Ο Νίκος Καζαντζάκης είναι 132 χρονών σήμερα. Πώς όμως μπορούμε να μετράμε τα χρόνια ενός θνητού που έχει κατακτήσει την αθανασία; Και αυτή η πορεία προς την αθανασία άρχισε νωρίς. Ο Καζαντζάκης πρωτοεμφανίζεται στα γράμματα στα 23 του και γράφει την ίδια χρονιά τρία βιβλία, τρία διαφορετικά λογοτεχνικά είδη –δοκίμιο, μυθιστόρημα, δράμα–, με βασικό κοινό χαρακτηριστικό τον στοχασμό. Συνεχίζει την παράδοση του Διαφωτισμού, ανανεώνει τα είδη λόγου που διακονεί, με άνοιγμα στη φιλοσοφική σκέψη και τον κοινωνικό προβληματισμό.

Φαντάζομαι ότι όλοι οι αναγνώστες του Καζαντζάκη νιώθουμε δέος όταν πιάνουμε στα χέρια μας ένα έργο του που κυκλοφορεί πρώτη φορά σε μορφή βιβλίου πάνω από έναν αιώνα μετά τη συγγραφή του. Δύο χαρακτηριστικά τραβούν την προσοχή μου· και τα δύο δείχνουν τον πλούτο των γνώσεων του νεαρού συγγραφέα. Κατ' αρχάς, αν και το έργο βασίζεται στον στοχασμό, ο Καζαντζάκης έχει ήδη μια αξιοθαύμαστη οικειότητα με τους κανόνες της δραματικής γραφής. Και όμως, όπως εξομολογείται σε επιστολή του στον διευθυντή του περιοδικού Πινακοθήκη, Δημήτριο Καλογερόπουλο, ελάχιστες φορές είχε πάει στο θέατρο. Συναντούμε δε και κάτι άλλο, ακόμη πιο εντυπωσιακό για έναν νεαρό συγγραφέα, το έργο βρίσκεται στο σταυροδρόμι της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.

Στην ίδια επιστολή γράφει: «Παρετήρησα όταν έγραφα ότι άκουα τα πρόσωπα εις τα οποία έθετα τας σκέψεις μου αλλά δεν τα έβλεπα. Μέσα μου εσχηματιζόταν όλος ο διάλογος, όλος ο ειρμός των σκέψεων, όλη η ψυχολογική σειρά των παραστάσεων – αλλά τας κινήσεις των προσώπων, τους πηγαινοερχομούς των, την έκφρασή των ακόμη δεν έβλεπα».

Σκοτάδι είναι η υποκριτική κοινωνία, αλλά και τα πρόσωπα που παίζουν το παιχνίδι της και ζουν στο ψεύδος. Ξημέρωμα είναι ο θάνατος του ειλικρινούς επαναστάτη, που θυσιάζεται για να προκαλέσει το μέλλον. Και ο συγγραφέας δημιουργεί δυνατά και ενάρετα όντα, για να οδηγήσουν στο φως. 

Τα πρόσωπα αυτονομούνται, όπως έκαναν ως τώρα, κυρίως στο έργο του Ντοστογιέφσκι. Εδώ πρώτα επιτρέπουν στον δημιουργό τους να τα ακούσει, να ακούσει τον θεατρικό λόγο σαν να μην τον είχε γράψει ο ίδιος, και στη συνέχεια να τα δει, να παρακολουθήσει το θέαμα στο θέατρο της φαντασίας του, πριν το δει πάνω στη σκηνή.

Θα μπορούσε να εκπονηθεί μια πραγματεία για την πρωτότυπη θεατρική τέχνη του Καζαντζάκη, αλλά ας δούμε δειγματοληπτικά την τεχνική που χρησιμοποιείται για να ανοίξουν και να κλείσουν οι τρεις πράξεις του έργου.

