Ουίλιαμ Σαίξπηρ: «Άμλετ»
Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Όνομα εμβληματικό. Αυτομάτως μας έρχεται στον νου ένας καταρράκτης τίτλων και, εν πρώτοις, ο πιο προβεβλημένος ήρωάς του, ο Άμλετ, ο νεαρός πρίγκιπας που με ένα βιβλίο στο χέρι φιλοσοφεί: «Να ζει κανείς ή να μη ζει, ιδού η απορία» και ένα κρανίο σαν φόντο, που θα φανεί, προϊούσης της εξέλιξης του έργου, ότι ήταν προδήλωση του θανάτου που θα κατακυριεύσει τη σκηνή. Οι δύο «φίλοι» του Άμλετ –ο Ρόζενκρατς και ο Γκίλντεστερν– έπεσαν οι ίδιοι στην παγίδα που του ετοίμαζαν, επειδή θέλησαν να παίξουν το παιχνίδι του Κλαύδιου σε βάρος του «τρελού» φίλου τους. Όμως, κατά τα λεγόμενα του «τρελού», «τρελός είμαι μονάχα όταν ο άνεμος φυσάει βόρειο-βορειοδυτικά./ Όταν ο άνεμος είναι από τον νοτιά, ξεχωρίζω γεράκι από ερωδιό» και σύντομα θα το αποδείξει. Η μητέρα του, η Γερτρούδη, που χήρεψε ξαφνικά, ξαναπαντρεύτηκε, επειδή «κάποιος διάβολος την ξεγέλασε στην τυφλόμυγα», στον μήνα απάνω, τόσο γρήγορα, που «τα ψητά κρέατα της παρηγοριάς σερβιρίστηκαν κρύα στα τραπέζια του γάμου». Τώρα απολαμβάνει τα «αγαθά» της νεόνυμφης, έτσι για να επιβεβαιώσει τον Σαίξπηρ ότι το όνομα της γυναίκας «είναι αδυναμία» (στα καθ' ημάς ισχύει το των κακεντρεχών «στις εννιά του μακαρίτη άλλος μπαίνει μες στο σπίτι») και η ζωή συνεχίζεται, χωρίς η Βασίλισσα να δείχνει ότι συμμερίζεται τις διαθέσεις του γιου της. Ο Κλαύδιος, αδελφός του νεκρού, σύζυγος και κουνιάδος της Γερτρούδης, θείος και πατριός του Άμλετ, στις προγραμματικές εξαγγελίες του δικαιολογεί τη βιασύνη, ξεκάθαρα∙ δεν θέλει να είναι «το βασίλειο [...] σαν ένα κούτελο από θλίψη [...] ζαρωμένο» και, λογικά σκεπτόμενος, παντρεύτηκε τη χήρα του αδελφού του, που αυτός δολοφόνησε, στέλνοντας μήνυμα με τον γάμο προς κάθε κατεύθυνση ότι αυτός έχει τον πρώτο λόγο, θυμίζοντάς μας, ολίγον τι, την Κλυταιμνήστρα, όταν της αναγγέλλεται ότι επιστρέφει ο Αγαμέμνων από την Τροία.
Ο Άμλετ και ο Ορέστης έχουν παράλληλες δυστυχίες. Τον πρώτο σπρώχνει στο έγκλημα το αίσθημα της εκδίκησης και της ντροπής και είναι παρακινούμενος από το φάντασμα του πατέρα του. Τον δεύτερο, η αδελφή του με τον ασίγαστο πόθο να εκδικηθεί τον θάνατο του πατέρα της, με τη συναίνεση του Απόλλωνα.
