fbpx
Κωστής Παλαμάς: «Τα σατιρικά γυμνάσματα»

Κωστής Παλαμάς: «Τα σατιρικά γυμνάσματα»

Οι μεγάλοι μας ποιητές, οι στυλοβάτες του ποιητικού λόγου, είναι διαχρονικοί και πάντα επίκαιροι. Και είμαστε μια χώρα κι ένας λαός που τα μόνα για τα οποία μπορούμε σίγουρα να υπερηφανευόμαστε είναι «τα μάρμαρά μας. Ο Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός» και οι αρχαίοι ποιητές, οι Μεγάλοι Τραγικοί, όσο και οι δικαιωμένοι από τον χρόνο Νεοέλληνες ποιητές που με το ελληνοκεντρικό έργο τους όλοι άφησαν τη σπουδαιότερη παρακαταθήκη, θεμέλιο του ελληνισμού, του ελληνικού πολιτισμού, των ελληνικών γραμμάτων και της ελληνικής γλώσσας, όπως διαμορφώνεται εξελισσόμενη και αποτυπώνεται στα αθάνατα έργα των μεγάλων δημιουργών κατά τη διαχρονική της πορεία στο διάβα των αιώνων.

Ο Κωστής Παλαμάς είναι Μεγάλος και διαχρονικός Ποιητής τόσο για τα μεγάλα ποιητικά του έργα, όσο και για τους αγώνες του για τη διαμόρφωση της δημοτικής μας γλώσσας σε μια ταραγμένη εποχή. Ωστόσο, και με τα Σατιρικά γυμνάσματα αποδεικνύει ότι και με σύντομα, επιγραμματικά ποιήματα ένας ποιητής του δικού του διαμετρήματος μπορεί να εκφράσει, και με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, τις ανησυχίες, τα συναισθήματα, και τους προβληματισμούς και να επισημάνει καταγγέλλοντας με λόγο ευθύ και αιχμηρό, και συχνά με οργή και θυμό, τα κακώς κείμενα στον τόπο, στην ελληνική πατρίδα του.

Ο τρυφερός ποιητής της συγκλονιστικής σύνθεσης «Ο τάφος», ο δημιουργός του «Δωδεκάλογου του γύφτου», της θαυμαστής σύνθεσης «Η φλογέρα του βασιλιά» και άλλων σημαντικών έργων, με τα Σατιρικά γυμνάσματα δίνει κατά κάποιον τρόπο μια «σύνοψη ποιητική» του έργου του, ενός άκρως πατριωτικού, ελληνοκεντρικού, μεγαλόπνοου, μεγαλειώδους ποιητικού έργου. 

Ο καθηγητής Μιχάλης Μερακλής σχολιάζει τα Σατιρικά γυμνάσματα, 44 συνολικά εξαιρετικά σύντομα ποιήματα του Εθνικού Ποιητή, με τον δικό του τρόπο, φέρνοντάς τα πιο κοντά στον σημερινό Έλληνα αναγνώστη και εξοικειώνοντάς τον με το δυναμικό πνεύμα του Κωστή Παλαμά και με το ιδιότυπο αυτό είδος ποίησης.

Όπως ομολογεί ο ίδιος ποιητικά, κατονομάζει ευθαρσώς και χτυπάει αλύπητα με οργή και με θυμό, αμείλικτα, τους υπεύθυνους για τα κακώς κείμενα στον τόπο του, ακόμα κι όταν δεν ελπίζει πως μπορεί να αλλάξει κάτι με τον δικό του αγώνα. Ιδού ένα σατιρικό γύμνασμα από τη Β΄ σειρά:

6

Τα κεφάλια του Γένους και του Κράτους.
Ο βουλευτής κι ο δάσκαλος. Τα πιάσαν
όλα τα πόστα! Νους, καρδιά, δικά τους.

Δέσαν το νου· την καρδιά τη ντροπιάσαν.
Νά το ρουσφέτι νά κι η ελληνικούρα,
τ’ άρματά τους. Με κείνα μας χαλάσαν.

Η σκέψη, νούλα. Η Τέχνη, πατσαβούρα.
Ο ψευτοαττικιστής κι ο ψηφοφόρος.
Τ’ άγιο κόνισμα, μια καλικατούρα.

Στη γη που πιάνει και προκόβει ο σπόρος
κάθε λογής τζουτζέδων και πιερρότων,
κι εγώ φυτρώνω ανάξιος ριμαδόρος

μαύρων θυμών και πορφυρών ερώτων.

