Νίκος Αθ. Ματσούκας: «Ιστορία της φιλοσοφίας»
Στην αρχή ήταν οι Έλληνες, αυτοί έθεσαν τις βάσεις της φιλοσοφικής επιστήμης, όλες οι άλλες αρχαίες φιλοσοφίες των λαών της Ανατολής όπως ο βουδισμός τοποθετούν τον άνθρωπο μέσα σε ένα σύμπαν άκαμπτο, σε μια σειρά αιτιοκρατικών κρίκων όπου δεν έχει κανένα περιθώριο κινήσεων, όλα έχουν αποφασιστεί από τις υπέρτατες δυνάμεις που ρυθμίζουν τις τύχες των πάντων σε μια απαρασάλευτη αιώνια πραγματικότητα.
Στον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων κυριαρχεί η αντίληψη ότι, μέσα από την επιστήμη και τη γνώση, είναι δυνατό να τεθούν τα θεμέλια μιας άλλης οργάνωσης, ενός άλλου τρόπου σκέψης που μπορεί να ανεβάσει τον άνθρωπο στις ανώτερες σφαίρες της κοινωνικής οργάνωσης και της πνευματικής εξέλιξης – αντίληψη που στην εξέλιξη της ιστορίας μπολιάστηκε σε όλη τη Δύση αποτελώντας τη μήτρα της σύγχρονης σκέψης και τη βάση της δυναμικής εξέλιξης ενός αυτάρεσκου και προκλητικού πολιτισμού.
Ολόκληρη η αρχαία ελληνική φιλοσοφία σφραγίζεται από την προσωπικότητα του Σωκράτη που αφήνει το ανεξίτηλο αποτύπωμά του, χωρίζοντάς τη σε εποχή προσωκρατική και εποχή μετά τη διδασκαλία του. Η Ιωνία και η Κάτω Ιταλία αποτελούν το πρώτο λίκνο όπου γεννιέται ο φιλοσοφικός στοχασμός, με κύριο εκπρόσωπο τον Ηράκλειτο από την Έφεσο, τον οποίο θαύμαζαν τόσο πολύ ο Μαρξ κι ο Χέγκελ, καθώς στη διαλεκτική του θεωρία βρήκαν στοιχεία άκρως ενδιαφέροντα παρά τη δυσκολία κατανόησης των δυσνόητων διδασκαλιών του. Ο Σωκράτης και οι διάδοχοί του εξελίχτηκαν σε προσωπικότητες από τις πιο ρωμαλέες που έχει αναδείξει η ιστορία. Πρώτα πρώτα ο Πλάτωνας, που διατύπωσε αρχές επαναστατικές ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα, ενώ ο πανεπιστήμονας Αριστοτέλης χρησιμοποίησε το πεντόσταγμα της μυθικής γλώσσας θεμελιώνοντας τη λειτουργική ενότητα θεωρίας και πράξης, μια κατάκτηση μοναδική που χάθηκε στο πέρασμα των αιώνων οδηγώντας στα σύγχρονα αδιέξοδα της κομματιασμένης σκέψης και επιστήμης. Η εικόνα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας συμπληρώνεται από άλλες φυσιογνωμίες σχεδόν μυθικές, όπως ο Πυθαγόρας, που είχε τέτοια φήμη ώστε κάποιοι να τον θεωρούν προσωποποίηση του ίδιου του Απόλλωνα, και ο Δημόκριτος, που ταξίδεψε μέχρι την Αίγυπτο, την Αιθιοπία και την Ινδία γνωρίζοντας τη σοφία των Χαλδαίων μάγων και των Αιγυπτίων ιερέων.
Στην εποχή της εκρηκτικής ανάπτυξης της τεχνολογίας, της απεριόριστης εξειδίκευσης και του κατακερματισμού των γνωστικών πεδίων, και καθώς η παιδεία καταντά ολοένα και περισσότερο ένας σωρός άχρηστων γνώσεων δίχως καμιά εσωτερική ενότητα, η ανάγκη συγκερασμού όλων των στοιχείων που απαρτίζουν την πολύπλοκη σύγχρονη πραγματικότητα καθιστούν επίκαιρη όσο ποτέ μια καινούρια φιλοσοφική αντίληψη.
