφή των άλλων προσώπων είναι επιτυχημένη. Ο νέος πρόεδρος του Τμήματος Αγγλικής Φιλολογίας, Χόλις Λόμαξ, ως σωματότυπος και χαρακτήρας παραπέμπει ευθέως στον Ριχάρδο Γ΄ του Σαίξπηρ, επιβεβαιώνοντας το οία η μορφή τοιάδε και η ψυχή. Ο Φιντς παραμένει πιστός και καλός φίλος μέχρι τέλους.
Παράλληλα το βιβλίο μάς προσφέρει θαυμάσιες σελίδες θεωρίας της λογοτεχνίας, και ψυχογραφίας, και πανεπιστημιακής κοινωνιολογίας (λειτουργία, εξετάσεις, συμβιβασμοί, πιέσεις) και ανάλυση πάνω στον έρωτα, την πηγή του και την αύξησή του, τον έρωτα τον καταδικασμένο που θα οδηγηθεί σε βίαιο τέλος και θα φέρει τις αναμενόμενες συνέπειες. Σε μια ευθύγραμμη πορεία στον χρόνο, κάθε θέμα προβάλλεται για λίγο και έπειτα παραχωρεί τη θέση του στο επόμενο, με φόντο τα προηγούμενα.
Τελικώς, ο Ουίλιαμς μας δίνει τη ζωή ενός ανθρώπου που αγάπησε σιωπηλά, που υπέμεινε αγόγγυστα, που δούλεψε σκληρά και απογοητεύτηκε οικτρά. Ένας Ιώβ άλλης κλίμακας που απόκτησε ό,τι πόθησε, αλλά δεν ευτύχησε. Που δεν έβλαψε, δεν κακολόγησε, δεν ενόχλησε και έζησε υπομένοντας την αδικία, την κακία, την ιδιοτροπία των άλλων. Η τρέλα, η βλακεία και η κακία του ανθρώπου ιστορικοφιλοσοφικά δικαιολογούνται, λέει ο Ντέιβιντ Χιουμ. Και ο Στόουνερ άντεξε, μέχρι που μαράθηκε, όπως τα φύλλα σ’ εκείνο το σονέτο του Σαίξπηρ, που τότε δεν ήξερε «τι θέλει να πει». Όμως, εκεί λίγο πριν το δύσκολο τέλος της ζωής, κάνει κίνηση ματ και τρώει τον «κακό», κι αυτό είναι μια ικανοποίηση και για τον ίδιο και για τον αναγνώστη.
Πολύ ωραίο βιβλίο, η Εισαγωγή του John McGahern, το Επίμετρο του Άρη Μπερλή, η μετάφραση της Αθηνάς Δημητριάδου και το έργο στο εξώφυλλο του Γ. Ρόρρη.
Ο Στόουνερ
John Williams
Μετάφραση: Αθηνά Δημητριάδου
Gutenberg
409 σελ.
ISBN 978-960-01-1849-0
Τιμή: €15,00
