Οδυσσέας Ελύτης: «Ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας»
Εν αρχή ην ο Οδυσσέας Ελύτης και η άλλη άκρη της αρχής η νέα πεντάγλωσση έκδοση μιας ανθολογίας πεζών και ποιημάτων του, διανθισμένη και κοσμημένη από τα κολάζ του. Την τιμή, πέραν της Ελληνικής γλώσσας που ευδόκησε να αποκτήσει τέτοιον ποιητή, έχουν η Αγγλική, η Γαλλική, η Ιταλική και η Ισπανική γλώσσα. Όλες, πλην της Αγγλικής, μεσογειακές. Γλώσσες από τις χώρες του ήλιου, με έντονες τις συγγένειες και προφανείς τις σχέσεις, με κοινές καταβολές τον θαλασσινό χώρο, το καμένο χόρτο, την εμπεδόκλεια καταγωγή. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ελύτης κάποτε είχε συγκατανεύσει σε μια συνεργασία με τον René Char και τον Albert Camus που σκόπευαν να εκδώσουν ένα περιοδικό με τίτλο Εμπεδοκλής «πάνω στην αυστηρή γραμμή της μάχης για το φως και της Μεσογειακής αίσθησης, όπως αυτά είχανε αρχίσει να ιχνογραφούνται με σπάνια ενάργεια στα ποιήματα του ενός, με διαύγεια διαμαντένια στα δοκίμια του άλλου» (Ανοιχτά χαρτιά, σελ. 322).
Ο τίτλος της ανθολογίας, Ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας, στηρίζεται σε τρεις λέξεις με τα άρθρα τους. Οι δύο πρώτες με εφτά συνολικά γράμματα και η τελευταία με έξι. Σημαίνοντες αριθμοί για τον Ελύτη. Η ανθολογία έχει ένα σκληρό εξώφυλλο, σαν «το αμύγδαλο του κόσμου», και πάνω στο εξώφυλλο το τετράγωνο σχήμα των στοιχείων του που παρόμοιο είναι και στο εξώφυλλο του βιβλίου Ο κήπος με τις αυταπάτες. Για το τέλειο σχήμα, το τετράγωνο, ο Ελύτης κάνει ειδική μνεία, και όχι μόνο μία. Παράδειγμα μας δίνει το ΙΙΙ κείμενο της συλλογής Ο μικρός ναυτίλος, «Μυρίσαι το Άριστον»: «θα πρέπει να ’ναι από σκοπού το ξύλινο τραπέζι … Για να μπορεί μια τέτοια αίσθηση βγαλμένη απ’ το τετράγωνο του σανιδιού … να βγαίνει κατευθείαν στην αγιογραφία».
Το τετράγωνο στην ουσία είναι τρία τετράγωνα, το ένα μέσα στο άλλο, και στο κέντρο βρίσκεται ένα κολάζ. Στα τετράγωνα αυτά επαναλαμβάνονται τα στοιχεία του βιβλίου και στις πέντε γλώσσες και, από κάτω, σε τέσσερις οριζόντιες γραμμές, βρίσκονται το όνομα του ποιητή και του μουσικού Γιώργου Κουρουπού.
Εξυπακούεται ότι το όνομα του ποιητή και ο τίτλος της ανθολογίας προβάλλονται με μεγαλύτερο μέγεθος γραμμάτων. Το τελικό σχήμα εμφανίζει ένα τετραγωνισμένο Ωμέγα. Έχουμε, δηλαδή, εφτά γραμμές με τα στοιχεία του βιβλίου. Και το εφτά είναι επίσης αριθμός σημαντικός για τον Ελύτη, όπως και το πέντε (όσες και οι γλώσσες), όπως και το ένα, ένας είναι ο ποιητής. Το ίδιο σχήμα επαναλαμβάνεται στη μέσα σελίδα, όπου τα τετράγωνα είναι εφτά, το κολάζ λείπει και το σχήμα παραπέμπει σε μια σπείρα. Το άθροισμα, μαζί με τις οριζόντιες γραμμές, τώρα είναι έντεκα. Πάλι έχουμε αριθμό που επαναλαμβάνεται στα ποιήματα του Ελύτη. Το τετράγωνο, μονό, κοσμεί και τη ράχη του βιβλίου. Τρεις φορές το τετράγωνο, όπως «Τρεις φορές η αλήθεια». Ως προς το χρώμα, τα γράμματα είναι αχνά κόκκινα. Οι επαναλαμβανόμενοι τετραγωνισμοί παραπέμπουν σ’ εκείνο τον ατέρμονα κοχλία, στην τεράστια κοσμική βίδα που περιστρέφεται αενάως γύρω από έναν αόρατο άξονα και όλο απομακρύνεται στο άπειρο βάθος του άπειρου σύμπαντος και όσο απομακρύνεται στενεύει και τα γράμματα μικραίνουν. Με τούτα όλα θέλω να πω πως και η παραμικρή λεπτομέρεια είναι μελετημένη, τίποτε δεν είναι τυχαίο και όλα έχουν τον συμβολισμό τους.