Χρειάστηκε να ενοποιηθεί ο αρχαίος κόσμος πρώτα με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου και κατόπι με την επέκταση του ρωμαϊκού κράτους μέχρι τις εσχατιές της Ευρώπης για να δημιουργηθεί το περιβάλλον όπου συντελείται η επόμενη επανάσταση στον χώρο της φιλοσοφίας, καθώς μετατρέπεται σε θεολογία υψηλής ποιότητας μέσα στο χωνευτήρι του βυζαντινού πολιτισμού. Στην πορεία της διαμόρφωσης των επόμενων φιλοσοφικών αντιλήψεων προέκυψαν μια σειρά από συγκρούσεις ασυνήθιστης σφοδρότητας και βιαιότητας, όπως οι σκληροί διωγμοί μιας ατέλειωτης σειράς χριστιανών μαρτύρων αλλά και ο φόνος της Υπατίας και η καταστροφή υπέροχων αρχαίων ναών, καθώς ο αρχαίος κόσμος της ειδωλολατρίας αρνούνταν να πεθάνει και ο νέος κόσμος με αιχμή τη χριστιανική πίστη αναδυόταν. Μια πλειάδα λαμπρών θεολόγων και φιλοσόφων έχει να παρουσιάσει η περίοδος του Βυζαντίου, ξεκινώντας από τους θεμελιωτές του χριστιανικού δόγματος που άκμασαν στην Αλεξάνδρεια, μια πόλη που κατείχε τα πρωτεία της επιστήμης και της φιλοσοφίας αναδεικνύοντας θεολόγους του ύψους του Ωριγένη και του Κλήμη του Αλεξανδρέα.
Σε ό,τι αφορά τη βυζαντινή περίοδο ο συγγραφέας, όντας καθηγητής της θεολογικής σχολής, δίνει μια ιδιαίτερη βαρύτητα αμφισβητώντας τη θεωρία των «σκοτεινών χρόνων’», όπως έχουν χαρακτηριστεί οι αιώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Στους αιώνες αυτούς οι πατέρες της Εκκλησίας, που ήταν οι κύριοι φορείς της φιλοσοφίας, μετουσίωσαν με τρόπο θαυμαστό τον αρχαίο τρόπο σκέψης σε κάτι καινούριο με βάση τα δεδομένα που είχαν δημιουργηθεί από την ίδρυση των μεγάλων αυτοκρατοριών, στο χωνευτήρι των οποίων αναμείχθηκαν ο γνωστικισμός, ένα ρεύμα φιλοσοφικό που απηχούσε τις αντιλήψεις της αρχαιότητας, ο ιουδαϊσμός και ο ελληνισμός. Από τη μείξη αυτών των στοιχείων προέκυψε αυτό που ο Καβάφης ονομάζει «ένδοξο βυζαντινισμό» κι έχει να παρουσιάσει διανοητές σαν τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό, που αναγνωρίστηκε όχι μόνο από τους ορθόδοξους αλλά και από τους καθολικούς, τους λουθηρανούς και τους προτεστάντες, αλλά και τον Γρηγόριο τον Παλαμά, του οποίου η εξαιρετικά πρωτότυπη μυστική διδασκαλία συσχετίστηκε με αυτήν του Θωμά Ακινάτη.
Στη διάρκεια των αιώνων του Βυζαντίου οι αρχαίοι φιλόσοφοι έρχονταν κάθε φορά στην επικαιρότητα για να μελετηθούν και να αξιολογηθούν σε ένα πνεύμα ολότελα διαφορετικό από αυτό που επικράτησε στη Δύση, όπου κυριάρχησε η αυστηρή τάξη και το άκαμπτο δικανικό σύστημα των Ρωμαίων. Εκεί επικράτησε ο αυστηρός δογματισμός όπου δέσποζε μια διαστρεβλωμένη ερμηνεία των αριστοτελικών θεωριών, δογματισμός που οδήγησε σε ακρότητες όπως ο διωγμός του Γαλιλαίου από το κατεστημένο των πανεπιστημίων και την Ιερά Εξέταση. Αυτό τον σχολαστικισμό του δυτικού Μεσαίωνα και της Αναγέννησης ήρθε να αμφισβητήσει το κίνημα του Διαφωτισμού, στη βάση του οποίου βρισκόταν η προσπάθεια της ανερχόμενης αστικής τάξης να αποσπάσει εξουσίες από τους μονάρχες και τον κλήρο οδηγώντας τη φιλοσοφική σκέψη σε καινούρια μονοπάτια. Σταθμοί στην εξέλιξη της δυτικοευρωπαϊκής φιλοσοφίας αποτελούν προσωπικότητες σαν τον Καρτέσιο και τον Καντ, ενώ εξίσου σημαντικοί θεωρούνται οι ρομαντικοί και οι υπαρξιστές του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα που ανασκεύασαν αυτό που θεωρούνταν ευθύγραμμη και αναπόφευκτη πορεία προς μια ανώτερη κοινωνία μέσα από τη χρήση των επιστημών και της λογικής σκέψης.