Αρχή του διαλόγου με σκηνικές οδηγίες: Κομψό σαλόνι αθηναϊκού σπιτιού. Ο αναγνώστης διαβάζει, ο θεατής βλέπει, ο συγγραφέας επιλέγει τον αστικό χώρο, εκεί που πρέπει και μπορεί να γίνει η ανατροπή, το απέδειξε εξάλλου η Γαλλική Επανάσταση. Την επικείμενη ανατροπή υπονοεί ήδη ο τίτλος Ξημερώνει: βρισκόμαστε σε μια μεταβατική στιγμή. Στη Θεογονία του Ησιόδου η στιγμή αυτή περνάει μέσα από κοσμογονική σύγκρουση.

Αρχή Δεύτερης Πράξης, σκηνική οδηγία: Εξοχικό σπίτι. Κομψό δωμάτιο. Ίδιο σκηνικό και στην Τρίτη Πράξη. Το αστικό δράμα συνεχίζεται, ενώ η λέξη «δωμάτιο» αποκαλύπτει ότι η Λαλώ, η ηρωίδα, είναι άρρωστη. «Ήλθαν οι φίλοι μας εδώ στην εξοχή και μένουν τόσες μέρες μαζί μας», λέει η Μαμμά στη Λαλώ και, σε μια προσεχτικά διατυπωμένη έκθεση, απευθύνεται στην ηρωίδα και πληροφορεί τον αναγνώστη-θεατή για όσα συνέβησαν στο κενό ανάμεσα στην Πρώτη και τη Δεύτερη Πράξη.

Στο τέλος της Πρώτης Πράξης, η Λαλώ αρνείται με έξυπνο τρόπο να στηριχθεί στον βραχίονα του Αλέκου, του συζύγου της, με τον οποίο δεν είναι ερωτευμένη: «Θα μ' οδηγήσεις εσύ με το χεράκι σου, ναι Χρυσούλα μου;» Η αυλαία πέφτει σιγά, σιγά. Στο τέλος της Δεύτερης Πράξης, Η Λαλώ ορμά στον Στέφανο να τον αγκαλιάσει και να τον φιλήσει ενώ η αυλαία πέφτει πολύ-πολύ αργά. Ακούγεται η φωνή της Χρυσούλας. «Μαμμά, φοβούμαι!» Ενώ στο τέλος της Τρίτης Πράξης, η Χρυσούλα είναι μακριά, πράγμα που υπονοεί ότι η Λαλώ έχει αποφασίσει να σώσει την κόρη της από μια ζωή γεμάτη ντροπή, σύμφωνα με την αστική ηθική. Οι τελευταίες λέξεις του έργου: «Ξημερώνει! Πάμε!» ακούγονται από τα χείλη της ηρωίδας, που σύμφωνα με τον συγγραφέα συμβολίζει το Ξημέρωμα. Πάμε: πρώτα στη θυσία κάποιων ηρωικών ατόμων, για να μπορέσουμε να πάμε στην πρόοδο της κοινωνίας. Ο Χριστός που μας σώζει από την υποκρισία είναι γυναίκα, κάτι που μας αφήνει κατάπληκτους όταν πρόκειται για έργο του Καζαντζάκη. Είναι η πρώτη και τελευταία φορά που το κύριο πρόσωπο έργου του είναι γυναίκα. Στον τίτλο δεν βρίσκεται το όνομά της, αλλά η συνέπεια του περάσματός της από τη γη. Και όταν μια άλλη γυναίκα, η Μέλισσα, θα δώσει το όνομά της στον τίτλο τραγωδίας με αρχαίο θέμα, δεν εμφανίζεται ποτέ στη σκηνή, απλούστατα γιατί είναι νεκρή. Μια πιθανή απάντηση στο ερώτημα «Γιατί εδώ η εξαίρεση; Γιατί γυναίκα;»: στο συγκεκριμένο έργο, η γυναίκα είναι αυτή που υποφέρει περισσότερο από την αντιπαλότητα πολιτισμού και φύσης. Η γυναίκα, πιο εύκολα από τον άντρα, αν είχε, τότε τουλάχιστον, να επιλέξει ανάμεσα στον θάνατο και την ντροπή, θα προτιμούσε τον θάνατο. Αν έφευγε με τον άντρα που αγαπούσε, δεν θα τονιζόταν «το έγκλημα των ψευδών που μας περικυκλώνουν», γράφει ο Καζαντζάκης στον Καλογερόπουλο.

