Νάσος Βαγενάς: «Εισαγωγή στην ποίηση του Κάλβου – Επιλογή κριτικών κειμένων»
Έχω και άλλη φορά ξαναπεί πως μερικά βιβλία τα ξαναδιαβάζω μετά από καιρό, και είναι πολλά αυτά που θέλω να ξαναδιαβάσω, γιατί έτσι υποβάλλω τον εαυτό μου σε ένα τεστ. Είμαι και σήμερα όπως χθες;
Η Εισαγωγή στην ποίηση του Κάλβου, που επιμελήθηκε ο Νάσος Βαγενάς, είναι επιλογή κειμένων επιφανών και επιφανέστατων μελετητών που καλύπτουν διάστημα μεγαλύτερο του αιώνα, από τον Κωστή Παλαμά, τότε, το 1888, έως τον ίδιο τον Βαγενά σήμερα, και «σήμερα» για το βιβλίο είναι το 2010, πριν εφτά σχεδόν χρόνια, δηλαδή, τότε που εκδόθηκε. Ωστόσο, τίποτα δεν μας εμποδίζει να το απολαύσουμε και σήμερα το 2017 και στο μέλλον, εφόσον το θέμα δεν έχει χρονικούς περιορισμούς. Το βιβλίο περιλαμβάνει μελέτες, πέραν του προαναφερθέντος Παλαμά, των Τέλλου Άγρα, Γιώργου Σεφέρη, Οδυσσέα Ελύτη, Κ.Θ. Δημαρά, Κώστα Στεργιόπουλου, Mario Vitti, Δημήτρη Μορτόγια, Παν. Μουλλά, Γιάννη Δάλλα, Δημήτρη Τζιόβα, Massimo Peri και του επιμελητή του τόμου Νάσου Βαγενά. Δηλαδή έναν ολόκληρο, πολύ ενδιαφέροντα αιώνα.
Κατ’ αρχάς, ο Βαγενάς επισημαίνει ότι οι Ωδές του Κάλβου, αν και έχουν περάσει περισσότερα από εκατόν πενήντα χρόνια από την πρώτη έκδοσή τους και έχουν γραφτεί πλήθος μελέτες, δεν έχουν μελετηθεί πλήρως και τα ερωτήματα που έχουν τεθεί από τους μελετητές δεν έχουν απαντηθεί. Ακόμα, λέει ότι υπάρχει κάτι στις Ωδές που κάνει την κάθε εποχή να βλέπει τον εαυτό της στον Κάλβο, και αυτό συμβαίνει περισσότερο από όσο συμβαίνει με άλλους ποιητές. Αυτό το «κάτι» ο συγγραφέας το εστιάζει στη «γοητευτική αμηχανία απέναντι στην ανορθοδοξία της καλβικής ποίησης». Παρά τις διαφωτιστικές αναλύσεις, ο Κάλβος δεν είναι τόσο ιδεαλιστής όσο μας διαβεβαιώνουν, ο πατριωτισμός του δεν έχει την έννοια που του δίνουμε εμείς σήμερα, ο πουριτανισμός του συνοδεύεται από αισθησιασμό που δεν ταιριάζει με την ασκητική του αυστηρότητα, οι ερμηνείες για την εκφραστική του τόλμη δεν πείθουν απολύτως, υπάρχει κάτι σκοτεινό στον Κάλβο που δεν μπορούμε να διαπεράσουμε, ίσως δεν θέλουμε. Κι ακόμα ξέρουμε μόνο ένα μέρος του ιταλικού του έργου, καθώς και του μεταθανάτιου, που κάνει το έργο του τετραπλάσιο εκείνου που γνωρίζουμε (!). Μεγάλου ενδιαφέροντος είναι η απόκλιση της ποιητικής γλώσσας του Κάλβου από τη γλώσσα της εποχής της, ελληνικής, ιταλικής και ευρωπαϊκής εν γένει. Διακόσια χρόνια από τη γέννησή του ο Κάλβος παραμένει ένα ωραίο ποιητικό ερωτηματικό.
Το βιβλίο έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, επειδή φωτίζει πολλές πλευρές του έργου του Κάλβου, κυρίως όμως επειδή ανατρέπει παγιωμένες, δυστυχώς, απόψεις που διδάξαμε και εξακολουθούμε να διδάσκουμε. Επειδή αυτή η πολύπλευρη έρευνα μας δείχνει πώς η αλήθεια αλλάζει ανάλογα με τα στοιχεία και τις εποχές, ότι για τίποτα δεν είμαστε σίγουροι και ο χρόνος είναι όχι μόνο κριτής αλλά και ανατροπέας.
