«Ιωσήφ Ραφτόπουλος – Ποιήματα: Άπαντα τα ευρεθέντα»
Ο ξεχασμένος σήμερα Ιωσήφ Ραφτόπουλος, διανοούμενος και ποιητής, που έκανε την εμφάνισή του στα Γράμματα το 1912, έρχεται στο προσκήνιο από τον Μιχ. Γ. Μπακογιάννη, ο οποίος καταθέτει στη διάθεση των μελετητών της λογοτεχνίας μια εξαιρετικά εμπεριστατωμένη μονογραφία σχετικά με τον άνθρωπο, τον αγωνιστή, τον ποιητή που χάθηκε πρόωρα και σχεδόν χάθηκαν τα ίχνη του.
Η μελέτη αποτελείται από την Εισαγωγή, Τα Ποιήματα, τα Παραλειπόμενα, το Επίμετρο και τις Σημειώσεις. Τα Ποιήματα μοιράζονται σε δύο μεγάλα Μέρη. Το πρώτο, «Ζωή και αγάπη», και το δεύτερο, «Αγάπης Λόγια», σύνολο οχτώ βιβλίων.
Η Εισαγωγή απαρτίζεται από τρία κεφάλαια: «Βιογραφικά», «Τα ποιήματα», «H υποδοχή από την κριτική». Στα κεφάλαια αυτά ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να δει τον βίο και το έργο του ποιητή, τις πολιτικές ζυμώσεις, τις κοινωνικές περιπέτειες, τη ζωή εν γένει στην Ελλάδα των αρχών του αιώνα, τα πρόσωπα με τα οποία ήρθε σε επαφή και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, μέσα στην οποία κυοφορήθηκε και γεννήθηκε το έργο του. Ένα έργο, το οποίο δεν μπόρεσε ο ίδιος να εκδώσει ολοκληρωμένο ενόσω ζούσε, είτε γιατί οι διώξεις και οι ταλαιπωρίες δεν το επέτρεψαν, είτε γιατί η ζωή του δεν το επέτρεψε, δεδομένου ότι ο Ραφτόπουλος δεν πρόλαβε ούτε να ζήσει, ούτε να δει τους αγώνες του να δικαιώνονται.
Η σύντομη ζωή του κυμαίνεται ανάμεσα στο 1890, κατ’ άλλους το 1893, κατά τον Μπακογιάννη το 1894, και τον Νοέμβρη του 1923 που πέθανε. Ο Ραφτόπουλος ήταν «Πρότυπο αγωνιστή και καλλιτέχνη στις αρχές της δεκαετίας του ’20», όπως τον χαρακτηρίζει η Χριστίνα Ντουνιά και αυτή είναι η πρώτη φράση του βιβλίου που κρατάμε στα χέρια μας.
Συνοπτικά η ζωή του έχει ως εξής: ο αγωνιστής ποιητής γεννήθηκε στο Σκεπαστό της Ανατολικής Θράκης, πήγε για σπουδές στην Κωνσταντινούπολη, εργάστηκε ως δάσκαλος σε σχολεία της Καππαδοκίας και της Μαύρης Θάλασσας, συνέχισε ως δάσκαλος στη Μάντρα Ελευσίνας, αργότερα στην Αθήνα, έπειτα έγινε διορθωτής κειμένων σε εφημερίδες. Προσελήφθη στο Υπουργείο Γεωργίας, Εμπορίου και Βιομηχανίας, γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, για να ικανοποιήσει τις λογοτεχνικές του προτιμήσεις, διώχτηκε από τη δουλειά του λόγω των πολιτικών του προτιμήσεων, συνελήφθη και κακοποιήθηκε, διαγνώστηκε ότι έπασχε από φυματίωση και νοσηλεύτηκε στη «Σωτηρία». Πήρε το πτυχίο του από τη Φιλοσοφική, διορίστηκε Έφορος Αρχαιοτήτων στους Δελφούς, επηρεασμένος από το σοσιαλισμό και τον δημοτικισμό, οργανώθηκε στο Σοσιαλιστικό Κέντρο Τουρκίας, στην Αθήνα «σήκωσε τον κόσμο στο πόδι», ακόμα και μέσα στη «Σωτηρία», για να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης των ασθενών. Γενικώς μπήκε στο στόχαστρο της εξουσίας. Οι πολιτικές διώξεις και η ασθένεια, που τον ταλαιπώρησε επί έξι χρόνια, επέσπευσαν το θάνατό του.
Στην καλλιτεχνική του συντροφιά ανήκε ο Κώστας Καρυωτάκης, η Μαρία Πολυδούρη, ο Τριαντάφυλλος, ο Σακελλαριάδης, ο κύκλος του Νουμά, ο Πάνος Ταγκόπουλος και, γενικώς, ομοϊδεάτες του διανοούμενοι.