Το δεύτερο χαρακτηριστικό που τραβάει την προσοχή, το έργο ως σταυροδρόμι της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, αποτελείται από έναν μεγάλο πλούτο αναφορών. Αναγνωρίζει κανείς ιδέες και τεχνικές παρμένες από όλο το φάσμα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Ας αρκεστούμε σε πολύ σύντομα σχόλια. Οφείλουμε να αρχίσουμε με το έργο που έρχεται στον νου όλων μας, την Άννα Καρένινα. Ο Αλέκος του Καζαντζάκη αντικαθιστά τον Αλεξέι του Τολστόι. Μήπως όχι απλώς γιατί ο συγγραφέας μας νιώθει την ανάγκη να παραπέμψει στο έργο από το οποίο εμπνέεται, αλλά και για να προετοιμάσει τον Αλέξη Ζορμπά; Ανάμεσα στον Αλέκο και το πρότυπο που δανείζεται ο Καζαντζάκης από τον Τολστόι υπάρχει μια μεγάλη διαφορά. Ο Αλέκος είναι έντιμος και ειλικρινά ερωτευμένος με τη Λαλώ. Θα ήταν πρίγκιπας παραμυθιού, αν ο έρωτας ήταν αμοιβαίος. Ο Καζαντζάκης γράφει ένα ψυχολογικό δράμα, ψάχνει μέσα στην ψυχή της ηρωίδας του και βρίσκει, όχι τόσο όσα την ξεχωρίζουν από τον άντρα, αλλά το ανθρώπινο ον που καταπιέζεται μέχρι θανάτου από τον πολιτισμό. Γεννημένος μεγάλος συγγραφέας, προφανώς γνωρίζει, χωρίς να είναι σημειολόγος, ότι τα πρόσωπα στα λογοτεχνικά έργα είναι συνάμα αληθινά και συμβολικά.

Την ίδια στιγμή που διαφοροποιείται από τον Τολστόι, ο Καζαντζάκης παραπέμπει στον Γκαίτε. Ο Φίλιππος λέει στη Λαλώ: «Κάποιο μυστήριο, κάποιος Νόμος παντοδύναμος μας σμίγει. [...] Νοιώθω είσαι κάτι τι δικό μου... σαν ν' αποσπάστηκες αποπάνω μου...». Οι δύο ερωτευμένοι είναι σαφέστατα οι πρωτόπλαστοι. Αλλά είναι, επίσης, όπως οι ήρωες στις Εκλεκτικές συγγένειες του Γκαίτε. Οι δυο τους είναι χημικά στοιχεία με μια έλξη που τους δίνει η φύση και που μόνο η λογική μπορεί να ανακόψει.

Σπουδαίος στοχαστής, ο Καζαντζάκης βλέπει το σκότος να διαδέχεται το σκότος, όπως ο Νίτσε. Ή βλέπει το Χάος να γεννά το Έρεβος, όπως ο Ησίοδος. Σκοτάδι είναι η υποκριτική κοινωνία, αλλά και τα πρόσωπα που παίζουν το παιχνίδι της και ζουν στο ψεύδος. Ξημέρωμα είναι ο θάνατος του ειλικρινούς επαναστάτη, που θυσιάζεται για να προκαλέσει το μέλλον. Και ο συγγραφέας δημιουργεί δυνατά και ενάρετα όντα, για να οδηγήσουν στο φως. Αυτή την πάλη και αυτή την ιδέα θέλει να παραστήσει ο Καζαντζάκης, όπως γράφει στην πολύτιμη επιστολή του. Δραματική ένταση και στοχασμός συνδιαλέγονται.