Ο Παλαμάς, πέραν τον Ωδών, μνημονεύει φιλολογικά και φιλοσοφικά συγγράμματα, μεταφράσεις θεολογικών πραγματειών, τραγωδίες στην ιταλική γλώσσα και δημοσιογραφικά κείμενα σε κερκυραϊκές εφημερίδες. Για την ποιητική του γλώσσα τον χαρακτηρίζει σχησματικόν αιρεσιάρχην, όσο για τις εικόνες του υποστηρίζει ότι «νέον κόσμον αρμονίας διήνοιξαν ενώπιον εμού». Η γλώσσα, το ύφος, τα μέτρα, το επίθετο, τα τολμήματα, όλα λάμπουν ως «άπεφθος χρυσός». Και αν κανείς ρωτήσει πού γεννήθηκε η νεοελληνική ποίηση, η απάντηση είναι: στο νησί του Σολωμού και του Κάλβου, στη Ζάκυνθο.
Ο Άγρας στρέφεται και αυτός στο παράδοξο της ποιητικής γλώσσας του Κάλβου, που δεν εκφράζεται με τη γλώσσα της καρδιάς, όπως αναντίρρητα είναι παραδεκτό, και επισημαίνει την αντινομία ζωής και δόξας. Του Κάλβου τού δόθηκε πλατιά ποιητική άδεια να συνδυάζει τον καθαρολόγο με τον δημοτικιστή, τον νεωτεριστή με τον κλασικό κριτικό, την οποία οφείλει στην ιδιοτυπία της γραμματικής και του συντακτικού του, δηλαδή στη στιχουργική και στην ποιητική του. Κι αυτές οι ιδιοτυπίες του είναι που θα τον σώσουν.
Ο Σεφέρης αναζητεί τον Κάλβο πέρα από το πορτρέτο και τη βιογραφία του, επιθυμεί να ξέρει την άποψή του για την ποίηση στα χρόνια της σιωπής του, μετά τα τριάντα τέσσερά του, δηλαδή, και τον βλέπει σαν έναν «Χάμλετ. Ένα πρόσωπο που αγωνίζεται ανάμεσα στην ύπαρξη και την ανυπαρξία». Ομιλεί και δεν πράττει, μας λέει ο Σεφέρης, καλύτερα να μας είχε αφήσει και αυτός αποσπάσματα, οπότε θα μιλούσαμε για μια μεγαλοφυΐα, αν είχαμε μόνο στίχους και όχι ολόκληρες ωδές, ότι δεν μας «έχει αφήσει ούτε ένα ποίημα ολόκληρο» και εννοεί «χωρίς χάσματα», και πως (έχοντας ή όχι δίκιο) ο στίχος «Επί το μέγα ερείπιον η Ελευθερία ολόρθη» συμβολίζει καλύτερα από κάθε άλλον στίχο την ποίηση του Κάλβου (!!!).
Ο Ελύτης, αντίθετα από τον Σεφέρη, είναι ενθουσιασμένος με την «αυθεντική φωνή από καταγωγής κόσμου». Απομακρύνεται από τις περιγραφές των μελετητών, παρατηρεί πρόσωπο και Ωδές και καταλήγει: «Δεν δυσκολεύομαι διόλου να μακρύνω από το μαυροφορεμένο γεροντάκι, για να δω ένα νέο ζωηρόν και αντάρτη άντρα...» και ακολουθεί μια μελέτη εφ’ όλης της ύλης: ζωή-νησί, μητέρα-χωρισμός, ποίηση-κραυγές ειλικρίνειας, αξίες που πίστεψε, ιδιορρυθμία-ανταρσία, ερωτική περιπέτεια-Φώσκολος, μοναξιά-απελπισία. Κι έπρεπε να περάσει ένας αιώνας για να δουν οι μελετητές τις Ωδές του για να ανακαλύψουν τη δύναμη που ανατρέπει τα καθιερωμένα.
