Νάνος Βαλαωρίτης: «Για μια θεωρία της Γραφής, Γ΄»
Ο Νάνος Βαλαωρίτης επεξέτεινε τα θεωρητικά του κείμενα για τη λογοτεχνία σε έναν τρίτο τόμο με τον τίτλο Για μια θεωρία της Γραφής, Από το κείμενο στο υπερκείμενο. Στο βιβλίο αυτό μελετά τη νεοελληνική ποίηση –κείμενο– αλλά, όπως προαναγγέλλεται και από τον τίτλο, εξετάζει και την παγκόσμια, ανατρέχοντας πάντα σε καθετί που προϋπήρξε –υπερκείμενο–, που αυτό διαμόρφωσε το περιβάλλον, την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, τις συνθήκες για το νέο. Πρόκειται για τη φανταστική περιπέτεια της λογοτεχνίας, φανταστική με την έννοια που δίνουμε σε κάτι όταν ξεπερνά τα όρια του ενδιαφέροντος και γοητευτικού.
Η αφήγηση εκκινεί από το 1946, όταν ο Βαλαωρίτης ήταν μόνο 25 ετών, νέο παιδί φανατικό για γράμματα και ποίηση, και φτάνει στις μέρες μας. Παρακολουθεί τις εξελίξεις, μελετά τα διάφορα κινήματα, σχολιάζει και συνυπολογίζει τη συμβολή του καθενός στη διαμόρφωση της περιρρέουσας ατμόσφαιρας που επέδρασε και την ελληνική δημιουργία. Ως ενημερωμένος εφ’ όλης της ύλης μελετητής, μετατρέπεται στα γραπτά του σε γοητευτικό αφηγητή, ο οποίος, από όποιο σημείο της περιφέρειας και αν πιάσει το νήμα, έχει την αξιοθαύμαστη ικανότητα της ευελιξίας, της εμβάθυνσης και εξακτίνωσης στα κείμενα που είναι δυνάμει συγγενείς, φίλοι και πρόγονοι των υπό εξέταση λογοτεχνών, με αποτέλεσμα να επεκταθεί σε όλη την γκάμα αρχαίων και σύγχρονων, ελληνικών, ευρωπαϊκών και αμερικανικών καταβολών.
Το βιβλίο απαρτίζεται από τα Μέρη: Α΄, «Οι τάσεις» και Β΄, «Τα πρόσωπα», με δεκαέξι ενότητες στο καθένα. Τα πάντα αρχίζουν από την Ελλάδα και στην Ελλάδα καταλήγουν μετά από την πλατιά περιήγηση ή μια τεθλασμένη που τον πηγαίνει στη ρίζα και στα φύλλα, όπως θα έλεγε και ο Σεφέρης.
Οι ενότητες που συνιστούν το σώμα του βιβλίου είναι αυτοτελείς, πράγμα που σημαίνει ότι συχνά ο μελετητής θα επανέλθει, με άλλη αφορμή, σε θέματα που ήδη έχει επισκεφθεί, μελετώντας μια ακόμα εκδοχή και προέκτασή τους. Έτσι, και χωρίς να παραλείψει κανέναν από τον μακρύ κατάλογο των λογοτεχνών, από κείμενο σε κείμενο, θα ολοκληρώσει το πανόραμα της ελληνικής λογοτεχνίας με φόντο πάντοτε την ξένη.
Ως ενημερωμένος εφ’ όλης της ύλης μελετητής, μετατρέπεται στα γραπτά του σε γοητευτικό αφηγητή, ο οποίος, από όποιο σημείο της περιφέρειας και αν πιάσει το νήμα, έχει την αξιοθαύμαστη ικανότητα της ευελιξίας, της εμβάθυνσης και εξακτίνωσης στα κείμενα που είναι δυνάμει συγγενείς, φίλοι και πρόγονοι των υπό εξέταση λογοτεχνών.
