Ηλίας Γκρης: «Η Έφεσος των αλόγων»
Ο Ηλίας Γκρης έχει μεγάλη πορεία στον χώρο και δυναμική παρουσία στην ποίηση που γεννά η γονιμοποιός περίσταση. Και περίσταση, μεταξύ άλλων, είναι το Πολυτεχνείο. Αυτής της γενιάς παιδί, μ' αυτής της γενιάς το πάθος και τα παθήματα, γράφει τους στίχους του.
Η Έφεσος των αλόγων, έκδοση του 1993, πριν από είκοσι χρόνια δηλαδή, έρχεται με την τωρινή επανέκδοσή της να ξαναφέρει στο προσκήνιο πράγματα οικεία, οδυνηρά, αλησμόνητα. Αλλά και άλλα, διαχρονικά, τέτοια που κάθε γενιά απασχόλησαν και κάθε ποιητή κέντρισαν.
Είκοσι επτά είναι τα ποιήματα της συλλογής και σε όλα ο αναγνώστης καλείται να ανασκάψει για να βρει ένα δεύτερο και τρίτο επίπεδο ανάγνωσης. Ξεκινώντας από τον τίτλο –Η Έφεσος των αλόγων– ή ανατρέποντας τους συντακτικούς όρους –τα άλογα της Εφέσου– νομίζω πως βρίσκομαι μπροστά στο μήνυμα ενός αγγελιοφόρου που ποτέ δεν σταματά να τρέχει. Κι ακόμα νομίζω πως αυτά τα καθαρόαιμα που στόλιζαν κάποτε τον περίλαμπρο ναό, αυτή τη σήμανση φέρουν. Παίρνοντας ως πλοηγό το πρώτο κιόλας ποίημα, αισθάνομαι ότι είμαι σε μια πορεία της οποίας το σημαινόμενο μετέρχεται διάφορα στάδια:
Και μου 'λεγε ο ποιητής• δε ζούμε σε καιρούς
που θρέφουν ποιητές• φύγε κωπηλάτης στην
Έφεσο και βρες τον πλοηγό της αιώνιας επιστροφής.
Ποιος είναι ο ποιητής; Ο Νικηφόρος Βρεττάκος, μας πληροφορεί ο Γκρης. Και για ποια επιστροφή μιλάει και γιατί στην Έφεσο, είναι τα ερωτήματα που θα υπέβαλλε ευλόγως ο αναγνώστης. Δεν ξέρω αν ο τίτλος «Προς την Έφεσο» είναι το αντίστοιχο του «Προς Τροίαν» του Οδυσσέα Ελύτη, της συλλογής Δυτικά της Λύπης, ή «Προς Εμμαούς» (όπου μετά την Ανάστασή του συναντήθηκε ο Ιησούς με τον Λουκά και τον Κλεόπα). Αν πάντως υπάρχει κάποια σχέση, τότε το σημαινόμενο αποκτά μια πιο συγκεκριμένη σημασία.
Στην Έφεσο, ωστόσο, γιατί από εκεί ήταν ο Ηράκλειτος και σ' αυτόν ανήκει η «παλίντονος» ή «παλίντροπος αρμονία», οπότε αποκτά το νόημά της και η «επιστροφή». Τα πάντα ρει συνεχώς και η οδός άνω και κάτω είναι μία και ίδια και ο ακολουθών την οδό φεύγει αλλά και επιστρέφει. Και οι μνήμες τρέχουν κι αυτές πίσω στα «καμένα χρόνια», στους κουρσάρους και στους θανάτους. Η «επιστροφή», λοιπόν, μήπως προσβλέπει στη χώρα της αθωότητας, το παρελθόν, για να πιάσουμε από την πρώτη αρχή, σωστότερα, τα πράγματα του κόσμου; Ίσως. Πάντως ο ποιητής περιπλανιέται μέσα σε ποιητικούς δρόμους• πάει πίσω για να βρεθεί στην οδό Σολωμού και Κάλβου και Παλαμά και Καβάφη και Καρυωτάκη. Βουλιάζει μέσα στην ποίηση, για να αναδυθεί αναβαπτισμένος, πλούσιος αν και μόνος. Ακούγεται από μακριά ο «αλλόκοτος ήχος αρχαίου τυμπάνου», του παραλλαγμένου από τον Καρυωτάκη Κάλβου. Γιατί όλες οι φωνές, που έτσι ή αλλιώς συμμετέχουν σ' αυτήν την περίσταση της διαρκούς μεταμόρφωσης-παραμόρφωσης-αναμόρφωσης, είναι θετικές. Παρόμοιες καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και στροφή της κλείδας ελαφρά λίγο πιο δεξιά, λίγο πιο αριστερά, και φωτίζεται πάντα αυτό που στράβωσε.
