«Κάθε γενιά νομίζει ότι είναι προορισμένη να ξαναφτιάξει τον κόσμο. Η δική μου γενιά, όμως, ξέρει ότι δεν θα τον ξαναφτιάξει. Αλλά η αποστολή της είναι, ίσως, πιο σπουδαία. Πρέπει να εμποδίσει τον κόσμο να χαλάσει».

Ο Αλμπέρ Καμύ λέει αυτά τα λόγια φορώντας το νοικιασμένο σμόκιν του. Το Δημαρχείο της Στοκχόλμης είναι γεμάτο επισήμους που κρέμονται από τα χείλη του. Η ομιλία του κλείνει το συμπόσιο της τελετής απονομής των βραβείων Νόμπελ. Παραλαμβάνει το δικό του εξ ονόματος μιας ολόκληρης γενιάς, μιας γενιάς σπουδαίων συγγραφέων την οποία νιώθει ότι εκπροσωπεί από το βήμα όπου στέκεται. Είναι 10 Δεκεμβρίου 1957.

Σχεδόν μισόν αιώνα αργότερα, διαβάζοντας αυτές τις τρεις προτάσεις, νιώθω ότι αναφέρονται σε μένα, στη δική μου γενιά. Διαβάζω και τη δεύτερη ομιλία που έδωσε ο Καμύ στη Σουηδία, τέσσερις μέρες αργότερα, στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα, και σκέφτομαι πως ο τίτλος του βιβλίου θα έπρεπε να ήταν Ο καλλιτέχνης πέρα από την εποχή του.

Ίσως ακούγεται παράλογο, από τη στιγμή που ο ίδιος ο νομπελίστας συγγραφέας αποφάσισε να τιτλοφορήσει τις ομιλίες του Ο καλλιτέχνης και η εποχή του, αλλά δεν είναι και τόσο. Ο Καμύ, ως θεωρητικός του Παραλόγου εξάλλου, γνωρίζει πολύ καλά ότι ο μόνος τρόπος για να γίνει ένας συγγραφέας διαχρονικός είναι να μιλήσει για την εποχή του και μόνο.

Την ώρα λοιπόν που εκφωνεί την ομιλία του, απευθύνεται στους φοιτητές που κάθονται στα έδρανα μπροστά του, αλλά καταφέρνει να μιλήσει και στους μελλοντικούς φοιτητές που θα πάρουν τη θέση τους στην ίδια αίθουσα και στους επόμενους που θα τους αντικαταστήσουν και στους μεθεπόμενους.

Οι ομιλίες στη Σουηδία είναι η εξομολόγηση ενός ανθρώπου που μιλάει με αυτοπεποίθηση, αλλά διαλέγει προσεκτικά τις εκφράσεις του σαν να προσπαθεί να πείσει πρώτα από όλους τον εαυτό του. Όπως ακριβώς κάνει κάθε συνειδητοποιημένος φιλόσοφος. Αμφισβητεί τις ιδέες που ο ίδιος έχει δομήσει με τόσο κόπο, συνεχίζοντας την αέναη, αλλά ποτέ μάταιη, αναζήτηση της αλήθειας.

Είναι ταυτόχρονα κι ένα εγχειρίδιο για κάθε νέο, επίδοξο ή αγέννητο καλλιτέχνη, για κάθε συγγραφέα που φιλοδοξεί να γράφει, όχι για να αναγνωριστεί, αλλά για να υπερασπιστεί την ελευθερία. Κι όπως λέει ο Καμύ, ελεύθερος καλλιτέχνης –όπως και ελεύθερος άνθρωπος– δεν είναι ο βολεμένος.

Είναι κοινός τόπος ότι η ελευθερία είναι δικαίωμα που κατακτείται, αλλά ακόμα πιο σημαντικό –και αυτό που συνηθίζουμε να το ξεχνάμε, ηθελημένα πολλές φορές– είναι ότι η ελευθερία αποτελεί και υποχρέωση, η ανάληψη της οποίας συχνά τιμωρείται αυστηρά. Γιατί δεν υπάρχει άλλη νίκη για τον τύραννο από την αυτόβουλη παράδοση του θύματός του. Η ελευθερία λοιπόν είναι απαιτητική και ενέχει ρίσκο, γιατί ο φορέας της εναντιώνεται σε κάθε είδους εξουσία. Όποιος την υπερασπίζεται, είναι έτοιμος να δεχτεί και την πιο σκληρή τιμωρία, η οποία για τον καλλιτέχνη δεν μπορεί να είναι άλλη από το να πνιγεί στο ποτάμι της Λήθης. Κάθε συμβιβασμός όμως, όσο μικρός κι αν είναι, σηματοδοτεί ένα βήμα παραίτησης από την ελευθερία. Θυσία της ελευθερίας σημαίνει θυσία της τέχνης και καλλιτέχνης χωρίς τέχνη δεν υφίσταται.

