Martha C. Nussbaum: «Έρωτος γνώση»
Το βιβλίο της Martha C. Nussbaum, Έρωτος γνώση, περιλαμβάνει δοκίμια για τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία, όπως σαφέστατα δείχνει ο τίτλος του, στα οποία εξετάζεται η σχέση λογοτεχνίας και φιλοσοφίας, η σχέση ύφους και περιεχομένου κατά τη διερεύνηση ηθικών ζητημάτων, η σχέση μορφής και ύφους γραφής και ο ρόλος των συναισθημάτων κατά τη διαβούλευση και την αυτογνωσία. Η συγγραφέας υποστηρίζει ότι η σύλληψη της ηθικής κατανόησης εμπεριέχει αφενός συναισθηματική, αφετέρου διανοητική δραστηριότητα, αλλά δίνει προτεραιότητα στην αντίληψη των επιμέρους ανθρώπων και καταστάσεων.
Και αυτή η σύλληψη είναι υπερτέρα των άλλων σε ορθολογικότητα. Εδώ ας θυμηθούμε τη Ζακλίν ντε Ρομιγί, η οποία στο βιβλίο της, Τι πιστεύω, (Πατάκης, 2013) λέει ότι η κατανόηση δεν προϋποθέτει καθόλου την αναγωγή των πάντων στη λογική. Ότι ο Ηρόδοτος παραδέχεται τη θεϊκή παρέμβαση, ο Θουκυδίδης δίνει μεγάλη σημασία στον ρόλο της τύχης, στην τραγωδία παρεμβαίνει η μοίρα και ο Πλάτων αξιοποιεί τον μύθο και εικόνες μύησης. Με άλλα λόγια η Ρομιγί, όπως τώρα και η Nussbaum, μας λέει ότι δεν είναι η λογική η μόνη οδός, με την οποία προσεγγίζουμε τα πράγματα. Υπάρχουν και άλλοι δρόμοι για τη γνώση και ο έρωτας είναι και αυτός ένας δρόμος.
Γνωρίζοντας κανείς τον έρωτα, μαθαίνει να υπερβαίνει τον σκεπτικισμό του και την απομόνωσή του. Κι ακόμα, ο έρωτας βοηθάει τον άνθρωπο να βγει από την απομόνωσή του, να εμπιστεύεται τον άλλο και να εκτίθεται σ’ αυτόν. Η γνώση του έρωτα είναι μια ερωτική ιστορία που δεν μπορείς να τη σταματήσεις, γιατί δεν μπορείς να σταματήσεις ό,τι είναι να συμβεί.
Στα δεκαπέντε κεφάλαια του βιβλίου της η συγγραφέας κάνει μια πλατιά περιήγηση σε κείμενα και συγγραφείς, εκκινώντας από την αρχαία Ελλάδα και τον Αριστοτέλη και φτάνοντας στην εποχή μας.
Αρχικά, μελετά τη λογοτεχνική μορφή, η οποία δεν μπορεί να διαχωριστεί από το φιλοσοφικό περιεχόμενο, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του για την ανεύρεση της αλήθειας. Ότι ο λόγος δεν επαρκεί για την τεκμηρίωση του θέματος, οπότε επιζητούνται οι λογοτεχνικές μορφές που το φωτίζουν. Ο Χένρι Τζέιμς επιχειρηματολογεί με το παράδειγμα του φυτού (το έχει κάνει και ο Σολωμός). Ορισμένες σκέψεις και ιδέες, λέει, ζητούν να πραγματωθούν σε μια γραφή με ορισμένο σχήμα και μορφή. Το φορτίο αυτό αναλαμβάνουν οι λέξεις, οι οποίες είναι σαν φτερωτά πλάσματα («έπεα πτερόεντα» αποκαλούσαν οι αρχαίοι τα φτερωμένα λόγια του ποιητή). Αλλά αυτά είναι τα λόγια του μυθιστοριογράφου, βέβαια και όχι τα φθαρμένα της καθημερινής επικοινωνίας. Και σύμφωνα με τον Τζέιμς, πάντα, μόνο η γλώσσα του λογοτέχνη μπορεί να πει την αλήθεια και να αναπαραστήσει τη ζωή, γιατί μετά την πτώση του θεού, ο ποιητής είναι προφήτης και ρήτορας. Λέει, ακόμα, πως ο ήρωας ενός έργου που ψάχνει να βρει την αλήθεια δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να βρει τη δική του. Στην όλη κατανόηση συμβάλλει και το ύφος του κάθε λογοτέχνη. Κι επειδή η λογοτεχνία συμβάλλει, με τη σειρά της, στη συναισθηματική αποτίμηση του κόσμου, τα συναισθήματα διαδραματίζουν σημαντικό γνωστικό ρόλο. Μπαίνοντας, μάλιστα, στη ζωή των ανθρώπων από την παιδική ηλικία, τους εξοικειώνει και τους προετοιμάζει, ενώ η φιλοσοφία αργεί να κάνει την είσοδό της. Έτσι, η πρώτη στρώνει το έδαφος στη δεύτερη από νωρίς και ετοιμάζει τον μελλοντικό αναγνώστη της φιλοσοφίας, της οποίας στόχος είναι η βελτίωση της ψυχής του μαθητή-θεατή.