Και όταν η Λαλώ λέει στον Φίλιππο: «Γονατίσετε λοιπόν! Βάλετε το χέρι στην καρδιά σας, θυμηθείτε τις φράσεις που διαβάζουμε στα μυθιστορήματα», η αναφορά σε διάσημα μυθιστορήματα γίνεται φανερή. Ο Δον Κιχότης και η Έμα Μποβαρί ζούσαν μέσα στη φαντασία τους, επηρεασμένοι από τα μυθιστορήματα που είχαν διαβάσει, ιπποτικά ο πρώτος, ρομαντικά η δεύτερη. Επιπλέον, εδώ δίνεται μια άλλη διάσταση της λογοτεχνίας. Δεν είναι το πάθος που μας κάνει λογοτέχνες, ακριβώς το αντίθετο. Η λογοτεχνία είναι δημιουργός του πάθους, δίνει μορφή και ένταση στο πάθος με τον λόγο. Η παρουσία του ποιητή Φίλιππου, εκπροσώπου του μεγάλου έρωτα, ανάγεται σε παρουσία της κινητήριας δύναμης στη ζωή μας, μιας δύναμης που προβλέπει το μέλλον. Αυτή η πρόβλεψη είναι επίκαιρη ακόμη και σήμερα, καθώς όσο πιο πολύ προχωρά η ανθρωπότητα, τόσο αντιλαμβάνεται πόσο πολύς δρόμος τής απομένει.

Ο Γιατρός, ο ήρωας που εκπροσωπεί την Ημέρα και το Μέλλον, αποκαλεί τους ποιητές επικίνδυνους και, επιστρέφοντας στον Πλάτωνα, προτείνει να εξοριστούν από την πολιτεία. Ωστόσο, αντιτίθεται στη μιμητική ποίηση για διαφορετικούς λόγους. Όταν ο γιατρός λέει ότι οι ποιητές «μετέβαλαν το ένστικτο του έρωτα εις αίσθημα», ο συγγραφέας παραπέμπει συνάμα στη μάχη ανάμεσα στον ρεαλισμό και τον ρομαντισμό στο έργο του Φλομπέρ. Εδώ, ωστόσο, η δύναμη του ποιητικού λόγου είναι προφανής. Δεν αρκείται στην έκφραση των συναισθημάτων, τα δημιουργεί, τα ενδυναμώνει. Μια αναφορά σε γνωστό λογοτεχνικό κείμενο μπορεί να μετατρέψει τη Φωφώ, εκπρόσωπο της Νύχτας, σε συμπαθητικό πρόσωπο. «Δεν μπορείς να σκύψεις και να μαζέψεις την ευτυχία», λέει στη Λαλώ, με σαφή αναφορά στο γνωστό carpe diem του Οράτιου. Σκύβουμε να μαζέψουμε τη στιγμή, να αδράξουμε την ημέρα, όπως κάνουμε με ένα λουλούδι, σύμβολο της θνητότητάς μας.

Νεανικό έργο αλλά καθόλου πρωτόλειο. Τόσο πυκνό, πλούσιο σε νοήματα και προσεχτικά δομημένο, που ξεπερνά την ιδιότητα του φιλοσοφικού ειδυλλίου και γίνεται ζωντανό θεατρικό έργο. Κρατά, ωστόσο, τον νεανικό χαρακτήρα του με την απόλυτη πίστη του στο μέλλον.

Ξημερώνει
Δράμα εις πράξεις τρεις
Νίκος Καζαντζάκης
επιμέλεια: Νίκος Μαθιουδάκης, Αθανάσιος Καρασίμος
Εκδόσεις Καζαντζάκη
384 σελ.
Τιμή € 24,50

Twitter