Ονορέ ντε Μπαλζάκ: «Συνταγματάρχης Σαμπέρ»
Με μια αρκετά εκτενή αναφορά στην εξέλιξη του μυθιστορήματος, ο μεταφραστής Δημήτρης Στεφανάκης μπαίνει στον Συνταγματάρχη Σαμπέρ του Ονορέ ντε Μπαλζάκ. Κατ’ αρχάς αναφέρεται στους ειδικούς προσδιορισμούς που αποδόθηκαν στους μεγάλους δημιουργούς, ήτοι ο Θερβάντες και ο Ραμπελαί είναι θεμελιωτές, ο Λακλό και ο Στερν πρωτοπόροι, ο Φλομπέρ στιλιστικά μεγαλοφυής, ιδεολογική δύναμη έχει ο Σταντάλ, παλλόμενο ρεαλισμό ο Ζολά και ο Μωπασάν. Αποκαθηλώνονται άλλοι, διότι αν έγραφε κανείς σαν τον Μπαλζάκ, τον Σαίξπηρ, τον Βολταίρο, τον Ουγκώ θα χαρακτηριζόταν καρικατούρα, ενώ παράλληλα, ο Μπαλζάκ, ο Ντοστογέφσκι, ο Ντίκενς «έχασαν τα γαλόνια τους» (αν έγραφε τραγωδία σαν τους αρχαίους μας πώς θα χαρακτηριζόταν, άραγε; Είναι όμως η μορφή που μετράμε σ’ έναν μεγάλο δημιουργό του παρελθόντος; Νομίζω πως τα μεγάλα έργα της τέχνης σώζονται για το ιδεολογικό φορτίο τους και ας μας φαίνεται παλιομοδίτικη η αφήγηση με τις εκτενείς και κουραστικές περιγραφές, οι οποίες όμως μας δίνουν πολύτιμες πληροφορίες. Η μορφή αλλάζει ανάλογα με τις εποχές, αλλά ο κόσμος που μεταφέρει και οι ιδέες, έστω και με παλαιά μόδα ντυμένες, εξακολουθούν να έχουν απήχηση σε όλες τις εποχές).
Επανερχόμαστε στον Μπαλζάκ, τον οποίο θα πρέπει για τρεις λόγους, λέει ο Στεφανάκης, να ευγνωμονούμε: γιατί έδωσε στο μυθιστόρημα έναν φιλοσοφικό προσανατολισμό, ο Μπαλζάκ είναι φιλοσοφών αφηγητής (όπως, ας προσθέσουμε, από σκηνής φιλόσοφος είχε θεωρηθεί και ο Ευριπίδης και όχι μόνο). Δεύτερος λόγος για τον οποίο ξεχωρίζει ο Μπαλζάκ είναι γιατί «αφομοίωσε στοιχεία Ιστορίας, Τέχνης, Πολιτικής και Επιστήμης, μπορεί δηλαδή να συγκεράσει μέσα του τη σύνολη ανθρώπινη γνώση και εμπειρία» (να προσθέσω εδώ ότι στον πλατωνικό Πρωταγόρα, όπου γίνεται λόγος για την πολιτική αρετή, στο μεγάλο διάλειμμα συζητείται ένα ποίημα του Σιμωνίδη ή ότι σε κείμενα μέσα έχουμε εικαστικά παρεμβαλλόμενα, «εκφράσεις», όπως π.χ. είναι η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα στη Σ ραψωδία της Ιλιάδας και ακολουθούν άλλες πολλές ασπίδες, του Ηρακλή, του Αινεία κ.λπ.). Ουδέν καινόν υπό τον ήλιον, λοιπόν, τα πάντα έχουν ειπωθεί και ξαναλέγονται σε κάθε εποχή με νέα μορφή. Τρίτος λόγος για τον οποίο ευγνωμονούμε τον Μπαλζάκ είναι οι υπέροχοι χαρακτήρες του, διότι «χωρίς αδρούς και ολοκληρωμένους χαρακτήρες δεν νοείται μεγάλη λογοτεχνία». Ο δημιουργός του Συνταγματάρχη Σαμπέρ, λέει ο Στεφανάκης, «αποτελεί τον πρώτο μεγάλο ψυχογράφο στην Ιστορία του μυθιστορήματος… αναζητά πρόφαση, προκειμένου να μιλήσει για τα κακώς κείμενα της πολιτισμένης κοινωνίας, για την υποκριτική δικαιοσύνη, για την παντοδυναμία του συμφέροντος αλλά και για την απρόβλεπτη φύση της ανθρώπινης ψυχής».
Ευχάριστη η ανάγνωση, ωραία η μετάφραση, διαχρονικά τα θέματα και αιώνια τα συμφέροντα για τα οποία κανείς μπορεί, χωρίς να εκπίπτει κοινωνικά, να καταβαραθρώνεται ηθικά.
