Ευάγγελος Β. Αλεξίου: «Η ρητορική του 4ου αι. π.Χ.»
«Ρητορική και δημοκρατία είναι σχεδόν ταυτόσημες έννοιες, συνιστούν εν διά δυοίν» αλλά είναι και «καθρέφτης της καθημερινής ηθικής».
Ο Ευάγγελος Β. Αλεξίου είναι αναπληρωτής καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Α.Π.Θ. με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα στη ρητορική, τη βιογραφία και τον κόσμο των ιδεών της αρχαιότητας. Έχει δημοσιεύσει μελέτες για τους Θουκυδίδη, Ισοκράτη, Λυσία, Ξενοφώντα, Πλούταρχο, Δίωνα, Χρυσόστομο, Λουκιανό και Ιουλιανό. Η απέραντη γνώση του, αντλημένη από τον κόσμο της αρχαιότητας, συμπυκνώθηκε σε έναν τόμο με τίτλο Η ρητορική του 4ου αι. π.Χ. και με διευκρινιστικό υπότιτλο Το ελιξίριο της δημοκρατίας και η ατομικότητα.
Το έργο είναι κολοσσιαίο και έρχεται να καλύψει το κενό ανάμεσα στην πρακτική ρητορεία, τους λόγους των αττικών ρητόρων δηλαδή, και τη θεωρητική ρητορική, ήτοι τις πραγματείες για την τέχνη του λόγου. Το πόνημα διασκελίζει το είδος της ρητορείας για να αγγίξει τα λογοτεχνικά κείμενα και να φανεί, αν υπάρχει, η αντιπαράθεση μεταξύ γραπτού λόγου και αυτοσχεδιασμού ή ατομικότητας και πολιτικής κοινότητας.
Στη μελέτη συμπεριλαμβάνονται και οι ελάσσονες λεγόμενοι ρήτορες, οι οποίοι εξετάζονται ισότιμα με τους μεγάλους, καθώς προκύπτουν νέα στοιχεία αντλημένα από τα αποσπάσματα του «νέου Υπερείδη» στο παλίμψηστο χειρόγραφο του Αρχιμήδη. Και αυτό ήταν η πρόκληση και πρόσκληση για τον επιστήμονα να στραφεί ειδικά στον 4ο π.Χ αιώνα. Ο συγγραφέας θα συνεκτιμήσει τις θεωρητικές αντιπαραθέσεις για την τέχνη του λόγου στα ρητορικά εγχειρίδια του Αναξιμένη και του Αριστοτέλη, καθώς και τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Ισοκράτη και την αντιπαράθεσή του με τη φιλοσοφία. Τα κεφάλαια του βιβλίου, πέραν του «Προλόγου» και του «Προλογικού Σημειώματος» είναι έντεκα. Οι τίτλοι τους: Η εξέλιξη της έντεχνης ρητορικής, Θεωρητικές αντιπαραθέσεις περί ρητορικής, Τα ρητορικά εγχειρίδια, Ο κανών των αττικών ρητόρων, Ισοκράτης, Αισχίνης, Ισαίος, Λυκούργος, Υπερείδης, Δημοσθένης και Δείναρχος. Ακολουθούν Συμπεράσματα, Βιβλιογραφία, Πίνακας ονομάτων - Εννοιών -Θεμάτων.
Η σημασία της μελέτης φιλοδοξεί να συμβάλλει σ’ αυτό που ο Ευάγγελος Αλεξίου ονομάζει «διαλεκτικό ανθρωπισμό», αναδεικνύοντας την επικαιρότητα των κλασικών γραμμάτων για να κατανοήσουμε καλύτερα το παρόν μέσω του παρελθόντος.
Στο ερώτημα τι να διδάξει κανείς στο παιδί του, ρητορική ή φιλοσοφία, λέγεται ότι ο Αντισθένης απάντησε: «Εάν πρόκειται να ζήσει με θεούς φιλοσοφία, εάν πρόκειται να ζήσει με ανθρώπους ρητορική». Με απλά λόγια, σε μια κοινωνία ανθρώπων, η ρητορική είναι απαραίτητη. Η ρητορική είναι «ψυχαγωγική», δηλαδή καθοδηγητική, και είναι άρρηκτα συνυφασμένη με την ανθρώπινη κοινότητα, εφόσον φέρνει τον ρήτορα σε άμεση επικοινωνία με το κοινό και οι σκέψεις του ενός αντικαθρεφτίζονται στη σκέψη του άλλου. Πουθενά αλλού δεν είναι τόσο στενή αυτή η σχέση, όσο στους ρητορικούς λόγους. Και γι’ αυτό θα δημιουργηθεί έντονη αντιπαράθεση μεταξύ της ρητορικής και της φιλοσοφίας (Ισοκράτης - Πλάτων), μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου (Ισοκράτης - Αλκιδάμας), από τα ρητορικά εγχειρίδια (Αναξιμένης ο Λαμψακηνός - Αριστοτέλης), τις ανταγωνιστικές φιλοδοξίες της ατομικής προσωπικότητας, τις συνεργατικές αξίες της πόλεως-κράτους κατά τον A.W.H. Adkins, τη δικανική ρητορική (Ισαίος, Δημοσθένης, Απολλόδωρος, Υπερείδης, Δείναρχος), τον εισαγγελικό καταγγελτικό λόγο του Λυκούργου, το νεωτεριστικό λόγο του Ισοκράτη και τη συμβολή του στην εξέλιξη της ρητορικής τέχνης, τη μοναρχική ιδεολογία και τους νέους κρατικούς σχηματισμούς. Ο Αλεξίου επιμένει να αναφέρεται στον Ισοκράτη γιατί ο Ισοκράτης είναι ο τελευταίος μεγάλος σοφιστής της κλασικής περιόδου, το αντίπαλο δέος του Πλάτωνα, ο ουσιαστικότερος εκπρόσωπος της ρητορικής του 4ου αι., ο συνεχιστής και μεταρρυθμιστής του επιδεικτικού λόγου και είναι εκείνος που φέρνει στη θέση του μυθικού ένα πραγματικό πρόσωπο. Στους επιδεικτικούς λόγους ανήκουν και οι Επιτάφιοι, οι οποίοι παραμένουν πιστοί στο τυπικό, εξύμνηση ενός συνόλου ανωνύμων, αλλά εξελισσόμενοι προβάλλουν και μια ατομική προσωπικότητα.