Λίγο πριν πεθάνει ζήτησε από τον Τριαντάφυλλο να συνθέσει μια ανθολογία των ποιημάτων του, πράγμα που εκείνος έκανε, ανθολογώντας 116 ποιήματα, τιτλοφορούμενη Τα διαλεχτά το 1924. Ενόσω ζούσε, δημοσίευε τα ποιήματά του σε διάφορα περιοδικά, όπως τα Χρονικά της Πόλης, από το 1911 μέχρι το 1912 που έφυγε για την Αθήνα. Σύμφωνα με την έρευνα του Μπακογιάννη, ο Ραφτόπουλος, «μία από τις λογοτεχνικές σκιές της δεκαετίας του 1910, ήταν τελικά πολύ παραγωγικός και δημοσίευσε διακόσια τριάντα οχτώ ποιήματα». Από αυτά άλλα συσσωματώθηκαν σε ποιητικές συλλογές και εκδόθηκαν στον Γαλατά το 1914, άλλα στην Αθήνα το 1916 και το 1918, και άλλα στα περιοδικά Νουμάς και Νέα Τέχνη. Στο εξαιρετικά βραχύβιο αυτό περιοδικό, ο Ραφτόπουλος δημοσίευσε ποιήματα αλλά και σχόλια πάνω σε μια διάλεξη του Κώστα Βάρναλη για τον Βιζυηνό και του Ζαχαρία Παπαντωνίου για τον Παπαδιαμάντη. Όπως εικάζουν ο Καρυωτάκης το 1924 και ο Δέλφης το 1941, δεν αποκλείεται να υπάρχουν και άλλα έργα του τα οποία «καταστράφηκαν ή χάθηκαν».
Κριτική για το έργο του έγραψαν πολλοί. Ο Ταγκόπουλος, ο Λέων Κουκούλας, ο Παλαμάς και ο Άγρας επισημαίνουν ως κύριο χαρακτηριστικό την επίδραση από το δημοτικό τραγούδι. Σχεδόν όλες οι κριτικές είναι ολιγόλογες, εκτός εκείνης του Ταγκόπουλου που, πέραν της δημοτικής επίδρασης, διαβλέπει και τη σχέση του ποιητή με τον Σκώτο ρομαντικό ποιητή Robert Burns.
Ο Θεοδωρίδης σε ένα εκτενές δημοσίευμά του συνδέει το έργο του ποιητή με το «βιωματικό υπόστρωμα και την ιδεολογική και πολιτική ταυτότητά του». Ανώνυμο δημοσίευμα κάνει λόγο για ακατέργαστη και απλοϊκή ποίηση, ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος λέει ότι «ως ποιητής δεν υπήρξε άξιος της φήμης του», ο Άλκης Θρύλος μιλάει για ποίηση «αναπαυτική», μεταγενέστερα κείμενα δεν ανατρέπουν την εικόνα του ποιητή. Στη δεκαετία του 1920 προβάλλεται η εικόνα του αγωνιστή ποιητή, για να ξεχαστεί, με την εμφάνιση του μοντερνισμού, στη δεκαετία του 1930-1940. Ο Μιχάλης Περάνθης θα τον ανθολογήσει και θα μιλήσει για «την απελπισμένη τρυφερότητα του ελεγειακού υποκειμενισμού» του, ο Στεργιόπουλος θα τον κατατάξει ανάμεσα στην ανανεωμένη παράδοση και στην παλιά, η Χριστίνα Ντουνιά θα διακρίνει περισσότερο επιδράσεις από τους Γάλλους καταραμένους ποιητές και λιγότερο από την Οχτωβριανή Επανάσταση. Η Ντουνιά επισημαίνει και ομοιότητες Καρυωτάκη-Ραφτόπουλου οφειλόμενες στα κοινά τους διαβάσματα.
Διαβάζοντας σήμερα τα ποιήματα του τόμου, ανακαλύπτουμε με τη σειρά μας ότι η ποίηση του Ραφτόπουλου δεν είναι παρά η συναισθηματική αποτίμηση του κόσμου της εποχής του και των προβλημάτων της. Δεν ξαφνιάζει, δεν εντυπωσιάζει, δεν ταράζει τα λιμνάζοντα νερά, παρά μόνον συγκινεί με το ήθος, τη συνέπεια, την ενδεδυμένη με ποίηση ιδεολογία του.
Σε ό,τι αφορά την τεχνική ακολουθεί το ρεύμα της πλειοψηφίας, εκείνο που ο Καρυωτάκης, φίλος και συνοδοιπόρος του, ονόμαζε «συρφετό», του εαυτού του μη εξαιρουμένου. Η επίδραση από το δημοτικό τραγούδι είναι εμφανής, οι αναφωνήσεις πυκνές, «Ω», ετούτο, «Ω», εκείνο, σαν να επαληθεύει το ρηθέν του Βαλερύ: «Η ποίηση είναι ανάπτυξη ενός επιφωνήματος» και βέβαια βρίσκεται πολύ μακριά από την «ανάπτυξη στίλβοντος ποδηλάτου» του Εμπειρίκου:
Ω λουλουδάκια, στο σκληρό τ’ άθελο πάτημά μου
ω πόσες ζωούλες λιώνουνε, και χάνουνται με σας
ω λουλουδάκια όσο πολύ κι αν λεπτυνθεί η καρδιά μου
πάντα κι εγώ θα σέρνομαι στο δρόμο μιας φθοράς.
Και τέλος η λυρική, δημοτική του νότα:
Φέρνει ο βοριάς τα χιόνια, ο νότος τη βροχή
μα της Μαριώς τα μάτια φέρνουν άνοιξη.
Μια της ματιά οι ανέμοι παύουν να φυσούν,
μια της ματιά κι ο γήλιος λαμπροφαίνεται.
Ιωσήφ Ραφτόπουλος – Ποιήματα: Άπαντα τα ευρεθέντα
επιμέλεια: Μιχάλης Γ. Μπακογιάννης
University Studio Press
268 σελ.
Τιμή € 16,00
