Οι Σλάβοι αποτελούν το τελευταίο κύμα της λεγόμενης μεγάλης μετανάστευσης των λαών στην Ευρώπη. Εκκινώντας από την κοιτίδα τους, κάπου μεταξύ των βόρειων Καρπαθίων και του ποταμού Δνείπερου, εγκαταστάθηκαν στη βόρεια, την κεντρική και τη νοτιοανατολική Ευρώπη για να εμφανιστούν στον ελλαδικό χώρο κατά τις πρώτες δεκαετίες του 6ου αι. μ.Χ. καλύπτοντας το δημογραφικό κενό που παρουσιάστηκε στη βαλκανική χερσόνησο τα χρόνια της παταγώδους κατάρρευσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Αυτή την εποχή σημειώνονται βαρβαρικές επιδρομές, σεισμοί και τρομερές επιδημίες πανώλης που θερίζουν τον πληθυσμό, ο οποίος μόνο στην Κωνσταντινούπολης μειώνεται κατά 40%. Στο κενό που άφησε η ραγδαία συρρίκνωση των ελληνικών πληθυσμών έρχονται να εγκατασταθούν οι Σλάβοι αναζωογονώντας την ανθρώπινη δραστηριότητα. Οι περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν ήταν η Πελοπόννησος, η Θεσσαλία και, κυρίως, η Μακεδονία.

Όπως έρχονταν απ’ τον βορρά, αντίκριζαν με δέος σχεδόν θρησκευτικό τα κραταιά τείχη της Θεσσαλονίκης και η αχλή της πρώτης συνάντησής τους με την πόλη θα παραμείνει ανεξίτηλη στη συλλογική τους συνείδηση, αποκτώντας διαστάσεις μυθικές. Κατά μια ερμηνεία, εκτός από εδάφη καλλιεργήσιμα αναζητούσαν με πάθος ένα άλλο πολύτιμο συστατικό της διατροφής, εξαιρετικά σπάνιο εκείνη την εποχή, το αλάτι (σύμφωνα με μαρτυρίες του 7ου αι. μ.Χ. υπήρχε πλήθος μεγάλων αλυκών γύρω από την πόλη). Η Θεσσαλονίκη θεωρείται η κοιτίδα του γραπτού τους πολιτισμού, ενώ στην κουλτούρα τους έκδηλη είναι η ευγνωμοσύνη για τους Θεσσαλονικείς αδελφούς Κύριλλο και Μεθόδιο και τον μνημειώδη επιστημονικό άθλο της δημιουργίας της πρώτης γραπτής γλώσσας του σλαβικού κόσμου με τη χρησιμοποίηση συμβόλων βασισμένων στον αλγεβραϊκό συμβολισμό, μια ανακάλυψη των Αλεξανδρινών μαθηματικών που ανασύρθηκε απ’ τη λήθη ύστερα από πέντε αιώνες λησμονιάς, χάρη στις εργώδεις προσπάθειες σπουδαίων Βυζαντινών λόγιων, όπως ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Λέων, ο επιλεγόμενος Μαθηματικός.

Το πρόβλημα κατά τον συγγραφέα ξεκινά όταν οι λαοί, προσπαθώντας να δικαιώσουν τις σύγχρονες ιδεολογίες τους, χρησιμοποιούν απεικονίσεις στο παρελθόν εντελώς ανιστόρητες, σε εποχές όπου οι εθνικισμοί με τη σημερινή έννοια ήταν κάτι εντελώς άγνωστο και ξένο, και η κουλτούρα συμβίωσης λαών ολότελα διαφορετικών ήταν πολύ περισσότερο αρμονική.

Ο Φαίδων Μαλιγκούδης έχει εντρυφήσει όσο λίγοι Έλληνες επιστήμονες στη μελέτη της εγκατάστασης των σλαβικών πληθυσμών στον ελλαδικό χώρο και της βαθμιαίας εθνογλωσσικής τους αφομοίωσης. Τούτο κατέστη δυνατό ύστερα από μακροχρόνιες σπουδές της Ιστορίας της Ανατολικής Ευρώπης στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης, όπου είναι και διδάκτορας, αλλά και κατόπιν μια καριέρας ακαδημαϊκής σε πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Αμερικής, καθώς και στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου παρέδιδε το μάθημα της Ιστορίας και του Πολιτισμού των Σλαβικών Λαών.