Αυτό το ταξίδι στις πιο σημαντικές γλώσσες του κόσμου, στις πιο οικείες και πιο διάσημες και πιο αγαπημένες, για μας τους Έλληνες, είναι μια άλλη αίσθηση ελευθερίας, που παίρνει άλλες διαστάσεις και διευρύνει την ηχητική εικόνα του στίχου που έχει αποτυπωθεί στη μνήμη και στην καρδιά από την ελληνική εκδοχή, και θέλεις να επαναλαμβάνεις εκείνο το: «Α! να σώσω αυτόν τον ήχο».
Φυλλομετρώντας από σελίδα σε σελίδα (περνώντας από τα περιεχόμενα στα δύο CD που περιλαμβάνει ο τόμος, με τους τίτλους των τραγουδιών και τους συντελεστές όλους, Τάση Χριστογιαννόπουλο και Θεοδώρα Μπάκα στο τραγούδι, Δημήτρη Καταλειφό και Ιουλίτα Ηλιοπούλου στην αφήγηση-απαγγελία, τον Θανάση Αποστολόπουλο στο πιάνο, τη Στέλλα Τσάνη στο βιολί, τον Ηλία Σδούκο στη βιόλα και τη Λευκή Κολοβού στο βιολοντσέλο), βρίσκουμε το εισαγωγικό σημείωμα της Ιουλίτας Ηλιοπούλου και μπαίνουμε στο κυρίως σαλόνι, με τα ποιήματα και τα πεζά να εναλλάσσονται, με μεγάλα εντυπωσιακά κολάζ σε κάθε σελίδα σαν κάδρα στους τοίχους, και άλλα μικρά, σημαδάκια διαχωριστικά, σαν νησάκια στη θάλασσα των κειμένων. Στην καταχώρηση δεν τηρείται αυστηρή χρονολογική σειρά. Ακολουθούν δύο παρτιτούρες, «Ψαρεύοντας έρχεται η θάλασσα» και «Η Πορτοκαλένια». Έπειτα, τα κείμενα «Ο κόσμος του Οδυσσέα Ελύτη» από τον Κουρουπό, σύντομο εργοβιογραφικό του Ελύτη και του Κουρουπού και εκδοτικό σημείωμα με χρήσιμες πληροφορίες. Όλοι οι τίτλοι δίνονται σε χρώμα αχνό γαλάζιο. Εκτός από τα κολάζ, διάσπαρτες είναι και φωτογραφίες του Ελύτη, άλλες με τη φωτογραφική μηχανή του Ανδρέα Εμπειρίκου, άλλες του Mario Vitti και άλλες άλλων, από την παιδική του ηλικία μέχρι τις μέρες μας. Γνωστές και οικείες.
Τα κείμενα του Ελύτη καταχωρίζονται πρώτα στα Ελληνικά και έπειτα στα Αγγλικά, στα Γαλλικά, στα Ιταλικά και στα Ισπανικά. Στις διορθώσεις των κειμένων στις άλλες γλώσσες «πολύτιμη ήταν η συμβολή» των David Connoly, Béatrice Stelio-Connoly, Paola Maria Minucci, Νίνας Αγγελίδου. Τα πάντα επαναλαμβάνονται και στις πέντε γλώσσες, σαν να έχουμε πέντε βιβλία. Όλα είναι ίδια, μόνο οι φωτογραφίες είναι άλλες και τα κολάζ «στα χίλια χρώματα των ενθουσιασμών». Και οι στίχοι ίδιοι αλλά άλλοι, διαφορετικοί, που σε κάνουν να σκέφτεσαι εκείνη τη «Villed’Avray … Που παρηχητικά μέσα στην ξένη γλώσσα / Μιαν αύριο δηλώνει». Την «αύριο» των ποιημάτων που αλλάζουν ήχο από γλώσσα σε γλώσσα, που λένε τα ίδια αλλά αλλιώς, που χορεύουν σε διαφορετικό ρυθμό, όπως η μεταμορφωτική δύναμη της μετάφρασης απαιτεί και όπως η Ποίηση από τη φύση της, σαν τη θάλασσα, συνεχώς αλλάζει χρώμα, διαφορετική και ίδια πάντα.
