Θανάσης Τριανταφύλλου: «Οι αριθμοί και άλλες μαθηματικές ψηφίδες στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη»
Ο συγγραφέας του βιβλίου έβαλε ένα πολύ ενδιαφέρον στοίχημα με τον εαυτό του και το κέρδισε. Απέδειξε τη σχέση της ποίησης του Οδυσσέα Ελύτη με τα μαθηματικά. Ήταν, βέβαια, γνωστό στον κόσμο των ειδικών ότι τα μαθηματικά έπαιζαν μεγάλο ρόλο στην ποίηση του Ελύτη και όλη η δημιουργία του είναι ένα αρχιτεκτόνημα σοφά και πολύπλοκα κατασκευασμένο. Επ’ αυτού είχαν γίνει παρατηρήσεις και μετρήσεις από επιφανείς του χώρου. Για τους αριθμούς 3, 5, 7, 9, 11 έχει γίνει συχνά λόγος. Ο Μάριο Βίτι σχολιάζει την αρχιτεκτονική του ποιήματος «Του Αιγαίου» και όχι μόνον στο βιβλίο του για τον Ελύτη.
Σε συνέδριο που οργάνωσε η Σχολή του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου στο Γαλλικό Ινστιτούτο το 2002, με τίτλο Ο Ελύτης στην εκπαίδευση, έγινε σχετική εισήγηση από την υπογράφουσα με τίτλο «Θεμέλιο του νοήματος η αρχιτεκτονική του ποιήματος». Σώμα της εργασίας είναι τα «Επτά νυχτερινά επτάστιχα», όπου γίνονται παρατηρήσεις πάνω σε αριθμούς και σχέσεις στίχων, και δειγματοληπτικά μαθηματικές παρατηρήσεις και σε άλλα ποιήματα. Ακόμη, πρόσφατα σχεδόν, σχολιάστηκε «μαθηματικά»-«αρχιτεκτονικά» το εξώφυλλο της συλλογής Δυτικά της λύπης, αναρτημένο στο e-poema και παλαιότερα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Τα Εκπαιδευτικά εκτενέστερη μελέτη των τίτλων, όσον αφορά τον αριθμό των λέξεων, των συλλαβών, των γραμμάτων. Κατά κάποιον τρόπο, μαθηματικές παρατηρήσεις γίνονται και στο ποίημα «Η τρελή ροδιά» στο 11ο συνέδριο της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων και στο κατατεθειμένο διδακτορικό στο Ίδρυμα Ερευνών. Επίσης, είναι κοινός τόπος, για τους φιλολόγους τουλάχιστον, η αγάπη του Ελύτη για τον Πλάτωνα και όχι μόνον. Ο Ηράκλειτος είναι αγαπημένος των υπερρεαλιστών και η αναφορά του στο έργο του Ελύτη πάρα πολύ συχνή και σχολιασμένη.
Βεβαίως, το παρόν πόνημα του Θανάση Τριανταφύλλου ξεπερνά τις ικανότητες και γνώσεις του αναγνώστη που αγαπά τον Ελύτη αλλά δεν ξέρει μαθηματικά. Ωστόσο, αφήνοντας κατά μέρος τα «δύσκολα», μπορεί κανείς να αντλήσει ενδιαφέροντα στοιχεία, αρκεί να φιλοτιμηθεί να σκύψει βαθιά και να προσπαθήσει να νιώσει τη μαγεία των μαθηματικών. Γεννάται βεβαίως το ερώτημα «τι είδους μαθηματικά ήξερε ο Ελύτης», αλλά ας μη φτάσουμε ως εκεί. Και, όχι, δεν είναι «ιεροσυλία το όλο εγχείρημα», όπως ο συγγραφέας διερωτάται. Στον Ελύτη άρεσαν οι αριθμοί και άρεσε και η ρουλέτα και η τράπουλα για τους συνδυασμούς που έπρεπε να κάνει ο παίχτης, όπως έχει ο ίδιος πει σε συνέντευξή του. Αλλά και μας έχει προετοιμάσει για τις μαθηματικές του αγάπες επίσης: «Μια γραμμή που τραβάει ένας ζωγράφος δεν είναι περιορισμένη μόνο στον εαυτό της, αλλά έχει μια αναλογία στον κόσμο των πνευματικών αξιών […]. Παντοτινή μου έγνοια ήτανε να βρίσκω τις αναλογίες ανάμεσα στη φύση και στη γλώσσα». (Ελύτη, Συνέντευξη, περ. Το Δέντρο, σσ. 143-144).