Βασική πηγή που χρησιμοποιεί για να τεκμηριώσει τις υποθέσεις και τα συμπεράσματά του, η πιο αντικειμενική κατά τη σκέψη του, είναι η γλώσσα, στο σώμα της οποίας βρίσκονται αντικειμενικά τεκμήρια επιβίωσης στοιχείων που κατά κάποιον τρόπο απολιθώθηκαν στο καθημερινό λεξιλόγιο. Μια σειρά από λέξεις μαρτυρούν την αναπόφευκτη σφυρηλάτηση και αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών μέσα στο καμίνι της συνύπαρξης αιώνων, όπως τα τοπωνύμια Ηγουμενίτσα ή Ζαγόρι, μια σειρά από μικροτοπωνύμια που απαντώνται μέχρι σήμερα ανά την Ελλάδα αλλά και λέξεις γεωργικής ορολογίας όπως σβάρνα, κόσα, κόρα, καρβέλι (στρογγυλό ψωμί στα σλαβικά), ρούχο και άλλα πολλά. Ένα ακόμα πολύ σημαντικό στοιχείο που μαρτυρά την επιρροή του λαού αυτού είναι οι υπερβατικές παγανιστικές τους δοξασίες, που παρέμειναν ζωντανές στην προφορική παράδοση και στους θρύλους σλαβικής προέλευσης, όπως η μόρα ή ο βρικόλακας.

Στην έρευνά του ο συγγραφέας επίσης χρησιμοποιεί πηγές από παλαιότατα βυζαντινά εγχειρίδια πολεμικής τέχνης, όπως το Στρατηγικόν  του Ψευδομαυρικίου, αφηγήσεις ανωνύμων όπως αυτή του Ψευδοκαισάριου, ενός καλόγερου από τη Βιθυνία, βίους αγίων όπως αυτοί του Γρηγορίου Δεκαπολίτη και του Νίκωνος του «Μετανοείτε», κείμενα Εβραίων περιηγητών του Μεσαίωνα και χρονικά μοναχών γραμμένων στα λατινικά. Χρησιμοποιεί επίσης ένα από τα παλαιότερα σλαβικά κείμενα που συντάχθηκε στο Κίεβο το 1113, το Χρονικό του Νέστορος, αλλά και άλλες πηγές περισσότερο γνωστές, όπως το Βιβλίο των Θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου, όπου αναφέρεται η θαυματουργή συμβολή του Αγίου που απέτρεψε την πρώτη απόπειρα των Σλάβων για την ίδρυση ενός μορφώματος κρατικού με κέντρο τη Θεσσαλονίκη. Σύμφωνα με την πηγή αυτή, όλοι οι κάτοικοι, ακόμα και οι άφθοροι Εβραίοι  που κατοικούσαν από τότε στη συμπρωτεύουσα, αξιώθηκαν να δουν τον Άγιο να περιφέρεται καβαλάρης στα τείχη τρέποντας σε φυγή τους αλλόφυλους Σλάβους που ενδημούσαν κυρίως στην ενδοχώρα. Τέλος, ο συγγραφέας προσφεύγει για την εργασία του σε μοναχολόγια, μολυβδόβουλα και χρυσόβουλα αυτοκρατορικά που διασώθηκαν σε μονές του Αγίου Όρους προσφέροντας πληροφορίες πολύτιμες, όπως επίσης και σε μια σειρά από τις λεγόμενες Νεαρές, τα νομοθετικά μέτρα δηλαδή της ξακουστής Μακεδονικής δυναστείας κατά τον 10ο αιώνα.

