fbpx
Απόστολος Δοξιάδης: Λέγοντας και ξαναλέγοντας

Απόστολος Δοξιάδης: «Λέγοντας και ξαναλέγοντας»

Επτά επιφανείς συγγραφείς, ποιητές, μεταφραστές, πανεπιστημιακοί καθηγητές παίρνουν τη σκυτάλη ο ένας από τον άλλο, σκυτάλη είναι η Έρημη Χώρα που παρέλαβαν από τον Τ. Σ. Έλιοτ, και ο καθένας την προσαρμόζει στα συμφραζόμενα της δικής του εποχής. Συγκεκριμένα, ο συγγραφέας Απόστολος Δοξιάδης ετοιμάζει μια εισήγηση για το Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, προσκεκλημένος στο Φεστιβάλ Ιδεών του 2016. Στην εισήγησή του περιλαμβάνεται ένα «διαμαντάκι», κείμενο που έγραψε ο συγγραφέας ποιητής και πανεπιστημιακός καθηγητής Νάσος Βαγενάς, με τίτλο «Πάτροκλος Γιατράς ή Οι ελληνικές Μεταφράσεις της Έρημης Χώρας». Φυσικά σαν ειδικός μελετητής του Σεφέρη ανάμεσα στις πρώτες κατατάσσει τη «φημισμένη μετάφραση» του Γιώργου Σεφέρη. Ακολουθεί μια άλλη εκδοχή με τίτλο η Έρημη Γη του Ηλία Λάγιου, η επόμενη είναι η Έτοιμη Χώρα του Α. Τ. Ελή (αναγραμματισμός του Τ. Σ. Έλιοτ, ο δημιουργός της θέλει να παραμείνει άγνωστος) και το βιβλίο κλείνει με το Επίμετρο του Γιώργη Γιατρομανωλάκη.

Όλα αυτά τα κείμενα μαζί δικαιώνουν και δικαιολογούν τον τίτλο του βιβλίου Λέγοντας και ξαναλέγοντας ή τον δεύτερο τίτλο του κειμένου του Βαγενά «Οι ελληνικές Μεταφράσεις της Έρημης Χώρας».