Παίρνω για παράδειγμα τους στίχους «αρχή του κόσμου πράσινη / κι αγάπη μου θαλασσινή» και πάω στην αγγλική μετάφραση: «beginning of the green worldand / of my love from the seabed» και ψάχνω να βρω πού θα με σταματήσει η ποιητική ανάσα. Τη βρίσκω στο world-and-seabed, σ’ έναν κόσμο ξεκινημένο από τον βυθό της θάλασσας. Ξαναδιαβάζω θολά τις λέξεις, προφέρω μόνο ήχους, χωρίς συλλαβές, και ακούω ένα εντ, εντ, εντ. Εδώ, λοιπόν, θα σταθώ· αυτός είναι ο κυρίαρχος ήχος των στίχων. Συνεχίζω στο Γαλλικό ανάλογο: «debut du monde vert / toi mon cher amour de mer»· εδώ τη βρήκα να ελίσσεται στο vert-cher-mer, στο ερ, ερ, ερ. Στα πιο γειτονικά μας Ιταλικά, «initio verde del mondo / mio amore di mare profondo», ο ρυθμός κερδίζεται στον δισύλλαβο τόνο, στα ομόηχα mondo/profondo, ndo, ντο, αν και δεν είναι αμέτοχα κι εκείνα τα verde del με τον επαναλαμβανόμενο ήχο του «d». Τέλος, στα Ισπανικά: «Del mundo principio verde / mi amor marina corriente», πάλι ο ήχος πέφτει σε δυο λέξεις: verde / corriente, de /nte, ντε.
Ο ελληνικός στίχος μοιάζει σαν να ταξίδεψε με κόντρα φλόκο, ο τόνος σκαμπανεβάζοντας ξεκίνησε οξύτονος και αλλάζοντας έγινε παροξύτονος, προπαροξύτονος, προπαροξύτονος οξύτονος. Ο αγγλικός στίχος έπαιξε με παραλήγουσες, ο γαλλικός από την ιδιοσυστασία του έπεσε στη λήγουσα, ο ιταλικός και ο ισπανικός, λόγω των μεταξύ τους ενδοοικογενειακών σχέσεων, έπαιξαν με παραλήγουσες, επίσης.
Αυτό το ταξίδι στις πιο σημαντικές γλώσσες του κόσμου, στις πιο οικείες και πιο διάσημες και πιο αγαπημένες, για μας τους Έλληνες, είναι μια άλλη αίσθηση ελευθερίας, που παίρνει άλλες διαστάσεις και διευρύνει την ηχητική εικόνα του στίχου που έχει αποτυπωθεί στη μνήμη και στην καρδιά από την ελληνική εκδοχή, και θέλεις να επαναλαμβάνεις εκείνο το: «Α! να σώσω αυτόν τον ήχο».
Αιτέ θαλασσών των ουρανών δελφίνι
Ζωή μου γλαυκή που σε μιαν αστραπή
Τα ’πες όλα και τα ’καψες τα ’πες όλα και τα ’κρυψες
…
Σαν σταγόνα νερού καθαρού μες στον ήλιο
Με πηγαίνεις κι ολόγυμνος το θαύμα λέω.
Σε πέντε γλώσσες, με βουτηγμένο τον χρωστήρα στο φως του ήλιου και στο μπλε της θάλασσας.
Ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας
Οδυσσέας Ελύτης
Με τη μουσική του Γιώργου Κουρουπού
Επιμέλεια: Ιουλίτα Ηλιοπούλου
Ίκαρος
320 σελ.
ISBN 978-960-572-129-9
Τιμή: €24,90