Ο Μιχάλης Μερακλής προλογικά δίνει ορισμένες πληροφορίες για τα Σατιρικά γυμνάσματα που θεωρεί απαραίτητο να γνωρίζει ο σύγχρονος αναγνώστης, όπως: ότι εκδόθηκαν 105 χρόνια πριν από σήμερα, πριν έναν αιώνα και κάτι, στα 1912. Από τότε ακολούθησαν πολλές επανεκδόσεις σχολιασμένες από καλούς φιλολόγους. Η τωρινή έκδοση της συλλογής, σχολιασμένη από τον καθηγητή Μιχάλη Μερακλή, «πραγματοποιήθηκε χάρις στην ευγενική χορηγία επίτιμου μέλους της Διοικούσας Επιτροπής του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά, του κ. Χρήστου Ζιώγα. Περιλαμβάνει πλούσια εικονογράφηση από φωτογραφίες και σκίτσα της εποχής, τα οποία στην ουσία λειτουργούν ως εικαστικό σχόλιο των ποιημάτων». Ότι ο Βάρναλης τα θεωρεί «ως ένα από τα γονιμότερα και δυνατότερα έργα του Παλαμά», ενώ από άλλη σκοπιά ο Αιμίλιος Χουρμούζιος θεωρεί ότι «έχουν κάτι από τη βιβλική ευθυβολία των προφητών του Ισραήλ»· κατά την άποψη του Κ. Θ. Δημαρά, «ο λόγος εδώ καίει και καθαρίζει». Και ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος εκτιμά ότι ο πόνος και το πάθος για το καλύτερο «φλογίζουν τον στίχο» του ποιητή.

Ο καθηγητής Μιχάλης Μερακλής σχολιάζει τα Σατιρικά γυμνάσματα, 44 συνολικά εξαιρετικά σύντομα ποιήματα του Εθνικού Ποιητή, με τον δικό του τρόπο, φέρνοντάς τα πιο κοντά στον σημερινό Έλληνα αναγνώστη και εξοικειώνοντάς τον με το δυναμικό πνεύμα του Κωστή Παλαμά και με το ιδιότυπο αυτό είδος ποίησης: Πρόκειται για ποιήματα «γραμμένα σε τέρτσα ρίμα, δαντική στροφή», το καθένα αποτελούμενο από δεκατρείς ιαμβικούς ενδεκασύλλαβους στίχους διαταγμένους σε τέσσερις τρίστιχες στροφές συν έναν καταληκτικό στίχο. Ο ίδιος ο Κωστής Παλαμάς δημοσίευσε τα 20 πρώτα στο πρωτοποριακό για την εποχή του περιοδικό Ο Νουμάς τον Ιανουάριο του 1908 με την ένδειξη: «Στον κύριο Φώτη Φωτιάδη της Πόλης αφιερωμένα». Και τον Σεπτέμβριο του 1909 τα άλλα 24 με την ένδειξη: Δεύτερη σειρά, επηρεασμένος από την επικρατούσα αλλοπρόσαλλη κοινωνικοπολιτική κατάσταση. Χρησιμοποιεί τη «δαντική στροφή» που του δίνει τη δυνατότητα «με οργισμένο, αιχμηρό λόγο να χτυπάει το ρυπαρό, το φαύλο κατεστημένο της εποχής (1907-1909)», έχοντας στο ένα χέρι τη λύρα του ως ποιητής, λυρωδός, και στο άλλο «το μαστίγιο του Αρχιλόχου», τον σκληρό λόγο, αναδεικνύοντας και χτυπώντας συγχρόνως τα κακώς κείμενα μιας εποχής κι ενός πολιτικοκοινωνικού κατεστημένου που σε τίποτε σχεδόν δεν διαφέρει από τα κακώς κείμενα της δικής μας εποχής, προσπαθώντας να αφυπνίσει τους υπεύθυνους, «Άρχοντες και λαό να πάρουν τον δρόμο της αλήθειας και της αναδημιουργίας», να πάρουν την υπόθεση στα χέρια τους: 

Αναφέροντας τις αποτιμήσεις και εκτιμήσεις άλλων σχολιαστών, ο Μιχάλης Μερακλής δημιουργεί ένα ευρύτερο πεδίο αντιμετώπισης και ερμηνείας των Σατιρικών γυμνασμάτων και δίνεται έτσι μια σφαιρική εικόνα που βοηθάει την κατανόησή τους και από τον απλό σημερινό αναγνώστη. Αυτό, άλλωστε, αιτιολογεί και τον ατομικό, σύντομο, σαφή σχολιασμό.

