Αθ. Καραθανάσης, Ν. Χόρμπος: «Η εξώτειχος ανατολική Θεσσαλονίκη»
Η κατεδάφιση του Λευκού Πύργου ήταν ένα από τα σχέδια της ελληνικής διοίκησης της Θεσσαλονίκης μετά την απελευθέρωση της πόλης, τελικά όμως το μνημείο διασώθηκε λόγω του εμβληματικού του χαρακτήρα αλλά και εξαιτίας του υψηλού κόστους που απαιτούσε το γκρέμισμά του. Είχε προηγηθεί το γκρέμισμα μέρους των ανατολικών τειχών κοντά στη θάλασσα (1866-1869) για τη δημιουργία προκυμαίας, εγκαταστάσεων και σύγχρονων αρχιτεκτονημάτων που έδωσαν χώρο στην πόλη, η οποία είχε κορεστεί οικιστικά και χρειαζόταν χώρο για να αναπνεύσει. Το επόμενο οριακό γεγονός που άλλαξε δραματικά τη φύση της αραιοκατοικημένης περιοχής έξω από τα τείχη ήταν ο ερχομός των προσφύγων το 1922, που εγκαταστάθηκαν μαζικά σ’ όλη εκείνη την έκταση. Μέχρι τότε ο τεράστιος αυτός χώρος αποτελούσε τόπο εκτελέσεων επαναστατών και βαρυποινιτών κι ένα απέραντο κοιμητήριο όπου έθαβαν τους νεκρούς τους οι Εβραίοι και οι μουσουλμάνοι. Σπίτια Τούρκων τσιφλικάδων που διαφέντευαν τα χωράφια του κάμπου που απλωνόταν πιο πέρα μπορεί να διακρίνει κανείς στις παλιές φωτογραφίες, άγονες εκτάσεις και χείμαρρους με χαρακτηριστικές ονομασίες (διαβολόρεμα, μεγάλο ρέμα, ρέμα των πουλιών) που χύνονταν στον Θερμαϊκό, τον οικισμό της Καπουτζήδας (Πυλαίας), κι ακόμα κατάλοιπα αρχαίων λουτρών και του βενετικού υδροδοτικού συστήματος που τροφοδοτούσε με νερό την πόλη από την περιοχή της Γαλάτιστας.
Η Θεσσαλονίκη οφείλει την ακμή της αυτή την εποχή πρώτα πρώτα στην εμφάνιση μιας σειράς από προοδευτικούς μουσουλμάνους δημάρχους την περίοδο των μεταρρυθμίσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, κατά τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα. Η δεκαετία 1880-1890 θεωρείται μάλιστα η πιο ευεργετική, καθώς δυο φωτισμένοι μουσουλμάνοι που είχαν τα ηνία της πόλης, ο Αλή Ορφή Εφέντης και ο Γκαλίμπ πασάς, ακολούθησαν τις νουθεσίες του δυναμικού ελληνικού στοιχείου όπως εκφράζονταν από τις τοπικές εφημερίδες της εποχής (Φάρος της Μακεδονίας, Ερμής), με συνέπεια όλες οι κατασκευαστικές δραστηριότητες που ακολούθησαν να γίνουν οργανωμένα και να αποκτήσει η πόλη όλες τις απαιτούμενες δομές που χαρακτήριζαν τους αναπτυγμένους οικισμούς της Ευρώπης: φωταέριο για τη θέρμανση, ηλεκτροφωτισμό των δρόμων, τροχιοδρομικό δίκτυο (τραμ ή σεϊτάν-αραμπάς, όπως λέγονταν τότε) και σύγχρονο σύστημα ύδρευσης, καθώς μέχρι τότε η πόλη υδροδοτούνταν από τα πλούσια σε όγκο υδάτινα κοιτάσματα του Χορτιάτη, του Ρετζικίου και του Λεμπέτ. Ως συνέπεια, η φυσιογνωμία της Θεσσαλονίκης άλλαξε ριζικά, η πόλη εκσυγχρονίστηκε αποκτώντας σύνδεση σιδηροδρομική με τα Βαλκάνια, ενώ η ανατολική πλευρά της αναπτύχθηκε εντυπωσιακά με την κατασκευή δημόσιων κτιρίων και κατοικιών εξαιρετικής αρχιτεκτονικής που σώζονται μέχρι σήμερα. Μας δίνουν επίσης πληροφορίες και εικόνες σπάνιες για χώρους και κτίσματα που έμειναν εγκαταλειμμένα κι έρημα, καθώς κανείς δεν νοιάστηκε γι’ αυτά και η πολιτεία συνεχίζει να επιδεικνύει αδιαφορία απίστευτη. Τα ερειπωμένα κτίρια κέντρισαν τη φαντασία των Θεσσαλονικέων.