Ο Συνταγματάρχης που πολέμησε πλάι στον Ναπολέοντα, λοιπόν, επιστρέφει από τον πόλεμο, όπου όλοι πιστεύουν ότι σκοτώθηκε, στη μάχη του Εϊλό, και βρίσκει τη σύζυγό του ξανά παντρεμένη και φυσικά να διαχειρίζεται στον απόλυτο βαθμό την περιουσία του. Για κανένα λόγο η σύζυγος δεν θέλει να αναγνωρίσει τον πρώην σύζυγο, διότι κινδυνεύει να χάσει την κοινωνική της θέση πλάι στον κόμη που παντρεύτηκε. Ο γάμος της είναι επισφαλής, όμως, γιατί ο κόμης την παντρεύτηκε ιδιοτελώς και τώρα με την παλινόρθωση που η πολιτική έχει αλλάξει, καλύτερα θα ήταν να την ξε-παντρευτεί. Αυτά ξέρει και τρέμει η κόμισσα. Κι ο συνταγματάρχης περιφέρεται, σκιά του εαυτού του, σαν ο τελευταίος κουρελής και ζει σαν τους πιο περιθωριακούς τύπους της Γαλλίας, χωρίς να μπορεί να βρει το δίκιο του. Η γραφειοκρατία, οι δαιδαλώδεις διαδικασίες, τα αντικρουόμενα συμφέροντα, οι μηχανορραφίες της κόμισσας, η καχυποψία των Αρχών (φαίνεται ότι το φαινόμενο Σαμπέρ είναι συχνό και είναι πολλοί μάλλον αυτοί που επανέρχονται από τον κόσμο των νεκρών να διεκδικήσουν τις περιουσίες τους, αληθείς ή ψευδείς Σαμπέρ), εμποδίζουν τον Συνταγματάρχη να βρει το δίκιο του. Κι όταν θα είναι σε θέση να το βρει, θα υπαναχωρήσει και θα προτιμήσει τη φτώχεια του από το να πάρει τη θέση του πάλι ανάμεσα σ’ αυτούς που τώρα του τη στερούν και για τους οποίους πλέον δεν έχει καμιά εκτίμηση. Ο Συνταγματάρχης Σαμπέρ έχει αναδρομικά ξηλώσει όλα τα γαλόνια των αριστοκρατών και γενικώς όλων εκείνων που έχουν τη δύναμη να επιβάλλουν ως δίκαιο το συμφέρον τους. Προς αυτή την κατεύθυνση προσανατολίζεται και το σχόλιο του δικηγόρου, που ολοκληρώνει το μυθιστόρημα: «στην κοινωνία υπάρχουν τρία είδη ανθρώπων, ο ιερέας, ο γιατρός και ο νομικός» που δεν μπορούν να εκτιμήσουν τον κόσμο. «Φορούν κι οι τρεις μαύρα, ίσως γιατί πενθούν με τον τρόπο τους όλες τις αρετές, όλες τις ψευδαισθήσεις… Ο πιο δυστυχής από τους τρεις είναι ο δικηγόρος… Εμείς οι δικηγόροι ερχόμαστε αντιμέτωποι με τα πιο μελανά αισθήματα, τίποτα δεν τα διορθώνει… Και τι δεν έχουν δει τα μάτια μου! Ένα σωρό εγκλήματα για τα οποία η δικαιοσύνη δεν μπορεί να κάνει τίποτα… Εγώ θα αποσυρθώ στην εξοχή με τη γυναίκα μου. Το Παρίσι με αηδιάζει». Ο δικηγόρος θα αποσυρθεί στην εξοχή και ο Συνταγματάρχης θα πεθάνει στο γηροκομείο.
Δεν ξέρω αν τον Συνταγματάρχη Σαμπέρ είχε κατά νου ο Μένης Κουμανταρέας όταν έπλαθε στα ελληνικά τον Ωραίο λοχαγό του, που κι εκείνος γερνά περιφερόμενος στα γραφεία, όπου πια κανείς δεν θυμάται ούτε τι ήταν ούτε ποιος ήταν, για να βρει το δίκιο που η γραφειοκρατία του στερεί.
Τέλος, ο Συνταγματάρχης Σαμπέρ έχει μεταφερθεί στη μεγάλη οθόνη από τον Υβ Ανζελό με πρωταγωνιστές τον Ζεράρ Ντεπαρντιέ, τη Φανή Αρντάν και τον Φαμπρίς Λουσινί στους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Ευχάριστη η ανάγνωση, ωραία η μετάφραση, διαχρονικά τα θέματα και αιώνια τα συμφέροντα για τα οποία κανείς μπορεί, χωρίς να εκπίπτει κοινωνικά, να καταβαραθρώνεται ηθικά.
Συνταγματάρχης Σαμπέρ
Ονορέ ντε Μπαλζάκ
μετάφραση: Δημήτρης Στεφανάκης
Έναστρον
100 σελ.
Τιμή € 10,00
