Γιώργος Ανδρειωμένος: «Ο Παλαμάς και η πολιτική» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ
Το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο με τον τίτλο Ο Παλαμάς και η πολιτική και τη διευκρίνιση, «στην πρώιμη και ύστερη φάση της ζωής του», επιμερίζεται σε δύο κύρια μέρη, στα οποία ο συγγραφέας και καθηγητής πανεπιστημίου Γιώργος Ανδρειωμένος ερευνά και μελετά τον ποιητή που δέσποσε στα ελληνικά Γράμματα μισό αιώνα, δημιούργησε Σχολή και επηρέασε πολλούς νεότερους ποιητές. Ο Ανδρειωμένος γράφει χαρακτηριστικά ότι τον Παλαμά «δεν τον άφησαν ασυγκίνητο οι αντάρες των συγκλονιστικών γεγονότων των οποίων έγινε μάρτυρας». Και τα γεγονότα αυτά είναι και πολλά και δυσάρεστα: πτώχευση, σχεδόν εθνική πανωλεθρία, αναγέννηση, καταστροφή, πολιτική αστάθεια, διχασμός, δικτατορίες, πόλεμος.
Ο συγγραφέας στον πρόλογό του μας δίνει τα απαιτούμενα στοιχεία για να κατανοήσουμε το περιεχόμενο του βιβλίου του και τον τρόπο με τον οποίο μεθόδευσε το υλικό που είχε στα χέρια του. Παρακολουθεί τον ποιητή στην πρώιμη και ύστερη φάση της ζωής του, με πρωτοβουλίες που δεν είχαν προσεχθεί από τους ενασχολούμενους επιστήμονες με τον Παλαμά ή δεν είχαν μελετηθεί συστηματικά. Ο ίδιος όμως οργάνωσε δύο συνέδρια για τον ποιητή το 2003 και 2013 με αφορμή τα εξήντα και εβδομήντα χρόνια από τον θάνατό του και αυτά είναι οι κύριες μελέτες αυτού του βιβλίου.
Στο πρώτο μέρος, γίνεται λόγος για τον Παλαμά ως κοινοβουλευτικό συντάκτη, όταν σατιρίζει συνεδριάσεις της Βουλής στη δεκαετία του 1880 και δημοσιεύει τα κείμενά του στο πολιτικοσατιρικό περιοδικό του Βλάση Γαβριηλίδη Μη χάνεσαι και στον Ραμπαγά. Οι σπαρταριστές περιγραφές που αποδίδουν τον στοχασμό του συντάκτη τους και τη γραμμή της εφημερίδας έχουν θέμα την κοινοβουλευτική επικαιρότητα, τις πολιτικές ζυμώσεις, τις κινήσεις στα χρόνια της διακυβέρνησης από τον Τρικούπη και άλλα. Από τα κείμενα αυτά, που δημοσιεύτηκαν μεταξύ Οκτωβρίου του 1882 και Μαρτίου του 1883, τα πενήντα τέσσερα υπογράφονται με το ψευδώνυμο «Κουτρούλης» και τα τέσσερα παραμένουν ανώνυμα· όλα συμπεριλαμβάνονται στη στήλη «Βουλή». Παράλληλα, προς τεκμηρίωση των θέσεών του, μας παραθέτει πολλά αποσπάσματα από τα έντυπα της εποχής, ενώ ο ίδιος ο Γαβριηλίδης μας διαβεβαιώνει ότι «ο Κωστής Παλαμάς [είναι] ο συντάκτης των Πρακτικών της Βουλής του Μη χάνεσαι». Δείγμα της παλαμικής σάτιρας μας δίνει το χαστούκι του Λάκωνα βουλευτή Δημητρακάκη στον συνάδελφό του Μάνδαλο, για το οποίο ο Παλαμάς έγραψε:
«Ω πατέρες, ξυλοκοπείσθε! Άλλην ευχή δεν έχω να σας δώσω. Το ξύλον εβγήκεν από τον παράδεισον […] αν επιμελώς καλλιεργήσητε τα παραδείσια δένδρα, θα καταστήσητε παραδείσιαν και την βουλήν σας. [...] Ω νομοθέται, ξυλοκοπείσθε! Αφού επί της ράχεώς σας προκαλείτε το ξύλον, θα ειπή ότι ατακτείτε ως παιδία σχολείου [...] Ω αντιπρόσωποι, ξυλοκοπείσθε! Τουλάχιστον το ξύλον δεικνύει ότι δυνατόν να είσθε άνδρες».
Ο Ανδρειωμένος παρατηρεί ότι θα είχε ενδιαφέρον να ελεγχθούν τα Πρακτικά της Βουλήςσε αντιπαραβολή με τα κείμενα του Παλαμά «για να εκτιμηθούν ασφαλέστερα… όσα γράφει».
Το βιβλίο, που ολοκληρώνεται με παράθεση πλούσιας βιβλιογραφίας και ευρετηρίου ονομάτων, είναι πολύ σημαντικό από την άποψη ότι φέρνει στο φως άγνωστα στους πολλούς στοιχεία για την προσωπικότητα του μεγάλου μας ποιητή και τον ρόλο του είτε ως σατιρικού σχολιαστή της πολιτικής επικαιρότητας είτε ως ακούσιου τροφοδότη των ιδεολογημάτων του Μεταξά.