Ακολούθως, η όμορφη ξανθιά Οφηλία τρελαίνεται από έρωτα για τον Άμλετ αλλά είναι κόρη λάθος ανθρώπου, του Πολώνιου, που παραφυλάει και κρυφακούει πίσω από τις κουρτίνες –«ένας ποντικός»– στην υπηρεσία των βασιλέων, που παίζει το παιχνίδι τους. Θα πληρώσει αυτή την υπηρεσία με τον θάνατό του, καθώς και η κόρη του. Αυτός φταίει, η κόρη του όχι. Μια θεατρική παράσταση μέσα στην αρχική παράσταση θα εξελιχθεί με σκηνοθέτη και συγγραφέα τον Άμλετ, προοικονομώντας το τέλος του έργου. Ένας άλλος «φίλος», ο Λαέρτης, γιος του Πολώνιου και αδελφός της Οφηλίας, με δύο νεκρούς στην οικογένεια, έχει λόγους να μπει στο παιχνίδι του Κλαύδιου για την εξόντωση του Άμλετ, με έναν αγώνα ξιφασκίας και ένα δηλητηριασμένο ξίφος, με μπαμπεσιά δηλαδή, για να είναι σίγουρο το αποτέλεσμα, αν και θεωρείται καλύτερος ξιφομάχος και ο Άμλετ εύκολος αντίπαλος. Παρ' όλα αυτά, λάθος λογάριασε και πληγώνεται από το ίδιο του το ξίφος, γιατί ο Άμλετ, που δεν ήταν πριν, είναι τώρα καλός ξιφομάχος και διαψεύδει τις φρούδες ελπίδες των παντοίων αντιπάλων του. Ωστόσο, έχει ήδη εισπράξει χαρακιά στο μπράτσο, οπότε... Η μητέρα, που κάνει τα πάντα για να αποδείξει την αγάπη της στον γιο της, πίνει μονορούφι, για την επιτυχή έκβαση της πρώτης φάσης της μονομαχίας, το δηλητηριασμένο και προορισμένο από τον σύζυγό της για τον Άμλετ ποτό (πεθαίνει αμέσως), κι ο Άμλετ, αφού στρέψει το θανατηφόρο ξίφος εναντίον του Βασιλιά και δώσει εντολή στον Οράτιο να γράψει για όλα αυτά, πέφτει τελευταίος. Η σκηνή γεμίζει πτώματα. Επειδή η μετάφραση του Κοσμά Πολίτη είναι πολύ συνοπτική, ο λόγος του Οράτιου συρρικνώνεται στην περίφημη φράση: «Έσπασε μια ευγενική ψυχή. Καλή σου νύχτα, πρίγκιπά μου!»
Στην αρχαία τραγωδία δεν γίνονταν φονικά επί σκηνής. Στην ελισαβετιανή γίνονται. Και την ώρα που όσοι πρέπει να πεθάνουν πέθαναν, ακούγονται τα εμβατήρια που αναγγέλλουν τον ερχομό του Φόρτεμπρας, που είναι ο νόμιμος διάδοχος του θρόνου, που τον είχε πάρει ο πατέρας του Άμλετ, που είχε σκοτώσει τον πατέρα του Φόρτεμπρας, που τώρα επιστρέφει. Ύστερα από τόσο θανατικό, στον θρόνο κάθισε κάποιος που τον δικαιούνταν – και, μάλιστα, αυτή είναι και η τελευταία θέληση του Άμλετ.
Η τραγωδία αυτή έχει στοιχεία ελληνικής τραγωδίας. Ο Άμλετ φέρει χαρακτηριστικά, αφενός της Ηλέκτρας, η οποία υστερικά κατηγορεί τη μητέρα της για τον γάμο της με τον Αίγισθο και για τη συνεργασία του στον φόνο του πατέρα της, και αφετέρου του Ορέστη, τον οποίο η Ηλέκτρα ωθεί στον φόνο και των δύο.
Ο Άμλετ και ο Ορέστης έχουν παράλληλες δυστυχίες. Τον πρώτο σπρώχνει στο έγκλημα το αίσθημα της εκδίκησης και της ντροπής και είναι παρακινούμενος από το φάντασμα του πατέρα του. Τον δεύτερο, η αδελφή του με τον ασίγαστο πόθο να εκδικηθεί τον θάνατο του πατέρα της, με τη συναίνεση του Απόλλωνα. Όμως και εδώ, επειδή η ουσία είναι η εξουσία, ο Αίγισθος, που ήταν γιος του Θυέστι, πήρε σύζυγο την Κλυταιμνήστρα, που ήταν σύζυγος του Αγαμέμνονα, που ήταν γιος του Ατρέα και αδελφός του Θυέστι, που διεκδικούσαν τον θρόνο και οι δυο και οι απόγονοί τους.
Η παρούσα έκδοση του σαιξπηρικού κειμένου, σε μετάφραση του Κοσμά Πολίτη, οφείλεται στην ιδέα της Σταυρούλας Τσούπρου, η οποία συγκέντρωσε το υλικό, έκανε έρευνα, επιμελήθηκε το έργο, έγραψε τις Σημειώσεις και τα Επίμετρα. Και πραγματοποιήθηκε τώρα με την αφορμή των σαράντα χρόνων από τον θάνατο του μεγάλου λογοτέχνη της γενιάς του '30 (απεδήμησε στις 23-2-1974) και πρόκειται για τη μετάφραση που χρησιμοποιήθηκε από την Μαριέττα Ριάλδη στην παράσταση που ανέβασε στο θέατρό της (1971-1972) και η ίδια κράτησε τον πρωταγωνιστικό ρόλο, όπως είχαν κάνει παλαιότερα η Σάρα Μπερνάρ, η Ελίζαμπετ Μπέργκμαν και η δική μας Ευαγγελία Παρασκευοπούλου. Δεν είναι δηλαδή πρωτότυπη η ερμηνεία αντρικού ρόλου από γυναίκα ηθοποιό, και ας αναφέρουμε εδώ και την αλησμόνητη Λήδα Τασοπούλου, που είχε ερμηνεύσει τον Μεφιστοφελή στον Φάουστ του Γκαίτε, σε σκηνοθεσία Σπύρου Ευαγγελάτου.