Το ποίημα «Το ερπετό που ξυπνάει», ποίημα αναφοράς στην 17 Νοέμβρη 1989, αποτελεί με την ημερολογιακή του ένδειξη αναφορά στην άλλη εθνική εξέγερση της νεολαίας και όλου του ελληνικού λαού, με όλη την απογοήτευση για την προδοσία της αθωότητας. Η δεκαπενταετία που κύλησε έδειξε το μέγεθος της τότε αυταπάτης:
Τι αμόλυντη περιφάνεια είχαν τα λόγια μας φωτίζοντας το θαύμα• θαύμα που δεν έγινε.
Είναι από τότε που η μνήμη ερπετό ξυπνάει
και τρώει απ' τη θλίψη και ύστερα λουφάζει σε
τάφο συλημένο, γιατί πάντα θα ανθίζει η στοργή
για τα ναυάγια που επιστρέφουν παράδοξα
όπως σκιές του φονιά μέσα στα όνειρα.
Και είναι από τότε που βγάζουν στο σφυρί τα
κουρέλια εκείνου του πάναγνου έρωτα•
του πάναγνου έρωτα. Και όσοι τάχτηκαν πρώτοι,
εξαργύρωσαν την κραυγή μας ερήμην.
Από κείνη τη νύχτα, ό,τι και αν πω, φωνάζει το αίμα.
Η τελευταία φράση μάς ξαναφέρνει στον νου Το μελάνι φωνάζει, αφιερωμένο «Σε αυτούς που ήταν εκεί και αγωνίστηκαν με ανιδιοτέλεια» και ευλόγως αφού εκεί περιέχεται και «Το ερπετό που ξυπνάει», καθώς και το ποίημα «Η γκαμήλα θυμάται». Όμως γενικά η συλλογή γέμει αναφορών, φανερών και κρυφών, σε πρόσωπα.
Δεν μπορούμε να παρακάμψουμε μια άλλη κρυφή αναφορά στο Άξιον Εστί του Ελύτη:
Σάλεψε σαν το σπέρμα * σε μήτρα σκοτεινή
Το φοβερό της μνήμης * έντομο μες στη γη
Κι όπως δαγκώνει αράχνη * δάγκωσε το φως
Έλαμψαν οι γιαλοί * κι όλο το πέλαγος.
Οι στίχοι παρέχουν ελπίδες, θα έλεγε ο Καρυωτάκης, γιατί ο ποιητής από το δάγωμα του φωτός ξαναφωτίζει τον κόσμο. Στο ποίημα του Γκρη όμως η μνήμη είναι αδικαίωτη, ανεξιλέωτη.
Ο Ταρκόφσκι π.χ. είναι μια εμβληματική φυσιογνωμία, μια προσωπικότητα του ποιητικού κινηματογράφου, που με τα ονειρικά κινηματογραφικά πλάνα, γεμάτα ομίχλες, νερά και φύλλα και βροχή, αναζητά τη μάνα και την πατρίδα. Εκείνος που μας έκανε να δούμε με τα μάτια της ψυχής τα τοπία της αθωότητας, να γίνουμε Στάλκερ στα αόρατα δύσβατα περάσματα, να κοιτάξουμε στον καθρέφτη του, να ταξιδέψουμε με το Σολάρις, να νοσταλγήσουμε, να περπατήσουμε στα νερά και να μεταφέρουμε αναμμένο το κερί στην απένατι όχθη. Ο Γκρης, με την ποίησή του αλλά και το ποίημα «Ταρκόφσκι», ειδικά, κάνει το αναλογούν σ' εκείνον παράλληλο.
Όσο για τον ποιητή «που υποδύεται τον Πάουντ», έργο μάταιο. Δύσκολο να τον μιμηθείς και πιο δύσκολο να μάθεις «Προβηγκιανά», πόσο μάλλον «Κινέζικα». Με άλλα λόγια, η καλή τέχνη απαιτεί προπάντων αλήθεια και ο οιοσδήποτε κάλπης είναι απλώς ένας καταπιεσμένος «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης».