Επίσης, ο συγγραφέας μελετά την πολιτική κατάσταση, τα εθνικά θέματα, την ανασυγκρότηση της Ελλάδας αλλά και τον δανεισμό, που επιβαρύνει τη δημοσιονομική πολιτική της χώρας. Στην αφήγηση αναφέρονται, βεβαίως, και τα επιφανή πρόσωπα της πολιτικής ζωής. Στα λογοτεχνικά θέματα σχολιάζει τη Ρομαντική Σχολή των Αθηνών, την καθαρεύουσα, την πεισιθάνατη ποίηση, την εμφάνιση του Παλαμά και της ομάδας που τον πλαισιώνει. Ο ποιητής στα κείμενα αυτά παρουσιάζεται μεν στο πλευρό των εργατών και αγροτών, χωρίς όμως να αντιπαρατίθεται στους κεφαλαιούχους ή μεγαλογαιοκτήμονες. Στα Γράμματα υποστηρίζει τους πρωτοπόρους και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Στο δεύτερο μέρος εξετάζει τις «σχέσεις» του ποιητή Παλαμά με το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, οι οποίες ανιχνεύτηκαν σε μια επιστολή που είχε γράψει ο ποιητής για έναν λόγο του Μεταξά, εκφωνημένο στη δημοτική, και σ’ ένα ποίημα με θέμα δενδροφυτεύσεις στην Αττική. Συγκεκριμένα, ο συγγραφέας αναφέρεται στο ιδεολόγημα του «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού», στις απόψεις του Μεταξά για την προώθησή του, δείγμα της οποίας είναι οι αρχαιοπρεπείς τελετές και οι θρησκευτικές εκδηλώσεις. Επίσης, αναφέρεται στον «λαϊκισμό» του δικτάτορα και τη στήριξη της δημοτικής γλώσσας.
Ο Παλαμάς ήταν πλέον σε προχωρημένη ηλικία και καταξιωμένος δημιουργός, όταν ο Μεταξάς έκανε δηλώσεις στον Κωστή Μπαστιά το 1936 υπέρ του ελληνικού πολιτισμού κυρίως. Και επειδή τον εντυπωσίασε η επιλογή της δημοτικής γλώσσας από τον δικτάτορα, έστειλε επιστολή στα Αθηναϊκά Νέα, εκφράζοντας τη συγκίνησή του. Όταν πάλι ο Μεταξάς έδειξε ενδιαφέρον για τις δενδροφυτεύσεις, ο Παλαμάς έγραψε το ποίημα «Το πράσινο», στο οποίο φαίνεται η συγκυρία, ενώ σχολιάζεται στην εφημερίδα Πρωία το γεγονός και γίνεται πρόταση να φυτευτεί ελιά προς τιμήν του ποιητή. Το ποίημα, όμως, γράφει ο Ανδρειωμένος, είναι διφορούμενα διατυπωμένο, έτσι ώστε να επαινεί την πρωτοβουλία αλλά και να ασκεί κριτική στη μεταξική παντοδυναμία. Παραμένει άγνωστο, ωστόσο, αν τελικά φυτεύτηκε η ελιά και δεν μαρτυρούνται σχέσεις με τον Μεταξά. Από την άλλη, συσχετίζεται ο Παλαμάς με τον Ιταλό ποιητή D’Annunzio, ο οποίος είναι γνωστό ότι συνέπλεε και με το φασιστικό κόμμα και τον Μουσολίνι, παρατήρηση που οφείλεται στον πανεπιστημιακό φιλόλογο Filippo Maria Pontani. Αλλά και ο τότε καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Vincenzo Biagi, που επίσης έχει ασχοληθεί με τον Παλαμά, βρίσκει άμεση σχέση του ντανουντζιανού «υπερανθρώπου» με εκείνον που προφήτεψε ο Παλαμάς στο Δωδεκάλογο του Γύφτου, τον «πλάστη» και τον «χαλαστή». Το γεγονός είναι πως η όποια σχέση του Παλαμά με το καθεστώς οφείλεται σε ιδεολογική εκμετάλλευση του παλαμικού έργου συνειδητά από τους συντάκτες των μεταξικών εντύπων Το Νέον Κράτος και Η Νεολαία.
Ο συστηματικός αναγνώστης που θα ανατρέξει στη βιβλιογραφία θα βρει επιπλέον πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες, στις οποίες επισημαίνεται ότι δεν μπορεί κανείς να μελετά το έργο του Παλαμά και να αγνοεί αυτά τα κείμενα, ούτε να αρκείται στους δεκαέξι τόμους των Απάντων και να αγνοεί ότι υπάρχουν ακόμη και διδακτορικές διατριβές περί αυτών. Το βιβλίο, που ολοκληρώνεται με παράθεση πλούσιας βιβλιογραφίας και ευρετηρίου ονομάτων, είναι πολύ σημαντικό από την άποψη ότι φέρνει στο φως άγνωστα στους πολλούς στοιχεία για την προσωπικότητα του μεγάλου μας ποιητή και τον ρόλο του είτε ως σατιρικού σχολιαστή της πολιτικής επικαιρότητας είτε ως ακούσιου τροφοδότη των ιδεολογημάτων του Μεταξά.
Ο Παλαμάς και η πολιτική
Στην πρώιμη και ύστερη φάση της ζωής του
Γιώργος Ανδρειωμένος
Εκδόσεις Ι. Σιδέρης
158 σελ.
Τιμή € 15,00