Η αρχή της ρητορικής, το χάρισμα του λόγου, που είναι η φυσική ευγλωττία, θεωρήθηκε αρετή και χρησιμοποιήθηκε ως μέσο πειθούς στους λόγους των μυθικών ηρώων στον Όμηρο και όχι μόνο. Ως ευρετής πάντως της ρητορικής κατονομάζονται ο Κόραξ και ο Τεισίας, αν και ο Εμπεδοκλής ήταν δεινός ρήτορας και δάσκαλος του Γοργία. Επειδή όμως η διδασκαλία της ρητορικής στηρίζεται στο «εικός» (το πιθανό), ο Πλάτων αντιτίθεται, αποδεικνύοντας με παράδειγμα ότι το «εικός» μπορεί να οδηγεί σε λάθος συμπεράσματα. Αντιτιθέμενος στον Ισοκράτη, θα προβάλει την παιδευτική σημασία της φιλοσοφίας. Και εδώ είναι πολλά τα αποσπάσματα από τους πλατωνικούς λόγους, μεταξύ των οποίων και το απόσπασμα από τον Φαίδρο, όπου η φιλοσοφία προσδιορίζεται ως «ψυχαγωγία τις διά λόγων», και η έννοια «ψυχαγωγία» σχετίζεται με την επίκληση των ψυχών.
Τον 4ο αι. πάντως η ρητορική αναδεικνύεται ως μορφή πολιτικής και δικανικής αντιπαράθεσης αλλά και ως ιδιαίτερο λογοτεχνικό είδος που αντικατοπτρίζει την ψυχή του κοινού. Προεξάρχων στην πρόκληση παθών στην ψυχή των ακροατών είναι ο Γοργίας, ο οποίος φρόντιζε πάρα πολύ τα κείμενά του προς αυτή την κατεύθυνση, ήξερε τις ψυχές των ακροατών και ποιες ψυχικές χορδές να αγγίξει.
Σημασία μεγάλη έχει η των ονομάτων επίσκεψις. Η έρευνα της λέξης και τα νοήματά της. Ο συγγραφέας θα εξετάσει για παράδειγμα τη λέξη «φιλοτιμία», για να αναδείξει και το θετικό και το αρνητικό περιεχόμενό της. Επίσης, θα ανατρέξει στα κείμενα και θα μας δείξει πού και πώς χρησιμοποιείται κάθε φορά η έννοια, θα παραθέσει ακόμα και αποσπάσματα λόγων με τα οποία θα επιχειρηματολογήσει υπέρ των απόψεών του, σχολιάζοντας λεπτομερώς τη λέξη και τη φράση που θέλει να προβάλει.
Το ογκώδες, γοητευτικό πόνημα, το οποίο μόνο ακροθιγώς εδώ παρουσιάζουμε, καταλήγει στο ότι η ρητορική είναι «ελιξίριο ζωής» και δημοκρατίας, η διδασκαλία της είναι απαραίτητη για τη διαπαιδαγώγηση του πολίτη στα κοινά, η σημασία της στη λογοτεχνική παραγωγή μεγάλη, ορισμένοι πλατωνικοί διάλογοι είναι εξαιρετικά λογοτεχνήματα, όπως και οι αντιλογίες ανάμεσα σε ήρωες, η Ξενοφώντος Κύρου παιδεία και ο Αγησίλαος, ο Θουκυδίδης όπου θέτει «μετ’ επιτάσεως το ζήτημα της σχέσης του ενός με τους πολλούς στη δημοκρατία».
Η σημασία της μελέτης φιλοδοξεί να συμβάλλει σ’ αυτό που ο Ευάγγελος Αλεξίου ονομάζει «διαλεκτικό ανθρωπισμό», αναδεικνύοντας την επικαιρότητα των κλασικών γραμμάτων για να κατανοήσουμε καλύτερα το παρόν μέσω του παρελθόντος. Και με ένα απόσπασμα από τον Νίτσε τονίζει τη σημασία μιας διαρκώς νέας προσαρμογής της κάθε εποχής στην αρχαιότητα και την αναμέτρησή της με αυτήν, για να καταλήξει πως και το έργο του φιλολόγου τότε μόνο καθίσταται αιώνιο, όταν εκείνος θα κατανοήσει την εποχή του μέσω της αρχαιότητας. Και αυτή είναι η αιώνια αξία της αρχαιότητας.
Η ρητορική του 4ου αι. π.Χ.
Το ελιξίριο της δημοκρατίας και η ατομικότητα
Ευάγγελος Β. Αλεξίου
Gutenberg
584 σελ.
ISBN 978-960-01-1779-0
Τιμή: €30,00