Παίρνοντας τα πράγματα από την αρχή, ο συγγραφέας ποιητής εξετάζει τη σύγχρονη ελληνική ποίηση, η οποία ακόμα και πριν από τον πόλεμο ήταν άγνωστη στην Αγγλία, όπως μας λέει, επειδή οι ξένοι πανεπιστημιακοί καθηγητές, αλλά και οι Έλληνες, ήταν γοητευμένοι με τον παράδεισο της αρχαίας ελληνικής δημιουργίας. Ο λόγος για τη νεότερη ήταν σπάνιος, αν και ήταν γνωστή η δημοτική παράδοση, με τις ηρωικές μπαλάντες και τα μοιρολόγια, τα οποία όμως βρίσκονταν στη σκιά του ένδοξου παρελθόντος. Επομένως, η μοντέρνα ελληνική ποίηση αρχίζει κυρίως με τον μεσοπόλεμο. Προάγγελοί της υπήρξαν το υπερρεαλιστικό κίνημα στη Γαλλία, ο Έλιοτ στην Αγγλία και οι ποιητές της γενιάς του τριάντα, Όντεν, Σπένσερ, Μακ Νις, Σέσιλ Ντέι Λιούις, ο Λόρκα και ο Αλμπέρτι στην Ισπανία, ο Ουγκαρέτι στην Ιταλία, ο Μαγιακόφσκι στη Ρωσία. Όλοι αυτοί κατάφεραν να διαμορφώσουν, λέει ο Βαλαωρίτης, μια κοινή γλώσσα κατάλληλη για να αντιδράσει στη βία ενός κόσμου εχθρικού και τρομακτικού για τον καλλιτέχνη. Προάγγελος αυτής της γενιάς για την Ελλάδα ήταν ο Γιώργος Σεφέρης καθώς και οι Ελύτης, Εγγονόπουλος, Εμπειρίκος, Γκάτσος και άλλοι. Ο Βαλαωρίτης θα κάνει πλατιά περιήγηση στο έργο του Σεφέρη. Θα σχολιάσει την τεχνική και το περιεχόμενο, ερευνώντας πηγές, επιδράσεις, δοσμένες ερμηνείες, σχόλια και κριτική.
Θα μιλήσει, επίσης, για την ιστορία και το κράτος, για τον εφιάλτη που βασανίζει τον διανοητή, για τον εξωτισμό, την τάση φυγής, δηλαδή, που γεννιέται στους καλλιτέχνες της Ευρώπης, με τη διαφορά ότι ο Μποντλέρ, ο Μαλαρμέ, ο Ρεμπό θέλουν να φύγουν από το κέντρο για το άγνωστο («au fond de l'inconnu pour trouver du nouveau», δική μου η προσθήκη), ενώ οι Έλληνες καταφεύγουν στο κέντρο και καθόλου δεν σκέφτονται την Αφρική ή την Αυστραλία!, λέει ο Βαλαωρίτης. Η φυγή, για τους Έλληνες, γίνεται προς τα πολιτιστικά κέντρα της Ευρώπης, κι αυτή είναι μια αντίφαση. Μια άλλη αντίφαση, δημιούργημα των ποιητών της γενιάς του τριάντα, είναι η δημιουργία μιας ιδανικής Ελλάδας, βασισμένης στα φυσικά της στοιχεία. Μια τρίτη, ακόμα, είναι ότι από τη μία βλέπουν εχθρικά καθετί το ξένο, από την άλλη απορροφώνται από αυτό. Εν πάση περιπτώσει, θα φανούν ανάγλυφα τα αίτια που δημιούργησαν τις πολιτικές, κυρίως, συνθήκες γραφής σε κάθε χώρα, και στην Ελλάδα, βεβαίως, ενώ παράλληλα θα αναφερθεί σε κάθε επιστημονική κατάκτηση η οποία, με τον τρόπο της, συμβάλλει στην κοινωνική αλλαγή και στη λογοτεχνική παραγωγή. Ο Μπαλζάκ, ο Φλομπέρ, ο Ζολά ανήκουν στους συγγραφείς των οποίων οι ήρωες με «ψυχονευρωτικά» ή άλλα «κληρονομικά» προβλήματα επηρεάζονται από το περιβάλλον και τις κοινωνικές συνθήκες.