Είναι επίσης γνωστό ότι ο ποιητής επαναλαμβάνει τον αριθμό έξι στους τίτλους των συλλογών του, αλλά και των ενοτήτων και των ποιημάτων. Με την ευκαιρία αναφέρω και πάλι εδώ τις ακόλουθες μετρήσεις μου: Η συλλογή Προσανατολισμοί έχει έξι συλλαβές. Ο Ήλιος ο πρώτος έχει επίσης έξι συλλαβές με δώδεκα γράμματα – το άρθρο «Ο» δεν ανήκει στον τίτλο. Το άξιον εστί έξι συλλαβές. Η συλλογή Έξη και μία τύψεις για τον ουρανό, δώδεκα συλλαβές, με υποδιαιρέσεις, όπου οι λέξεις «έξη», «και», «μία», «για», «τον» τρία γράμματα, ενώ οι λέξεις «τύψεις» και «ουρανό» έχουν έξι γράμματα. Η συλλογή Το φωτόδεντρο και η δεκάτη τετάρτη ομορφιά παρουσιάζει την εξής ιδιομορφία: στον τίτλο εμπεριέχεται και το όνομα του ποιητή. Το όνομα του ποιητή έχει δώδεκα γράμματα και «Το φωτόδεντρο», με πράσινο χρώμα, διαφοροποιημένο από τα υπόλοιπα γράμματα του τίτλου, επίσης δώδεκα γράμματα. Σύνολο είκοσι τέσσερα, πολλαπλάσιο του έξι. Η δεύτερη σειρά του τίτλου έχει επίσης δώδεκα συλλαβές (αν τη λέξη ομορφιά τη συλλαβίσουμε «ο-μορ-φι-ά») και είκοσι τέσσερα γράμματα, πολλαπλάσιο του έξι. Τα ρω του έρωτα έχουν έξι συλλαβές και δώδεκα γράμματα. Το μονόγραμμα έχει δώδεκα γράμματα. Τα ετεροθαλή έχουν έξι συλλαβές, Η Μαρία Νεφέλη έχει έξι συλλαβές, το άρθρο δεν ανήκει στον τίτλο. Η συλλογή Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας έχει έξι συλλαβές και δώδεκα γράμματα στο πρώτο μέρος του τίτλου, που διαχωρίζεται χρωματικά από το δεύτερο και από το μέγεθος των γραμμάτων. Στο Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου η πρώτη λέξη έχει έξι συλλαβές. Ο μικρός ναυτίλος επίσης έξι. Στη συλλογή Δυτικά της λύπης έχουμε πάλι έξι συλλαβές και έτσι διευθετημένες τις λέξεις σε κάθετο άξονα, ώστε η συλλαβή «Δυ» της λέξης «Δυτικά» να βρίσκεται ακριβώς πάνω από τη συλλαβή «Λυ» της λέξης «Λύπης». Το ίδιο συμβαίνει και με το όνομα του ποιητή στο κάτω μέρος του εξωφύλλου, όπου η αντίστοιχη συλλαβή «Δυ» της λέξης «Οδυσσέας» βρίσκεται ακριβώς πάνω από τη συλλαβή «Λυ» της λέξης «Ελύτης». Φυσικά, οι λέξεις είναι κεφαλαιογράμματες. Τελευταία συλλογή η Εκ του πλησίον, όπου και πάλι επαναλαμβάνεται ο αριθμός έξι στις συλλαβές με δώδεκα γράμματα. Τα δημόσια και τα ιδιωτικά με δώδεκα συλλαβές, τα Ανοιχτά χαρτιά με έξι συλλαβές (αν τα «χαρτιά» συλλαβιστούν «χαρ-τι-ά»).
Παρόμοιες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν σε τίτλους ενοτήτων και ποιημάτων, οπότε θα καταλήξουμε σε συμπεράσματα σχετικά με τον αριθμό έξι και τους συμβολισμούς του, σε συσχετισμό και με τις αναφορές του στα κείμενα του Ελύτη.
Για να επανέλθουμε στο βιβλίο του Θανάση Τριανταφύλλου και σε ό,τι αναφέρει σχετικά με την «Πορτοκαλένια», θα είχα να προσθέσω ότι ο ποιητής έχει βάλει τα χρώματα σε σειρά που παραπέμπει σε ηλικία. Η Πορτοκαλένια «έγινε» γιατί τη μέθυσε ο χυμός του ήλιου, ολοκληρώθηκε ερωτικά, γι’ αυτό έχει κεντρική θέση στη συλλογή, το «πράσινο» προηγήθηκε γιατί στην ποίηση του Ελύτη σημαίνει το άγουρο, το πολύ φρέσκο, ενώ το ιώδες ή μενεξελί, τελευταίο στη σειρά, υποδηλώνει το θάνατο. Οι παραλλαγές είναι παραλλαγές μιας ζωής που εξελίσσεται και αλλάζει χρώμα ανάλογα με την ηλικία.
Όσον αφορά τους 342 στίχους του Άσματος δεν θα έπαιρνα όρκο ότι δεν τους μέτρησε, εφόσον και αυτοί είναι πολλαπλάσιο του τρία αλλά και του έξι. Και μια ακόμη παρατήρηση. Όσον αφορά το στίχο «Αρετή με τέσσερις ορθές γωνίες» ο Ελύτης συνδέει τον αριθμό τέσσερα με τις τέσσερις γωνιακές πέτρες των ελληνικών σπιτιών, που συμβολίζουν τη Λογική, την Ορθότητα, τη Συμμετρία, την Αρμονία. Τέλος, συσχετίζει τον αριθμό τέσσερα με τα τέσσερα στοιχεία μιας ξεχωριστής προσωπικότητας: Αντρειά, Δικαιοσύνη, Ευθύνη και Σοφία, όπως λέει ο ίδιος ο ποιητής σε συνέντευξή του στον καθηγητή Guido Demoen (Φιλολογική, τχ. 60, σσ. 17-20).
Τελικά, η ποίηση έχει τη γοητεία της. Η ποίηση του Ελύτη περισσότερη και τα μαθηματικά επίσης. Το βιβλίο του Θανάση Τριανταφύλλου γεννά δημιουργικές συζητήσεις.
Οι αριθμοί και άλλες μαθηματικές ψηφίδες στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη
Μαθηματικές ιχνηλασίες σε μη μαθηματικά κείμενα
Θανάσης Τριανταφύλλου
Επίκεντρο
344 σελ.
Τιμή € 19,00