Στο θέμα τώρα της μελέτης, «Έρωτος γνώση», επιστρατεύεται ο Προυστ, ο οποίος λέει ότι το είδος της γνώσης της καρδιάς δεν μπορεί να μας το προσφέρει ούτε η ψυχολογία ούτε άλλη επιστήμη. Η γνώση της καρδιάς προέρχεται από την καρδιά, από τους πόνους και τους πόθους της. Όμως η γνώση για το αν κάποιος αγαπά κάποιον άλλο γίνεται με αποστασιοποιημένη και μη συναισθηματική διερεύνηση της κατάστασής του. Από την εποχή του Αριστοτέλη είναι γνωστό ότι τα πάθη μας και τα αισθήματά μας δεν μπορούν να μας επιτρέψουν κανενός ζητήματος τη γνώση, αντίθετα την εμποδίζουν. Όπως διδάσκει και ο Πλάτων στον Φαίδωνα, η επιθυμία δεσμεύει την ψυχή στη φυλακή του σώματος. Στα νεότερα χρόνια είναι ο Λοκ που τονίζει ότι τα πάθη είναι ολέθρια για τη σύλληψη της αλήθειας, διότι παραπλανούν την κρίση. Τι συμβαίνει λοιπόν με τον έρωτα; Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι γνωρίζοντας κανείς τον έρωτα, μαθαίνει να υπερβαίνει τον σκεπτικισμό του και την απομόνωσή του. Κι ακόμα, ο έρωτας βοηθάει τον άνθρωπο να βγει από την απομόνωσή του, να εμπιστεύεται τον άλλο και να εκτίθεται σ’ αυτόν. Η γνώση του έρωτα είναι μια ερωτική ιστορία που δεν μπορείς να τη σταματήσεις, γιατί δεν μπορείς να σταματήσεις ό,τι είναι να συμβεί.
Οι φιλοσοφικές απόψεις που συνάγονται για να φωτίσουν το θέμα είναι ελάχιστες και υστερούν. Ωστόσο, συνυπολογιζομένης της σοβαρότητας και του βάθους του, υποστηρίζει η Nussbaum, χρειαζόμαστε μερικές φορές τη βοήθεια της φιλοσοφίας για να βρούμε τις αλήθειες της καρδιάς. Γι’ αυτό η φιλοσοφία πρέπει να είναι λογοτεχνική και γι’ αυτό πραγματεύεται το θέμα μέσα από τους πλαστούς ήρωες των μυθιστορημάτων, του Προυστ και του Τζέιμς, κυρίως, αλλά και άλλων. Έτσι, λόγω της διφυούς φύσεώς του, η μελέτη του έρωτα, φιλοσοφική και λογοτεχνική, διπλό κέντρισμα, πλουτίζει την εμπειρία. Για μας τους Έλληνες είναι γνωστό πως μέσα στην αρχαία λυρική ποίηση αναφάνηκαν οι πρώτες φιλοσοφικές ανησυχίες του ανθρώπου και ότι στο θέμα της πολιτικής αρετής που εξετάζουν από κοινού ο Πρωταγόρας με τον Σωκράτη, ο Πρωταγόρας επιλέγει τον μύθο για να μιλήσει φιλοσοφικά, δηλαδή τη λογοτεχνία.
Το βιβλίο είναι πρωτότυπο για τον τρόπο που πραγματεύεται το θέμα του, και γι’ αυτό είναι απολαυστικό και ενδιαφέρον.
Σημείωση:
Το «ύφος», το «κόστος» και το «χάος» δεν έχουν πληθυντικό, όπως τα «σωθικά», τα «νιάτα» και τα «γηρατειά» δεν έχουν ενικό. Έτσι δεν μπορούμε να πούμε «τα λογοτεχνικά ύφη», αλλά «το λογοτεχνικό ύφος» και το νόημα είναι γενικό και ενικού και πληθυντικού αριθμού.
Έρωτος γνώση
Δοκίμια για τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία
Martha C. Nussbaum
Μετάφραση: Γιώργος Λαμπράκος
Πατάκης
796 σελ.
ISBN 978-960-16-2504-1
Τιμή: €20,90