Εξ ορισμού λοιπόν, σημειώνει ο Καμύ, ο συγγραφέας δεν μπορεί να ταχθεί στην υπηρεσία όσων φτιάχνουν την Ιστορία, αλλά στέκεται στο πλευρό εκείνων που την υφίστανται. Δεν είναι ποτέ κριτής, αλλά πάντα συνήγορος εκείνων που δεν έχουν τη δύναμη να υπερασπιστούν μόνοι τους την ελευθερία τους. Ο συγγραφέας δεν χρησιμοποιεί την πένα του για να νομοθετήσει ή να υπογράφει καταδίκες, αλλά για να κατανοήσει. Οφείλει λοιπόν να σκύψει πάνω από τον μοναχικό άνθρωπο, να στριμωχτεί στο κελί του φυλακισμένου, να μοιραστεί την εξορία του πρόσφυγα και του μετανάστη, να βραχεί δίπλα στον άστεγο.

Ο μόνος τρόπος για να μιλήσει κανείς για όλους προς όλους, λέει ο νομπελίστας στο ακροατήριό του, είναι μιλώντας για την κοινή τους πραγματικότητα. Για τη φύση, την ανάγκη, την επιθυμία, την αγωνία. Μοιάζουμε σε ό,τι βλέπουμε μαζί, σε ό,τι υποφέρουμε μαζί. Κι αυτά είναι διαχρονικά, ακόμα κι ο πόνος. Ιδίως ο πόνος, γιατί –όπως εμπνευσμένα σημειώνει ο Καμύ– η βαρβαρότητα δεν είναι ποτέ προσωρινή. Όταν της αντιστεκόμαστε με όπλο την τέχνη, ωστόσο, ο αγώνας μας διαρκεί περισσότερο από εμάς, γιατί το μεγαλείο της τέχνης συνίσταται στο ότι ξεπερνά το δημιουργό της, απαλλάσσεται από τις προσωπικές του αναπηρίες, αυτονομείται και επιβιώνει χωρίς αυτόν. Αυτό συμβαίνει μόνο όταν γίνεται κτήμα όλων και ο μόνος τρόπος για να επιτευχθεί ο δύσκολος αυτός στόχος, είναι να έχει ο καλλιτέχνης τη διορατικότητα να την εμπιστευτεί στους σύγχρονούς του για να τη μεταφέρουν εκείνοι στους επόμενους. Με άλλα λόγια, ο καλλιτέχνης ξεπερνάει τα όρια της εποχής του, μόνο όταν ζει και δημιουργεί για την εποχή του.

Διαβάζω, λοιπόν, τη συνέχεια των τριών προτάσεων που κατέγραψα στην αρχή και μπερδεύομαι στο χωροχρόνο. Σε ποιον απευθύνεται ο Καμύ, στους σύγχρονούς του τότε ή σε μας τώρα;

«Κληρονόμος μιας διεφθαρμένης Ιστορίας όπου αναμειγνύονται ξεπερασμένες επαναστάσεις, τεχνικές που απέβησαν τρελές, νεκροί θεοί και έκπτωτες ιδεολογίες, όπου καθεστώτα μετρίων δύνανται σήμερα να καταστρέψουν τα πάντα, αλλά αδυνατούν πλέον να πείσουν, όπου η νόηση έχει καταντήσει να υπηρετεί το μίσος και την καταπίεση, αυτή η γενιά χρειάστηκε να αποκαταστήσει μέσα της και γύρω της κάτι από την αξιοπρέπεια της ζωής και του θανάτου, ορμώμενη από τα “όχι” της και μόνον. Ενώπιον ενός κόσμου που απειλείται με διάσπαση, όπου οι μεγάλοι Ιεροεξεταστές μας κινδυνεύουν να εδραιώσουν για πάντα τα βασίλεια του θανάτου, αυτή η γενιά ξέρει ότι οφείλει να αποκαταστήσει –σ’ ένα είδος τρελής κούρσας κόντρα στο χρόνο– μια ειρήνη ανάμεσα στα έθνη που να μην είναι απότοκο της δουλείας, να συμφιλιώσει εκ νέου τη μόρφωση με την εργασία και να ξαναφτιάξει με όλους τους ανθρώπους μια Κιβωτό της Διαθήκης. Δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα φέρει σε πέρας αυτό το τεράστιο έργο. Αυτό που είναι σίγουρο, όμως, είναι ότι παντού στον κόσμο τηρεί ήδη το διπλό στοίχημα για αλήθεια και ελευθερία και, στην ανάγκη, ξέρει να πεθαίνει χωρίς μίσος για τον κόσμο».

Ο καλλιτέχνης και η εποχή του
Ομιλίες στη Σουηδία
Αλμπέρ Καμύ
μετάφραση: Παράσχος Λιάδης, Κώστας Παπαλιάς,
Λιάνα Σαλούφα, Μαρία Σιχάντε, Τάνια Στρατάκου
επιμέλεια: Αντιγόνη Βλαβιανού
Καστανιώτης
90 σελ.
Τιμή € 8,52

Twitter