Ο Δημαράς θα ασχοληθεί μόνο με τις πηγές του Κάλβου και δεν τον ενδιαφέρει η ψυχανάλυση. Στο έργο, λοιπόν, του Ζακύνθιου διακρίνει επίδραση του βοναπαρτισμού, της Ελληνικής Επανάστασης, του Αγώνα, στην αρχή του, και του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, στο τέλος του. Στο σημείο αυτό βρίσκει και την ομοιότητα με τον Σολωμό αλλά και τη διαφορά. Ο Σολωμός γνώρισε πρώτα τον έξω κόσμο και έπειτα τον ελληνικό, ο Κάλβος πρώτα τον ελληνικό και έπειτα τον έξω.
Ο Στεργιόπουλος καταπιάνεται με τη σύγκριση Κάλβου-Καβάφη. Ο πρώτος είναι ποιητής του ύψους, ο άλλος του βάθους. Υπάρχει «ένα υπέδαφος βυθισμένο στη σιωπή» που είναι διαφορετικό από αυτό που «μας φανερώνει ο λόγος». Και όλα αυτά με αφορμή την Ιδέα και την καταγωγή της. Και αφού η ζωή οδεύει στον τάφο, το μόνο που της μένει είναι να πάρει κάποιο «υψηλό» νόημα, να «ξοδευτεί για τα μεγάλα». Κατάφερε έτσι να μεταγγίσει το ζωτικό του πάθος στην πνευματική σφαίρα.
Ο Βίττι θα μιλήσει για τον Κάλβο ανάμεσα στις αντινομίες του καιρού του. Ήταν της μοίρας του, λέει, να ζήσει στο μεταίχμιο, ανάμεσα στο διαφωτιστικό, αρκαδικό παρελθόν του 18ου αιώνα και στο ρομαντικό ρεύμα που ορμούσε με τον 19ο αιώνα. Επόμενο ήταν και η ποίησή του, που γεννήθηκε ανάμεσα σε δύο συγκρουόμενους κόσμους, να είναι αντιφατική. Μυστήριο βεβαίως παραμένει η σιωπή του μετά το 1826, την οποία αποδίδει σε έλλειψη έμπνευσης. Μα παρηγορούν όμως τα μετουσιωμένα σε ποίηση περιστατικά της ελληνικής επανάστασης.
Ο Μορτόγιας αποδίδει σε γαλλική επίδραση την ποιητική δημιουργία του Κάλβου. Ο Θεός του είναι το «être suprême» των Γάλλων επαναστατών. Η Ελευθερία του είναι ιστορική, η υστεροφημία είναι μια μορφή αθανασίας και σκοπός της τέχνης του. Όργανό της η αρχαιοπρεπής γλώσσα και τα αρχαία μέτρα, γι’ αυτό δεν αποδέχεται ούτε τον δεκαπεντασύλλαβο ούτε την ομοιοκαταληξία.
Στην ιδιοτυπία του μετρικού και γλωσσικού συστήματος αποδίδει ο Μουλλάς την παραγνώριση των Ωδών του Κάλβου τον 19ο αι., αλλά τελικά καταλήγει ότι αυτή η ιδιοτυπία οφείλεται σε ιταλική επίδραση.
Ο Δάλλας τονίζει τη γονιμότητα της ποίησης του Κάλβου, που δεν εξαντλείται με τη βιολογική της ηλικία, αλλά συνεχίζεται πολύ μετά τη συγγραφή της, εξετάζει τη διάρκειά της στην τρέχουσα κίνηση του πολιτισμού και ακούει τη φωνή του ποιητή που αντηχεί ανάμεσα σε μας και στην παράδοσή μας.
Υπάρχει κάτι στις Ωδές που κάνει την κάθε εποχή να βλέπει τον εαυτό της στον Κάλβο, και αυτό συμβαίνει περισσότερο από όσο συμβαίνει με άλλους ποιητές. Αυτό το «κάτι» ο συγγραφέας το εστιάζει στη «γοητευτική αμηχανία απέναντι στην ανορθοδοξία της καλβικής ποίησης».
Ο Τζιόβας στηρίζει την ποιητική του Κάλβου στην ανάπτυξη της επιστημολογίας. Ό,τι ήταν η αλληγορία για τον Μεσαίωνα είναι η προσωποποιΐα για τον 18ο αι. Ο ρομαντισμός συνδέεται με την αναπαράσταση της φύσης, σε βίαιες εκδηλώσεις, ο 18ος με τον αρκαδισμό, ο οποίος κάνει την εμφάνισή του και στον Φιλόπατρι, στα Ηφαίστεια και στην ωδή Εις Σάμον. Στοιχείο που συνεπικουρεί στον ρομαντισμό του Κάλβου είναι και η εμφάνιση της Λύρας.