Αυτά είναι μερικά από τα στοιχεία που μας δίνουν σ’ αυτό το θαυμάσιο, δίγλωσσο (ελληνικά, αγγλικά) λεύκωμα ο Αθανάσιος Καραθανάσης (πρόεδρος της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών) κι γιατρός Νίκος Χόρμπος, ένας από τους παλαιότερους εν ζωή Θεσσαλονικείς που έζησε το μεγαλείο της πόλης τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα. Μας δίνουν επίσης πληροφορίες και εικόνες σπάνιες για χώρους και κτίσματα που έμειναν εγκαταλειμμένα κι έρημα, καθώς κανείς δεν νοιάστηκε γι’ αυτά και η πολιτεία συνεχίζει να επιδεικνύει αδιαφορία απίστευτη. Τα ερειπωμένα κτίρια κέντρισαν τη φαντασία των Θεσσαλονικέων ώστε κάποια να θεωρούνται στοιχειωμένα και ν’ ακούγονται γι’ αυτά σημεία και τέρατα, ενώ άλλα έχουν αφεθεί και μετατράπηκαν σε εστίες προσέλκυσης κάθε κακοποιού στοιχείου. Κι όμως, μερικά απ’ αυτά αποτέλεσαν καταφύγιο για τις ομάδες των Εβραίων προτού φύγουν για τα γερμανικά στρατόπεδα όπου εξολοθρεύτηκαν, άλλα αποτελούσαν κάποτε κέντρα πολυσύχναστα όπου ο αστικός κόσμος περνούσε τις Πρωτομαγιές και τις γιορτές του διασκεδάζοντας και δίνοντας έναν αέρα κοσμοπολίτικο στις ανατολικές συνοικίες κι άλλα υπήρξαν έναν καιρό οικήματα πολυτελή και βίλες που στέγασαν τις οικογένειες των εμπόρων οι οποίοι ταξίδευαν και πλούτιζαν ανά την Ευρώπη φτιάχνοντας τις περιουσίες τους.
Κι έπειτα είναι και οι εκκλησίες που ανοικοδομήθηκαν αυτή την περίοδο της έξαρσης των εθνικιστικών παθών, για παράδειγμα η σημερινή εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, που χτίστηκε από τους Βούλγαρους της λεγόμενης «περιοχής του Τράνσβααλ» κι έχει μια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, έχοντας αλλάξει βέβαια τον τιμώμενο άγιό της, κι ακόμα χώροι όπως το σημερινό πανεπιστήμιο, που έχει κάτω απ’ τα θεμέλιά του τα νεκροταφεία και τα σώματα αιώνων ιστορίας των πληθυσμών που έζησαν στη Θεσσαλονίκη. Κι είναι ακόμα τα κατάλοιπα των προσφυγικών οικισμών που σώθηκαν για τον έναν ή τον άλλο λόγο κι έδιναν έναν χαρακτήρα ιδιαίτερο στις πάλαι ποτέ προσφυγογειτονιές όπως η Τούμπα, η Τριανδρία και η Καλαμαριά, εξοχικά υπέροχα όπως η βίλα Αλατίνι που φιλοξένησε τον εξόριστο σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ μετά την εκδίωξή του από τους Νεότουρκους του Κεμάλ, ο οποίος κι αυτός με τη σειρά του σύχναζε στα νιάτα του σε έξοχα καφενεία της οδού Αβδούλ Χαμίτ, σημερινής Εθνικής Αμύνης. Υπάρχουν φωτογραφίες στο λεύκωμα πραγματικά συγκλονιστικές, όπως αυτή που δείχνει τον ναό του Αγίου Δημητρίου δίχως στέγη την εποχή που οι πιστοί παρακολουθούσαν τις λειτουργίες δεχόμενοι τη βροχή και το χιόνι που έπεφτε χωρίς ποτέ να πάψουν να τιμούν τον προστάτη άγιό τους, φωτογραφίες πύργων βυζαντινών, μοναστηριών, αρχοντικών και κάστρων αρχαίων αυτής της αιώνιας πόλης, που μπορεί να έχασε την αίγλη που είχε κάποτε αλλά η ψυχή της παραμένει ζωντανή πάντα κι εμπνέει τους κατοίκους της που την αγαπούν όσο τίποτε άλλο σ’ αυτό τον κόσμο.
Η εξώτειχος ανατολική Θεσσαλονίκη
Αθανάσιος Καραθανάσης, Νίκος Χόρμπος
Εκδόσεις Κυριακίδη
330 σελ.
ISBN 978-960-599-229-3
Τιμή: €49,90