Μια βαθιά νοσταλγία παλιάς εποχής, με μνήμες από αγώνες περασμένους, εμφανίζεται στο «Πλάνο» μ' έναν πατέρα που
ανέμιζε η χλαίνη του λιβάδι στα στερνά
του Αυγούστου. Τα φυσεκλίκια του σαν δόντια
τιμωρού στο αρματωμένο Λιτόχωρο.
Έχω την εντύπωση πως ο ποιητής, σαν άλλος Εγγονόπουλος, βλέπει τον πατέρα του και θυμάται τον Μπολιβάρ με την ανεμίζουσα ρεντικότα. Τα «φυσεκλίκια» του ενός (σαν «τ' ανήμερα άτια και τ' άγρια βόδια» του άλλου) για μια ελεύθερη και δίκαιη πατρίδα μεταμορφώνονται σε παρτιτούρα:
Και μελώδησε ο ουρανός ορχήστρα εγχόρδων με σκίτσα του Σκαλκώτα
Και γιατί Σκαλκώτα; Μάλλον γιατί κι αυτόν τον έφαγε το σύστημα. Και έχει η πατρίδα πτώματα πολλών και σε όλα τα πεδία. Και από εκεί μακριά ακούγεται η φωνή του πατέρα σθεναρή στη στάση και στη δράση:
«Εμείς δε ρίξαμε τ' άρματα ποτέ»
Θαλπωρή που φέρνουν στα όνειρα οι οφειλέτες νεκροί.
Γενικώς αναγνωρίζουμε στην ποίηση του Γκρη μια ανάγκη να απονείμει ευχαριστίες και τιμές ονομαστικά σε όσους αγάπησε και άλλους που δεν κατονόμασε, αλλά που είναι εκεί παρόντες. Κρυμμένοι σε μια φράση, μια λέξη, έναν στίχο, σαν πινελιά πεταμένη, όχι στην τύχη, αλλά με πρόθεση, σαν ευχή και ευγνωμονούσα μνήμη, για να φανεί πίσω της ένας ήρωας ή ένας ποιητής. Έτσι, από το βάθος του στίχου: Θε μου, τώρα που δεν έχω παρά μόνο αίμα μελάνι («Εξόριστος»), πώς να μην αναγνωρίσει κανείς την αγωνία του Γιώργου Σεφέρη, «προτιμώ μια στάλα αίμα από ένα ποτήρι μελάνι» («Σημειώσεις για μια εβδομάδα», Κυριακή) ή πώς να μην ακούσει τον αόρατο θίασο του Καβάφη στο στίχο Γι' αυτό σαν ώρα μεσάνυχτα η έμπνευση τραβήξει...
Ο Γκρης βυθίζεται σαν δύτης που ανασύρει αμφορείς/ από αρχαία ναυάγια• («Ο καταδυόμενος»), καραβάνια συνειρμών τον ταξιδεύουν [...] άλογα ανήμερα οι στίχοι («Τα άλογα του Έζρα»). Μακρύς ο δρόμος της ποίησης, μακρύς και των αναφορών. Και καταλήγει:
Όλα είναι θεϊκά
Μες στο θαύμα το αλλόκοτο και στην αιθέρια
νομή του θανάτου. Γι' αυτό μη ρωτάς
Τι κρύβουν οι φωνές αυτών που δεν ήρθαν
αφού όλα είναι θεϊκά, μα θεός δεν υπάρχει.
(«Η εξομολόγηση του Θεού»).
Και, φυσικά, ο ποιητής και η ποίησή του είναι εκεί για να δείχνει πάντα αυτό που δεν υπάρχει υπάρχοντας, ωστόσο. Θα επικαλεστώ κι εγώ τον Ταρκόφσκι, που είπε ότι η απόδειξη του καλλιτέχνη είναι η διαίσθηση. Και τα άλογα της Εφέσου δεν υπάρχουν, αλλά «τρέχουν» να φέρουν το μήνυμα της αυταπάτης της ύπαρξής μας ή της ύπαρξης της αυταπάτης μας.
Η Έφεσος των αλόγων
Ηλίας Γκρης
Γαβριηλίδης
52 σελ.
Τιμή € 7,46