Όσον αφορά το άγχος της αργοπορίας, όπως το όριζε ο Χάρολντ Μπλουμ, εμφανιζόμενο σε ποιητές όψιμους απέναντι σε ποιητές ισχυρούς, στην Ελλάδα δεν ισχύει. Αντίθετα, παρατηρεί ο Βαλαωρίτης την ύπαρξη του άγχους της πρωιμότητας, όλα έχουν γίνει «πριν», σε ένα παρελθόν το οποίο δεν μπορούμε να ξεφορτωθούμε. Οι ποιητές αυτής της κατηγορίας είναι πολλοί, θα αναφέρω μόνο τις επιδράσεις του Σεφέρη από τον Όμηρο, τον Απολλώνιο τον Ρόδιο, τους τραγικούς. Από τους παλαιότερους που βιώνουν το άγχος της πρωιμότητας είναι ο Βαλαωρίτης, ο Παλαμάς, ο Σικελιανός, ο Καβάφης, ο Καρυωτάκης και πάρα πολύ έντονα, «με ίλιγγο», ο Σολωμός, ο οποίος θέλει να βλέπει τον αγράμματο πληθυσμό του Μεσολογγίου να ενστερνίζεται «το ιδεαλιστικό όραμα των ποιητών και των μορφωμένων».
Όσον αφορά το έργο του Ελύτη και τους ύμνους στο Αιγαίο, ο Βαλαωρίτης γράφει –και είναι πολύ σημαντική η παρατήρησή του– ότι η Σουηδική Ακαδημία, δίνοντάς του το Νόμπελ, καταδείκνυε τον τουρκικό επεκτατισμό και κατακύρωνε «την ελληνικότητα του χώρου του Αιγαίου», «όχι βέβαια άσχετα με την αισθητική σημασία του έργου». Στην περίπτωση αυτή το έργο «αναμορφώνει, δημιουργεί μια προοπτική που ήταν απούσα πριν γραφτεί και εδώ βρίσκεται η μορφωτική λειτουργία του».
Τα πρόσωπα στα οποία θα αφιερώσει τις σελίδες του ο Βαλαωρίτης έχουν ήδη αναφερθεί. Εκτός αυτών θα τον απασχολήσουν οι διανοητές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, αρχίζοντας από τον Ρήγα Φεραίο, περνώντας από τον Καταρτζή και τον Δανιήλ Φιλιππίδη, θα επανέλθει στους Καβάφη, Σικελιανό, Σεφέρη, Σαχτούρη, Ρίτσο, Ταχτσή (ως ποιητή), Μακρή, αλλά και Άλεν Γκίνσμπεργκ, Ουίλιαμ Μπάροουζ και Φερνάντο Πεσσόα, με τον οποίο θα κλείσει η μεγάλη και πλατιά, πολύ σημαντική περιήγηση, εντός και εκτός συνόρων, ρηξικέλευθη, μοντέρνα, ανατρεπτική, προκλητική και οπωσδήποτε γοητευτική.
Το εξώφυλλο επιμελημένο από την Κατερίνα Βαλαωρίτη, κόρη του ποιητή, μας δείχνει μια πολύχρωμη θάλασσα κειμένων από την οποία αναδύεται ένα χέρι –το χέρι της Ποίησης(;)– που γράφει και διαγράφει συγχρόνως. «Ένα χέρι με πένα αξίζει όσο ένα χέρι με αλέτρι. Τι εποχή χεριών» λέει ο Ρεμπό και νομίζω πως το εξώφυλλο είναι το ισόποσο του υπερκειμένου.
Για μια θεωρία της γραφής, Γ΄
Από το κείμενο στο υπερκείμενο
Νάνος Βαλαωρίτης
Ψυχογιός
504 σελ.
ISBN 978-618-01-1465-2
Τιμή: €17,70