Κατά την υπεύθυνη της έκδοσης, καθηγήτρια του ΑΠΘ Δέσπω Λιάλιου, το σύγγραμμα αυτό του αείμνηστου καθηγητή Νίκου Αθ. Ματσούκα αποτελεί την κορύφωση μιας δημιουργικής πορείας θεολογικών και φιλοσοφικών διεργασιών που συντελέστηκαν στη Θεσσαλονίκη και είχαν διεθνή αντίκτυπο. Η συνολική προσφορά του συγγραφέα, το ανοιχτό του πνεύμα, η πολύπλευρή του παιδεία, η σε βάθος κατανόηση πολύπλοκων φιλοσοφικών αντιλήψεων, η αγάπη του για τον ελληνισμό και την ορθοδοξία, αλλά και η ρέουσα και ελκυστική γραφή καθιστούν αυτό το βιβλίο μια σπάνια περίπτωση παρουσίασης τόσο σύνθετων εννοιών με σαφή και κατανοητό τρόπο δίχως ούτε στιγμή να νιώθει ο αναγνώστης ότι η εκλαΐκευση λειτουργεί σε βάρος της ποιότητας του γραπτού λόγου.
Στον Φαίδρο του Πλάτωνα γίνεται αναφορά σ’ έναν μεγαλοφυή μύθο, σύμφωνα με τον οποίο όταν ο Αιγύπτιος θεός Θευθ ανακάλυψε τους αριθμούς, τη γεωμετρία, την αστρονομία και, πάνω απ’ όλα το αλφάβητο, τα έδειξε στον σοφό βασιλιά Θαμού λέγοντας ότι βρέθηκε το φάρμακο της μνήμης και της σοφίας. Όμως ο βασιλιάς τού απάντησε ότι από τότε θα άρχιζαν τα βάσανα των ανθρώπων, γιατί οι πολλές και αναφομοίωτες γνώσεις που θα μπορούσε να αποκτήσει κανείς σχετικά εύκολα θα μπορούσαν να μεταβάλουν τον καθένα σε πολυγνώμονα και ανόητο δοξόσοφο. Στην εποχή της εκρηκτικής ανάπτυξης της τεχνολογίας, της απεριόριστης εξειδίκευσης και του κατακερματισμού των γνωστικών πεδίων, και καθώς η παιδεία καταντά ολοένα και περισσότερο ένας σωρός άχρηστων γνώσεων δίχως καμιά εσωτερική ενότητα, η ανάγκη συγκερασμού όλων των στοιχείων που απαρτίζουν την πολύπλοκη σύγχρονη πραγματικότητα καθιστούν επίκαιρη όσο ποτέ μια καινούρια φιλοσοφική αντίληψη που θα ανατρέψει τους μοντέρνους δογματισμούς ενός κλειστού και άκαμπτου συστήματος σκέψης επαναφέροντας την αρχέγονη ενότητα και τη συμπαντική λειτουργικότητα. Άλλωστε, όπως είχε καταλάβει ο Πλάτωνας πριν χιλιάδες χρόνια στην Πολιτεία, οι ιδέες κυβερνούν τον κόσμο.
Ιστορία της φιλοσοφίας
Αρχαίας ελληνικής-βυζαντινής-δυτικοευρωπαϊκής: Με σύντομη εισαγωγή στη φιλοσοφία
Νίκος Α. Ματσούκας
Εκδόσεις Κυριακίδη
776 σελ.
ISBN 978-960-599-146-3
Τιμή € 48,50