Πριν μπει στην ουσία της εισήγησής του, ο Δοξιάδης κάνει μια παρέκκλιση για να μας διηγηθεί ένα επεισόδιο από αυτά που λέμε σημαδιακά. Ο Βαγενάς καθισμένος με φίλους του στου Ζόναρς, στην Πανεπιστημίου, μιλάει για μια μελέτη που κάνει πάνω στον Μπόρχες. Και εκείνη τη στιγμή βλέπει την αντανάκλασή του στον καθρέφτη του Ζαχαροπλαστείου. Τρέχει και προλαβαίνει τον «ηλικιωμένο κύριο» που προχωρούσε προς την πλατεία Συντάγματος, συνοδευόμενος από μια νεαρή κυρία. Τον σταματά και μετά τις συστάσεις τού λέει: «Έχω δημοσιεύσει κι εγώ κάποια διηγήματα, στα οποία σας μιμούμαι ασύστολα». Ο ηλικιωμένος κύριος κούνησε το κεφάλι του και είπε «Αγαπητέ μου, είμαστε όλοι μιμητές». Στη συνέχεια μας λέει ότι «ο καθρέφτης είναι ένα από τα βασικά σύμβολα του Μπόρχες. Αλλά για να κερδίσει ένα σύμβολο το ενδιαφέρον ενός μεγάλου συγγραφέα, πρέπει να είναι, ταυτόχρονα, διαυγές και αμφίσημο, να διαβάζεται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Ο καθρέφτης είναι και τα δύο, καθώς προσφέρει ένα αντίγραφο και μαζί ένα πρωτότυπο». Παρακάτω γράφει: «οι ανώριμοι ποιητές μιμούνται· οι ώριμοι ποιητές κλέβουν· οι κακοί ποιητές παραμορφώνουν αυτό που παίρνουν, οι καλοί το μετατρέπουν σε κάτι καλύτερο ή, τουλάχιστον, σε κάτι διαφορετικό». Για λόγους συντομίας φτάνω στο ότι ο Μπόρχες θα μπορούσε να έχει πει «είμαστε όλοι κλέφτες». Κλέφτης «ο Πιερ Μενάρ, συγγραφέας του Δον Κιχώτη», ο οποίος θέλει να επαναδημιουργήσει το έργο του Θερβάντες, πανομοιότυπο αλλά και πρωτότυπο, αντίγραφο και πρωτότυπο μαζί, όπως μας είπε πριν λίγο ο Δοξιάδης. Ο Βαγενάς, στην ουσία, είχε αρχίσει μια μελέτη για τη «Γενεαλογία του Πιερ Μενάρ». Εν αρχή είναι ο Θερβάντες που δούλεψε τον Δον Κιχώτη, μετά ο Μπόρχες που δουλεύει πάνω στον Μενάρ, μετά ο Μενάρ που δουλεύει πάνω στον Δον Κιχώτη και μετά ο Βαγενάς που δουλεύει πάνω στον Μενάρ του Μπόρχες, του Θερβάντες… Όμως ο Βαγενάς δεν ολοκλήρωσε ποτέ εκείνη η μελέτη, γιατί μπροστά του αναδύθηκε η Έρημη Χώρα του Τ. Σ. Έλιοτ, το κείμενο «αρχέτυπο», και η μετάφραση του Παπατσώνη, του Σεφέρη, του Σαραντή και του δικού του Πάτροκλου Γιατρά. Κι έτσι, αρχίζει να φτιάχνει ένα έργο πολύ διαφορετικό από το κείμενο-αρχέτυπο αλλά και πιστό σ’ αυτό. Πώς μπορεί να συμβεί αυτό; Μπορεί, εφόσον «οι ίδιες λέξεις καθίστανται διαφορετικές καθώς φωτίζονται από τις σύγχρονες ανησυχίες, κι έτσι το παλαιό έργο γίνεται πράγματι νέο». Όμως τα πράγματα μπλέκονται όταν ο Γιατράς ισχυρίζεται ότι ο Έλιοτ «διαστρεβλώνει το πρωτότυπο». Ότι η Έρημη Χώρα είναι ένα έργο Χ, το οποίο μεταφράζει ο Έλιοτ· δεν το γράφει ο ίδιος. Πρόκειται, δηλαδή, για το υπερ-κείμενο ή την «ιδέα», με την πλατωνική έννοια, της Έρημης Χώρας που προϋπήρχε της σύνθεσής του από τον Έλιοτ!

Ο ελιοτικός Φληβάς, που είχε εμφανιστεί ως Άρης Βελουχιώτης, τώρα επανέρχεται ως σύντροφος Λαφαζάνης. Το αρχικό «σκάκι», αφού πέρασε από το «τάβλι», μετεξελίχτηκε σε «πρέφα» και η Έρημη Χώρα που ξεκίνησε σαν τραγωδία ή έστω σύμπτωμα της αστικής δυσπεψίας (Έλιοτ), μεταμορφώθηκε σε κομμουνιστικό έπος (Γιατράς), έγινε ονειρόδραμα (Λάγιος) και κατέληξε «κωμωδία» (Ελής). Έτσι, Λέγοντας και ξαναλέγοντας, συνεχίζεται ο κόσμος, το κείμενο και οι συμβολισμοί του.

Ο Γιατράς, τώρα, έχει στοιχεία του πατρός του Βαγενά. Είναι κομμουνιστής που πίστευε, παραβλέποντας τα φαινόμενα, σε μια ξεπερασμένη ιδεολογία. Όταν ήταν στη φυλακή είχε αρχίσει να μεταφράζει την Έρημη Χώρα, σαν κείμενο-εξαγγελία, για να της δώσει το πραγματικό της νόημα, που ο Έλιοτ είχε «διαστρεβλώσει». Ο Βαγενάς παραθέτει τη μετάφραση του Σεφέρη στη μετάφραση του Γιατρά και δείχνει τις αναλογίες.