3

Φασουλήδες, μακριά, κι εσείς, παλιάτσοι!
Στην αστόχαστη πλέμπα μην πλερώνεις,
Σατιριστή, του σκλάβου το χαράτσι.

Σίδερο ο στίχος για να τον πυρώνεις.
Σημάδεψε και τρύπησε και δείρε,
τα νύχια σου, αϊτού νύχια·  σκούξε, γκιόνης.

Και πόμπεψε και μες στη λάσπη σύρε
της αμαρτίας την πόρνη·  και γοργά
και τ’ όρνιο σαΐτεψέ το·  αυτό μας πήρε

το νου, τη γνώμη, την παλικαριά.
Αλιά σας, ψεύτες, άμυαλοι, κιοτήδες!
Σατιριστή κι εκδικητή, καρδιά!

Μήτε οι παλιάτσοι, μήτε οι φασουλήδες.

(Α΄ σειρά)

Υπό αυτή την έννοια, σχετικά με την έκδοση Τα σατιρικά γυμνάσματα, ευσταθεί η άποψη ότι πρόκειται για «μείζον συνθετικό έργο», αν ληφθεί υπόψη ότι η σάτιρα του Παλαμά ασχολείται με το ουσιώδες και σημαντικό. Είναι άκρως αντίθετη από εκείνη άλλων ομοτέχνων του της εποχής.

Η έκδοση αποτελεί σημαντικό εκδοτικό γεγονός και προσφορά στον σύγχρονο ελληνισμό που βιώνει μία από τις χειρότερες περιόδους της ιστορίας του, μια όχι μόνο δυσβάστακτη κρίση οικονομική, αλλά και ηθική και πνευματική εξαθλίωση, κρίση αξιών. Άλλωστε, ο ίδιος ο καθηγητής Μιχάλης Μερακλής σημειώνει καταληκτικά στον απολύτως κατατοπιστικό πρόλογό του ότι: «Η νέα έκδοση, σχολιασμένη, βεβαίως, και αυτή υπό την επίδραση οπωσδήποτε και των τελευταίων χρόνων της πολιτισμικής κρίσης, φιλοδοξεί να επικοινωνήσει με περισσότερο πλατύ κοινό», για να μην αφορά μόνο τους φιλολόγους, αλλά να απευθύνεται σε ένα «ευρύτερο αναγνωστικό κοινό».

Αναφέροντας τις αποτιμήσεις και εκτιμήσεις άλλων σχολιαστών, ο Μιχάλης Μερακλής δημιουργεί ένα ευρύτερο πεδίο αντιμετώπισης και ερμηνείας των Σατιρικών γυμνασμάτων και δίνεται έτσι μια σφαιρική εικόνα που βοηθάει την κατανόησή τους και από τον απλό σημερινό αναγνώστη. Αυτό, άλλωστε, αιτιολογεί και τον ατομικό, σύντομο, σαφή σχολιασμό.

Δεν μπορώ να κλείσω το σύντομο τούτο σημείωμα, που δεν είναι παρά μια πρώτη επαφή με το περισπούδαστο παλαμικό σατιρικό έργο και με τον κατατοπιστικό, ευκρινή σχολιασμό του καθηγητή Μιχάλη Μερακλή από μια διαφορετική σκοπιά, προτού προβώ σε μια σταχυολόγηση σημαντικών απόψεών του όπως τις διατυπώνει στο «Αντί επιλόγου», όπως:

Είναι σαφής και κατηγορηματικός ως προς το ότι «Τα Σατιρικά Γυμνάσματα συνιστούν πράγματι ενιαία σύνθεση», ανεξάρτητα αν ο ποιητής είχε σχεδιάσει έτσι το συγκεκριμένο έργο με κύριο συνεκτικό άξονα τη Σάτιρα που αναδεικνύεται «πολυσχιδής, με πολλές μορφές και διαβαθμίσεις, ώστε να προκύπτει ένα ευρύ, περιεκτικό ποιητικό (λογοτεχνικό εν γένει) είδος, από το περιγέλασμα και την ειρωνεία έως την έκρηξη του θυμικού, που οδηγεί σε μια πλούσια κλίμακα οργής, σαρκασμού […] μέχρι αηδίας για όλα…».