Ο Πέρι κάνει λόγο για τη μετρική του Κάλβου, η οποία έχει δεχτεί επίδραση από την ιταλική μετρική παράδοση του νεοκλασικισμού, και μελετά την Επισημείωσιν του ποιητή και όλες τις ερμηνείες που έχει δεχτεί.
Τέλος, ο Βαγενάς κάνει λόγο για παραμόρφωση του Κάλβου. Τονίζει τη σημασία της πρόθεσης του ποιητή και τον δεσμό της εποχής με τα σημαινόμενα της ποίησής του. Κάνει λόγο για την παρερμηνεία του Κάλβου από τον Τσάτσο, η οποία έχει διοχετευθεί και στην εκπαίδευση. Η μελέτη του Τσάτσου δεν περιλαμβάνει τίποτα πέραν των Ωδών και ο μελετητής παραβλέπει τα πραγματολογικά στοιχεία. Ήτοι: η Ελληνική Επανάσταση είναι ένα σύμβολο, αλλά αποτελεί ενσάρκωση της απτής ελευθερίας και όχι της μεταφυσικής. Η ελευθερία δεν είναι μόνο εθνική αλλά γενικότερη. Οι Τούρκοι και οι δυτικοί βασιλείς βρίσκονται σε ισοδυναμία στο έργο. Περισσότερο από πατριωτική, η ποίηση του Κάλβου είναι πολιτική, και αυτό πρέπει να το κατανοήσουμε αν θέλουμε να μην παρανοήσουμε. Ο Θεός του Κάλβου είναι ένα υπέρτατο ον όπως και των Γάλλων διαφωτιστών, ταυτίζεται με τη φύση και συμβολίζεται με τον ήλιο. Οι ουράνιες εικόνες δεν είναι μόνο ποιητικές αλλά κοσμολογικές, και όταν λέει «οικουμένη» εννοεί το σύμπαν και όχι μόνο τη γη. Οι Ωδές είναι το αντίστοιχο της Ελληνικής Νομαρχίας, ένα από τα σημαντικότερα κείμενα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, πράγμα πολύ σημαντικό για τον μελετητή του Κάλβου.
Στη συνέχεια, ο Βαγενάς κάνει λόγο για τη μελέτη του Σεφέρη, τονίζοντας πως ορισμένες απόψεις του είναι εύστοχες και ότι η μελέτη του παρανοήθηκε από την κριτική. Εκτενής είναι η κριτική στη μελέτη του Ελύτη, ο οποίος στηρίχτηκε μόνο στις Ωδές, αγνοώντας τον υπόλοιπο βίο του ποιητή. Η ποιητική άδεια του Κάλβου οφείλεται σε άγνοια της γλώσσας και όχι σε ιδιοτυπία, όπως υποστηρίζει ο Ελύτης. Γεννά απορία το αν ο Κάλβος είναι μεγάλος ποιητής, η ποίησή του όμως είναι μεγάλη.
Το βιβλίο έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, επειδή φωτίζει πολλές πλευρές του έργου του Κάλβου, κυρίως όμως επειδή ανατρέπει παγιωμένες, δυστυχώς, απόψεις που διδάξαμε και εξακολουθούμε να διδάσκουμε. Επειδή αυτή η πολύπλευρη έρευνα μας δείχνει πώς η αλήθεια αλλάζει ανάλογα με τα στοιχεία και τις εποχές, ότι για τίποτα δεν είμαστε σίγουροι και ο χρόνος είναι όχι μόνο κριτής αλλά και ανατροπέας. Ότι τα σχολικά βιβλία, κυρίως αυτά, πρέπει να διορθωθούν για να μην αναπαράγεται αιωνίως το ίδιο λάθος, αλλά, τέλος, είτε έτσι είτε αλλιώς, όποια και αν είναι η αιτία της «ιδιοτυπίας» της ποίησης του Κάλβου, το αποτέλεσμα είναι το αυτό. Η ποίηση του Κάλβου είναι μεγάλη.
Εισαγωγή στην ποίηση του Κάλβου
Επιλογή κριτικών κειμένων
Συλλογικό έργο
Επιμέλεια: Νάσος Βαγενάς
Επιμέλεια σειράς: Νάσος Βαγενάς
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
344 σελ.
ISBN-13 978-960-7309-40-2
Τιμή: €23,00