Στη συνέχεια, έρχεται στο φως η Έρημη Γη του Λάγιου, ποίημα πολιτικών αναφορών «γραμμένο από κάποιον για τον οποίο η πολιτική είναι φτιαγμένη από τη στόφα των ονείρων» λέει ο Δοξιάδης, παραπέμποντας και στον Σαίξπηρ με τη «στόφα των ονείρων» του. Κι ενώ το ποίημα του Γιατρά θα μπορούσε να είναι μια σύνθεση «επική» και «προφητική» και «διεθνής» και «οικουμενική», το ποίημα του Λάγιου είναι μια ελεγεία για την «ελληνική Αριστερά, τους νεκρούς μαχητές της και τα νεκρά όνειρά τους». Με άλλα λόγια η Έρημη Γη είναι η αιματοβαμμένη ελληνική γη. Ο Δοξιάδης επισημαίνει τις ιδεολογικές διαφορές του Γιατρά και του Λάγιου, αντιπαραθέτει τα πρόσωπα του έργου του Έλιοτ με τα πρόσωπα Λάγιου, ερμηνεύει φαινόμενα και γεγονότα, σχολιάζει τον Εμφύλιο, αντιστοιχίζει τα μεν στα δε, ο Φληβάς ο Φοίνικας του Έλιοτ «σαράντα μέρες πεθαμένος» του φαίνεται σαν Άρης Βελουχιώτης που αυτοκτόνησε «αιώνες τώρα πεθαμένος».

Στον χορό των προηγούμενων –Γιατρά και Λάγιου (ή μήπως τεσσάρων; Έλιοτ, Σεφέρη, Γιατρά και Λάγιου;)– έρχεται να προστεθεί ένας άλλος ποιητής, ο Α. Τ. Ελής, με τη δική του εκδοχή στο υπερκείμενο και με την αφιέρωση στον «Τομ, τον Νάσο, τον Πάτροκλο και τον Ηλία, προλαλήσαντες». Ο Α. Τ. Ελής στην Έτοιμη Χώρα του συμπεριλαμβάνει τα σύγχρονα πολιτικά συμφραζόμενα, τα δελτία ειδήσεων και λόγια του πρωθυπουργού. Και έτσι, από την ελιοτική εκδοχή της παρακμής του σύγχρονου πολιτισμού περνάμε στη δεύτερη εκδοχή με τα γεγονότα από το 1922 έως το 1960, μετά στην τρίτη, ως το 1984, και τέλος στην τελευταία, την οποία ο Ελής προεκτείνει ως το 2016 και ο Δοξιάδης χαρακτηρίζει «παλινωδία».

Δηλαδή, το γράψιμο του ιδανικού ποιήματος άρχισε από τον πρώτο δρομέα ποιητή, ο οποίος παρέδωσε τη σκυτάλη στον επόμενο και έτσι το ίδιο ποίημα, από εποχή σε εποχή, γράφεται και ξαναγράφεται. Στο τέλος προστίθεται ένας ακόμα σκυταλοδρόμος, ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης, που ισχυρίζεται ότι όλοι οι «προλαλήσαντες» (όπως είπε ο Ελής) συμμετέχουν σε μια τεράστια, διηνεκή κειμενική συνύφανση (textus aeternus) στην οποία… και οι ίδιοι προβάλλουν τις δικές τους εκδοχές. Έτσι, η κυρία Σόζοστρις γίνεται καφετζού, ο Τειρεσίας γίνεται Καρλ Μαρξ, η δακτυλογράφος γίνεται υπάλληλος του τηλεφωνικού κέντρου και call girl. Χώρος δράσης το ξενοδοχείο Χίλτον όπου καταλύουν οι υψηλοί προσκεκλημένοι του ΔΝΤ και η Σίβυλλα που εγκαταλείπει τον χώρο με τη γνωστή της φράση «αποθανείν θέλω». Χαρακτηριστικοί οι στίχοι:

Ο Απρίλης είναι ο πιο σκληρός μήνας, στέλνοντας / μυρωδιά αντηλιακού απ’ την πισίνα, σμίγοντας /περικοπές και ιδιωτικοποιήσεις, αναδεύοντας /γκαζόν και ποτιστικά.