Σύνηθες, λοιπόν, γυναίκα σε ρόλο άντρα, αφού καταργήθηκε το, από γενέσεως θεάτρου, προνόμιο οι άντρες να παίζουν όλους τους ρόλους, αντρικούς τε και γυναικείους (προσφάτως, με μεγάλη επιτυχία, ανέβηκε το έργο του Ρομπέρ Τομά Οχτώ γυναίκες κατηγορούνται σε σκηνοθεσία Νίκου Καραθάνου με τις «οχτώ γυναίκες» άντρες). Οι ειδικοί λένε πως η μετάφραση του Πολίτη πατάει γερά στη μετάφραση του Βασίλη Ρώτα. Δεν είναι κακό αυτό. Άλλωστε, έτσι γίνεται πάντα και με τις μεταφράσεις και με τα Λεξικά και με πολλά άλλα. Και αυτή είναι συνέχεια και η παράδοση.
Η νέα έκδοση του Άμλετ συνοδεύεται από το εξαιρετικό κείμενο του προγράμματος, συνθεμένο από τη σκηνοθέτιδα Μαριέττα Ριάλδη, αλλά και από πολλά σχόλια πάνω στη μετάφραση, από κατάλογο μεταφράσεων του έργου στην ελληνική γλώσσα, καθώς και από τις κριτικές που γράφτηκαν εκείνη την εποχή, όπου οι κριτικοί διατυπώνουν τις θέσεις τους, υπέρ και κατά. Αυτό όμως δεν έχει πλέον σημασία, αφού οι ποικιλίες των απανταχού «Άμλετ είναι όσες και οι μελαγχολίες», όπως λέει ο Όσκαρ Ουάιλντ. Πάντως όλοι καταφάσκουν τα σκηνικά και τα κοστούμια του Γιάννη Καρύδη. Την παράσταση κρίνουν η Ειρήνη Καλκάνη, ο Μπάμπης Κλάρας, ο Κώστας Γεωργουσόπουλος, ο Άγγελος Δόξας και ο Γιώργος Κάρτερ, προσφέροντας την οπτική τους στην ερμηνεία του έργου με την κριτική τους. «Η κριτική της Δημιουργίας είναι πάλι Δημιουργία», λέει ο Όσκαρ Ουάιλντ που μνημονεύσαμε πιο πάνω (Ο κριτικός ως Δημιουργός, μτφρ. Σπύρος Τσακνιάς, Εκδ. Στιγμή, 1984). Επομένως, σύμφωνα με την κρίση των κατά τεκμήριο ειδικών, τα κριτικά σημειώματά τους προδίδουν και αποκαλύπτουν τη γνώση που έχει ο καθένας και την επάρκειά του, θέσεις, ιδέες και απόψεις της εποχής και επιχειρήματα που διαφωτίζουν πτυχές του έργου. Πέραν όλων, όμως, το βιβλίο είναι απολαυστικό για όποιον ενδιαφέρεται είτε για τη μετάφραση του Πολίτη, είτε για το ίδιο το κείμενο, είτε ακόμη και για τις πληροφορίες που παρέχει, είτε για τις μεταφραστικές δυσκολίες που είχε να αντιμετωπίσει ο δημιουργός της Ερόικας, και από τη δική του πλευρά ο αναγνώστης να επισημάνει εκείνο «το παρών» Συμφωνητικό που υπέγραψαν οι συμβαλλόμενοι και να δει και τις ευχαριστίες της Σταυρούλας Τσούπρου στα πρόσωπα που τη βοήθησαν «για την ολοκλήρωση του παρόντος εγχειρήματος». Το αυτό της οφείλουμε και εμείς για το ενδιαφέρον εγχείρημά της.
Άμλετ
Ουίλιαμ Σαίξπηρ
μετάφραση: Κοσμάς Πολίτης
επιμέλεια – σημειώσεις – επίμετρα: Σταυρούλα Γ. Τσούπρου
Νεφέλη
192 σελ.
Τιμή € 15,80