Έχοντας αφιερώσει όλη τη ζωή του στη μελέτη των λαών της Ανατολικής Ευρώπης, ο Φαίδων Μαλιγκούδης, όσο πιο ψύχραιμα και μεθοδικά γίνεται, προσπαθεί να ανιχνεύσει την προϊστορία που οδήγησε σε στρεβλώσεις ιστορικές οι οποίες διαρκούν μέχρι σήμερα και αποτέλεσαν αιτία πολλαπλών αντιπαραθέσεων, διχογνωμιών, εντάσεων και συγκρούσεων, που απογειώνονται επικίνδυνα σε εποχές έξαρσης των εθνικιστικών παθών. Οι γειτονικοί λαοί στην προσπάθειά τους να τεκμηριώσουν την ιδιαιτερότητα και την ιδιοσυστασία τους, όπως έχουν κάθε δικαίωμα, κατέφυγαν σε ερμηνείες και κατασκευές αυθαίρετες. Οι Βούλγαροι, για παράδειγμα, χρησιμοποιούν ως ορόσημο για το έθνος τους την επινόηση σε παλαιά δημοφιλή, λαϊκή αφήγηση, τη λεγόμενη Solunskalegenda(Θεσσαλονίκεια αφήγηση), που παρουσιάζει τους Κύριλλο και Μεθόδιο να αφηγούνται ως Βούλγαροι έχοντας λησμονήσει την ελληνική γλώσσα. Τέτοιες κατασκευές όμως απλά συντηρούν το πνεύμα ενός επεκτατικού εθνικισμού που αποδείχθηκε καταστροφικός τους περασμένους αιώνες, απολήγοντας σε μια αλυσίδα ατελέσφορων διενέξεων. Κι ούτε βοηθούν την αρμονική συνύπαρξη των δυο λαών αλυτρωτικές ιδεοληψίες, που θεωρούν τη Θεσσαλονίκη και τον ευρύτερο χώρο ως το ιστορικό λίκνο του έθνους τους.

Σε τελική ανάλυση και παρ’ όλες τις επιδράσεις, η νεοελληνική εθνική συνείδηση δεν επηρεάστηκε σε βάθος από την παρουσία των Σλάβων κι ούτε μπορεί κάποιος, όσο καλόπιστος κι αν είναι, να εντοπίσει βαθιές επιρροές στη μορφολογία, το συντακτικό και τη φωνολογία της νεοελληνικής γλώσσας. Ο Ουμπέρτο Έκο έχει πει ότι «…ο Μεσαίωνας παραμένει ακόμα ολοζώντανος. Τα προβλήματα του παρόντος, οι τρόποι της επικοινωνίας αλλά και της αντιπαράθεσής μας έχουν εμφανέστατη τη σφραγίδα από πρότυπα του Μεσαίωνα παρά από εκείνα της Αρχαιότητας... Την Ακρόπολη την επισκέπτεται κανείς ως μουσείο, ενώ οι ναοί του Μεσαίωνα εξακολουθούν να “κατοικούνται” από τους πιστούς». Μ’ αυτή την έννοια, οι χώροι όπου διαμορφώθηκαν όλες οι αντιλήψεις οι οποίες διέπουν τις σχέσεις και τις αντιλήψεις των γειτονικών λαών εξακολουθούν να λειτουργούν μέχρι σήμερα, για παράδειγμα ο ναός της Αχειροποιήτου, στον οποίο ο Λέων ο Μαθηματικόςεκφώνησε την ημέρα της εορτής του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου το 842 έναν περίφημο λόγο κατά του τότε κρατούντος εικονομαχικού δόγματος. Το πρόβλημα κατά τον συγγραφέα ξεκινά όταν οι λαοί, προσπαθώντας να δικαιώσουν τις σύγχρονες ιδεολογίες τους, χρησιμοποιούν απεικονίσεις στο παρελθόν εντελώς ανιστόρητες, σε εποχές όπου οι εθνικισμοί με τη σημερινή έννοια ήταν κάτι εντελώς άγνωστο και ξένο, και η κουλτούρα συμβίωσης λαών ολότελα διαφορετικών ήταν πολύ περισσότερο αρμονική.

Σλάβοι στη μεσαιωνική Ελλάδα
Φαίδων Μαλιγκούδης
Εκδόσεις Δέσποινα Κυριακίδη
248 σελ.
Τιμή € 18,00

Ο Απόστολος Σπυράκης είναι συγγραφέας και κριτικός.

Άλλα κείμενα:

• Ιβάν Μπούνιν: «Σκοτεινές αλέες»
• Ben Ansell: «Γιατί η πολιτική αποτυγχάνει»
• Ελένη Κ. Σπηλιώτη: «Εθνικός Διχασμός: Φιλοβασιλικοί εξόριστοι στη Σκόπελο»
• Πρόδρομος Doe: «Σκόρπια καρέ από τη ζωή του Αθανάσιου Πανταζή»
• Συλλογικό έργο: «Θάνος Μικρούτσικος: Κυνηγώντας την ουτοπία»

Twitter