Ο ελιοτικός Φληβάς, που είχε εμφανιστεί ως Άρης Βελουχιώτης, τώρα επανέρχεται ως σύντροφος Λαφαζάνης. Το αρχικό «σκάκι», αφού πέρασε από το «τάβλι», μετεξελίχτηκε σε «πρέφα» και η Έρημη Χώρα που ξεκίνησε σαν τραγωδία ή έστω σύμπτωμα της αστικής δυσπεψίας (Έλιοτ), μεταμορφώθηκε σε κομμουνιστικό έπος (Γιατράς), έγινε ονειρόδραμα (Λάγιος) και κατέληξε «κωμωδία» (Ελής). Έτσι, Λέγοντας και ξαναλέγοντας, συνεχίζεται ο κόσμος, το κείμενο και οι συμβολισμοί του. Ο Λαβύρινθος του Μπόρχες σε μια εξαιρετική φιλολογική εργασία που καταλήγει να είναι πολιτική, με την έννοια της κοινής ρίζας της με τον πολιτισμό.

 

Λέγοντας και ξαναλέγοντας
Η λογοτεχνία, ο μυστηριώδης Πάτροκλος Γιατράς και οι μεταμορφώσεις της «Έρημης χώρας»
Απόστολος Δοξιάδης
Ίκαρος
240 σελ.
ISBN 978-960-572-153-4
Τιμή: €13,90
001 patakis eshop


 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΜΕΛΕΤΕΣ - ΔΟΚΙΜΙΑ
Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης: «Το ναυάγιο του “Μέντορος” στις ακτές των Κυθήρων και η διάσωση των γλυπτών του Παρθενώνα»

Στον καιρό μας, το ζήτημα της επιστροφής των γλυπτών του Παρθενώνα στη γενέτειρά τους προβάλλει επιτακτικότερα από ποτέ και απασχολεί όλους τους Έλληνες. Γι’ αυτό και οι μελέτες για το συγκεκριμένο...

ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΜΕΛΕΤΕΣ - ΔΟΚΙΜΙΑ
Κοσμάς Ρασπίτσος: «Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ και η μετάφραση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας»

Μια από τις τελευταίες κυκλοφορίες στον χώρο της φιλοσοφικής σκέψης και του στοχασμού, που παρουσιάζει μάλιστα πολλαπλό ενδιαφέρον, καθώς εξακτινώνεται σε ζητήματα πέραν των φιλοσοφικών αναζητήσεων...

ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΜΕΛΕΤΕΣ - ΔΟΚΙΜΙΑ
Bhikkhu Nyānadassana (Ιωάννης Τσέλιος): «Διαλογισμός: Απελευθέρωση ή προσκόλληση;»

Ένα ξεχωριστό βιβλίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Τεραβάδα του ομώνυμου βουδιστικού κέντρου (Theravada), στο οποίο αναλύεται λεπτομερώς το θέμα του διαλογισμού και οι δύο του όψεις: η...

ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΚΑΤΑΧΩΡΙΣΕΙΣ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Διεύθυνση

Πτολεμαίων 4
(Πλατεία Προσκόπων)
11635 Αθήνα,
Τηλ.-fax: 210.7212307
info@diastixo.gr
ISSN: 2585-2485

ΕΓΓΡΑΦΗ ΣΤΟ NEWSLETTER

Εγγραφείτε τώρα στο newsletter μας και μάθετε πρώτοι. τα τελευταία νέα για το βιβλίο και για τις τέχνες.

Με την επίσκεψη στο site μας, αποδέχεστε τη χρήση Cookies από το diastixo.gr, με σκοπό τη βελτίωση των υπηρεσιών που σας παρέχουμε.