Εξάλλου ο προσεκτικός σχολιαστής διαπιστώνει ότι ο Παλαμάς αιτιολογεί τη θέση του λυρισμού στη σάτιρα: «Είναι στιγμές που ο λυρισμός πλέκει συντροφιά με το διασυρμό», επικαλούμενος μάλιστα τη «σατιρική δύναμη του Σολωμού […] στη λυρική οργή των ύμνων του και αυτού του Λάμπρου». Όπως και την παρεμβολή στη σάτιρα και άλλου ήχου, που αποκαλεί άλλασμα, έν είδει χοριού, όπως συμβαίνει στην αρχαία τραγωδία.

Ο Παλαμάς είναι, ωστόσο, ο ποιητής που τίμησε τη Γυναίκα, είναι και ο ερωτικός ποιητής και ο ποιητής της αγάπης. Ιδού ένα χαρακτηριστικό δείγμα από τη σειρά Β΄:

10

Δεν ξέρω εγώ κανένα θεό Χρέος,
ένα θεό εγώ ξέρω· την Αγάπη.
Αγάπη, από το χρέος σου είμ’ ωραίος.

Εσύ με κάνεις δούλο, εσύ σατράπη,
φτερά τα κάνεις τα σκοινιά τού γάμου· 
πότε με δέρνεις, βέργα ενός αράπη,

πότε ανθείς, περιβόλι ολόγυρά μου.
Εσύ με τα βαθιά τα καταφρόνια
με γιομίζεις·  πλαταίνεις την καρδιά μου,

σα θάλασσας αγέρας τα πλεμόνια.
Έρωτα εσύ, μονάρχη και γενάρχη!
Εσύ τυφλή και η Μοίρα, εσύ και η Πρόνοια.

Ό,τι δεν αγαπούμε, δεν υπάρχει.

 

Τα σατιρικά γυμνάσματα
Κωστής Παλαμάς
Σχολιασμός: Μιχάλης Μερακλής
Ίδρυμα Κωστή Παλαμά
272 σελ.
ISBN: 978-960-7106-19-3
Tιμή: €15
001 patakis eshop


 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΜΕΛΕΤΕΣ - ΔΟΚΙΜΙΑ
Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης: «Το ναυάγιο του “Μέντορος” στις ακτές των Κυθήρων και η διάσωση των γλυπτών του Παρθενώνα»

Στον καιρό μας, το ζήτημα της επιστροφής των γλυπτών του Παρθενώνα στη γενέτειρά τους προβάλλει επιτακτικότερα από ποτέ και απασχολεί όλους τους Έλληνες. Γι’ αυτό και οι μελέτες για το συγκεκριμένο...

ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΜΕΛΕΤΕΣ - ΔΟΚΙΜΙΑ
Κοσμάς Ρασπίτσος: «Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ και η μετάφραση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας»

Μια από τις τελευταίες κυκλοφορίες στον χώρο της φιλοσοφικής σκέψης και του στοχασμού, που παρουσιάζει μάλιστα πολλαπλό ενδιαφέρον, καθώς εξακτινώνεται σε ζητήματα πέραν των φιλοσοφικών αναζητήσεων...

ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΜΕΛΕΤΕΣ - ΔΟΚΙΜΙΑ
Bhikkhu Nyānadassana (Ιωάννης Τσέλιος): «Διαλογισμός: Απελευθέρωση ή προσκόλληση;»

Ένα ξεχωριστό βιβλίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Τεραβάδα του ομώνυμου βουδιστικού κέντρου (Theravada), στο οποίο αναλύεται λεπτομερώς το θέμα του διαλογισμού και οι δύο του όψεις: η...

ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΚΑΤΑΧΩΡΙΣΕΙΣ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Διεύθυνση

Πτολεμαίων 4
(Πλατεία Προσκόπων)
11635 Αθήνα,
Τηλ.-fax: 210.7212307
info@diastixo.gr
ISSN: 2585-2485

ΕΓΓΡΑΦΗ ΣΤΟ NEWSLETTER

Εγγραφείτε τώρα στο newsletter μας και μάθετε πρώτοι. τα τελευταία νέα για το βιβλίο και για τις τέχνες.

Με την επίσκεψη στο site μας, αποδέχεστε τη χρήση Cookies από το diastixo.gr, με σκοπό τη βελτίωση των υπηρεσιών που σας παρέχουμε.