Μισέλ Σερ: «Καιρός των κρίσεων»
Η δημοσιονομική κατάρρευση οικονομιών που βιώνει εδώ και μία τριετία η Ευρώπη είναι ένας σεισμός. Αποτελεί όμως μόνο το ορατό αποτέλεσμα μιας αλληλουχίας φαινομένων: κάτω από την επιφάνεια της γης, στο φλοιό της, γιγαντιαίες λιθοσφαιρικές πλάκες μετακινήθηκαν, συγκρούστηκαν, ενέργεια –που κανείς από μας δεν είδε– εκλύθηκε με αποτέλεσμα το ταρακούνημα που όλοι βιώνουμε σαν σεισμό. Το φαινόμενο της κρίσης έχει αίτια πολύ βαθύτερα από το δημόσιο χρέος ορισμένων κρατών και η λύση του θα απαιτήσει πολύ περισσότερα και ουσιαστικότερα μέτρα από αυτά που λαμβάνουν οι τραπεζίτες και τα πολιτικά ανδρείκελά τους. Αυτό είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο τοποθετεί τη σκέψη του ο Γάλλος μαθηματικός και φιλόσοφος Μισέλ Σερ, ένας από τους κορυφαίους διανοουμένους της χώρας του, πολυγραφότατος και πολυπράγμων, υπέρμαχος μιας νέας σχέσης του ανθρώπου με τον φυσικό κόσμο που τον περιβάλλει.
Δημιουργώντας τη Βιογαία
Ο Σερ ξεκινάει την ερμηνεία του φαινομένου της κρίσης (σεισμός) γυρίζοντας αρκετές δεκαετίες πίσω (φλοιός της γης), στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, όταν οικοδομείται το ευρωπαϊκό όνειρο της κοινής αγοράς και διατυπώνεται ένα νέο αναπτυξιακό μοντέλο που έχει ως επίκεντρό του την κατανάλωση. Η νέα αυτή εποχή (η κίνηση των πλακών) αποτελεί τομή γιατί, σύμφωνα με την ανάλυση του Σερ, επέφερε αλλαγές σε μια σειρά κανονικότητες που όριζαν το ανθρώπινο είδος επί μια χιλιετία: νέες διατροφικές συνήθειες, εγκατάλειψη της υπαίθρου, απαλλαγή του ανθρώπου από φονικές ασθένειες και μαρτυρικούς πόνους, νέα διάσταση στις συγκοινωνίες και στη σχέση με το χρόνο, νέοι όγκοι πληροφοριών. Παρ’ όλα αυτά, ως φιλόσοφος των επιστημών, ο Σερ διαγιγνώσκει στον νέο μεταπολεμικό κόσμο το ίδιο αρχετυπικό δυαδικό μοντέλο που διαμόρφωσε την ανθρωπότητα κατά την είσοδό της στην εποχή του έλλογου ανθρώπου: ο άνθρωπος από τη μια μεριά και οι δυνάμεις της φύσης από την άλλη, που έπρεπε να υποταχθούν («κύριοι και κάτοχοι της φύσης» απαιτούσε ο Καρτέσιος). Υποτάχθηκαν. Ή έτσι νομίζαμε.
Ο Σερ θεωρεί ότι αμέσως μετά την κατίσχυση του ανθρώπου στη φύση, άρχισε να οργανώνεται το «δυαδικό» παιχνίδι που κράτησε επί πολλούς αιώνες και διαμόρφωσε την εικόνα του σύγχρονου αδιέξοδου πολιτισμού: κύριοι-δούλοι, αριστερά-δεξιά, Ρεπουμπλικάνοι-Δημοκρατικοί, συνδικάτα-κυβέρνηση κ.λπ. Το μοντέλο αγνόησε, εσκεμμένα αρχικά, από κεκτημένη ταχύτητα αργότερα, τον μεγάλο «τρίτο παράγοντα», τον πάντα και πανταχού παρόντα αλλά χωρίς μέχρι πρότινος τη δύναμη να εκφραστεί: το σύνολο δηλαδή των αδρανών κι ανόργανων υλικών, αλλά και των έμβιων όντων του πλανήτη και των στοιχείων που πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες συνάδελφοί του (επιστήμονες και φιλόσοφοι) αξιοποίησαν στις αναλύσεις τους, το νερό, τον αέρα, τη φωτιά, τη γη – όλα αυτά μαζί ο συγγραφέας ονομάζει «Βιογαία». Θα συνεχίσει ερμηνεύοντας την εμφάνιση της κρίσης (όπως ένας σεισμολόγος αναζητάει την προέλευση του σεισμού) και διατυπώνοντας μία θεωρία για την έξοδο από την κρίση, στην οποία αξιοποιεί την έννοια «Βιογαία». Πρόκειται για το νέο παγκόσμιο πολιτικό υποκείμενο, «το παλαιόθεν παθητικό αντικείμενο που γίνεται καθοριστικός παράγοντας», εισβάλλει στη σύγχρονη πραγματικότητα ως το «λεχθέν του κόσμου» κι αρχίζει να διεκδικεί την πρωτοκαθεδρία – με βίαια «χτυπήματα». Φαινόμενο θερμοκηπίου, πείνα, ξηρασία, πλημμύρες, τυφώνες, διατροφικές κρίσεις κ.ά.
Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η εισαγωγή ενός «τρίτου παράγοντα» στην ερμηνεία των κοινωνικοπολιτικών φαινομένων δεν είναι καινούργια ιδέα. Πάει σχεδόν τρεισήμισι δεκαετίες πίσω όταν ο Βρετανός χημικός, ιατρός, περιβαλλοντολόγος και συγγραφέας Τζέιμς Λάβλοκ κυκλοφόρησε το μνημειώδες έργο του Gaia: A New Look at Life on Earth. Η Γαία του Λάβλοκ είναι το θεωρητικό αντίστοιχο της Βιογαίας του Σερ, με τη διαφορά ότι ο δεύτερος εντάσσει στο συνολικό σκηνικό εκτός από τη γη (χλωρίδα-πανίδα και ανόργανη ύλη) και τον άνθρωπο. Μέχρι το 2006, όταν κυκλοφόρησε το εξαιρετικό The Revenge of Gaia, ο Λάβλοκ είχε διαμορφώσει μία θεωρία σύμφωνα με την οποία η Γη είναι ένα ολοκληρωμένο σύστημα ζωής, αυτορρυθμιζόμενο και αυτομεταβαλλόμενο, ένα είδος τεράστιου οργανισμού που διατηρεί όλα τα χαρακτηριστικά ενός εμβίου (πονάει, διψάει, πεινάει, αρρωσταίνει, γερνάει κ.λπ). Η Γαία κατά Λάβλοκ είναι ηλικιωμένη και σε συνεχή αγώνα για να προστατέψει τις μορφές ζωής που φιλοξενεί, αλλά και τον «εαυτό» της, από την κλιματική αλλαγή. [1]
Το Κοινοβούλιο των Βωβών
Ας επιστρέψουμε όμως στον Σερ: ο Γάλλος ανθρωπιστής φιλόσοφος ζητάει να εγκαταλείψουμε το δυαδικό παιχνίδι της εξουσίας και να το αντικαταστήσουμε από ένα τριαδικό σύστημα ερμηνείας, αλλά και διαχείρισης, του κόσμου: οι τρεις νέοι πόλοι είναι οι Επιστήμες, η Κοινωνία και η Βιογαία, το νέο πολιτικό υποκείμενο. Ζητάει τη δημιουργία ενός παγκόσμιου οργανισμού στον οποίο θα εκπροσωπούνται οι τρεις αυτοί πόλοι, ένα κοινοβούλιο των μέχρι πρότινος «βωβών». Στόχος του είναι να αποσπαστεί η εξουσία «από την παλαιά τριάδα των ιερέων, των στρατιωτικών και των παραγωγών του πλούτου» και να λάβει η Βιογαία το λόγο διαμέσου των «νόμιμων εκπροσώπων της», των επιστημόνων. Οι εκπρόσωποι των Επιστημών της Ζωής (νεολογισμός του συγγραφέα), θα υπογράψουν ένα νέο συμβόλαιο για την επιβίωση του κόσμου και των ανθρώπων του, ορκιζόμενοι, στο όνομα της Βιογαίας, ότι δεν θα επιτρέψουν ποτέ πια να υποταχθεί η ζωή σε μια από τις τρεις απερχόμενες εξουσίες: τη θρησκεία, τα όπλα και το χρήμα.
Ουτοπική σύλληψη, βγαλμένη από τις αναγκαιότητες ενός ευρωπαϊκού κοινωνικοπολιτικού και οικονομικού συστήματος που βρίσκεται σε αδιέξοδο, η Βιογαία του Σερ ασφαλώς δεν μπορεί να αποτελεί άμεση πρόταση παρά μόνο φιλοσοφική επιλογή. Αν και κινείται στο ίδιο μήκος κύματος με ανάλογες οικολογικές προτάσεις που βλέπουν το φως της δημοσιότητας τις τελευταίες δεκαετίες, πολύ φοβάμαι ότι δεν θα έχει ερείσματα στην πραγματική ζωή. Αν κι αυτές τις μέρες η επιστημονική κοινότητα κατήγαγε μια μεγάλη νίκη, με την παράταση μέχρι το 2020 του Πρωτοκόλλου του Κιότου (που οι πολιτικοί θέλουν να εξαφανίσουν), θα υπάρχει πάντα ένας Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ που θα υπερψηφίζει τις αποφάσεις του ΔΝΤ προκαλώντας ...εγκεφαλικό στους πιστούς εδώ και δεκαετίες φίλους του.
1. Παράλληλα με τον Μισέλ Σερ, μπορείτε να διαβάσετε τα δύο βιβλία του Τζέιμς Λάβλοκ που κυκλοφορούν στην Ελλάδα, το Οι ηλικίες της Γαίας: Μια βιογραφία της Γης, του ζωντανού μας πλανήτη’(Εκδόσεις Octavision, 2007) και Η εκδίκηση της γαίας: Γιατί η γη αντεπιτίθεται και πώς μπορούμε ακόμα να σώσουμε την ανθρωπότητα (Εκδόσεις Λιβάνη, 2006).
Καιρός των κρίσεων
Μισέλ Σερ
μετάφραση: Λαοκρατία Λάκκα
επιμέλεια: Βαγγέλης Μπιτσώρης
Καλέντης
135 σελ.
Τιμή € 12,00
