Ντάνιελ Κλάιν: «Ταξίδια με τον Επίκουρο» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ
Το βιβλίο Ταξίδια με τον Επίκουρο του Ντάνιελ Κλάιν είναι το καλύτερο αντίδοτο στο άγχος της εποχής. Ο συγγραφέας του «αναζητεί τη φύση της ευτυχίας μέσα στο ελληνικό φως» και όχι στο σκοτεινό φαουστικό γραφείο του.
Στην Ύδρα, λοιπόν, του 1960, ο Κλάιν γοητεύεται από το φως, από τους ανθρώπους και από τον τρόπο ζωής τους. Χρόνια μετά, επανέρχεται για να μελετήσει τον Επίκουρο μέσα στο κατάλληλο περιβάλλον. Σαν σκηνοθέτης ανακαλύπτει το φυσικό ντεκόρ, πάνω από το λιμάνι, σαν αρχαίο θέατρο, με την ορχήστρα τοποθετημένη πλάι στη θάλασσα, όπου έρχονται και φεύγουν τα πλεούμενα. Εκεί, μπροστά στα μάτια του, εκτυλίσσεται σαν παράσταση η διδασκαλία του Επίκουρου, με πρωταγωνιστές τους κατοίκους του νησιού, οι οποίοι ερήμην του φιλοσόφου ζουν με επικούρειο τρόπο.
Τέσσερις συνταξιούχοι, ένας ψαράς, ένας δάσκαλος, ένας σερβιτόρος κι ο Τάσος, ένας δικαστής που έκανε σπουδές στο Λονδίνο και σταδιοδρόμησε στην Αθήνα, συνυπάρχουν. Διαφορά δεν υπάρχει ανάμεσά τους. Ο Τάσος δεν θέλει τίποτα από αυτούς, μόνο την παρέα τους. Μαζεύονται, λοιπόν, στην ταβέρνα του Δημήτρη. Με τον ήλιο να γέρνει στην απέναντι πελοποννησιακή στεριά, ο Κλάιν βλέπει τους Έλληνες φίλους του και συλλογίζεται αν αξίζει ο αγώνας να διατηρηθεί κανείς νέος, όταν είναι ήδη στην όγδοη δεκαετία της ζωής του. «Κάποιος από την παρέα του Τάσου κάνει νόημα στον Δημήτρη να φέρει άλλη μια κανάτα ρετσίνα και μεζέδες – ελιές, γεμιστά αμπελόφυλλα και σαλάτα από αγγούρι, γιαούρτι και σκόρδο». Όταν, πάλι, παίζουν πρέφα, ο συγγραφέας παρατηρεί την παρέα αλλά αναρωτιέται, ταυτόχρονα: «Πώς ζει κανείς με τον βέλτιστο δυνατό τρόπο τη ζωή του;» – που, άλλωστε, είναι μόνο μία; Ο Επίκουρος δεν πίστευε στη μετά θάνατον ζωή. Ποιες απολαύσεις έχουν διάρκεια; Ποιες είναι φευγαλέες και φέρνουν πόνο; Γιατί και πώς εμποδίζουμε τον εαυτό μας να ευτυχήσει;
Διότι η συμπεριφορά του Έλληνα επηρεάζεται από το DNA του, κληροδοτημένο και από το τοπίο και από την αρχαία παράδοση. Και τα φιλοσοφικά βιβλία του Κλάιν κάτω από το ελληνικό φως εξατμίζονται, αφήνοντας τον Επίκουρο ολοζώντανο να επιζεί στους απογόνους του.
Οι απαντήσεις στα ερωτήματα έρχονται φυσιολογικά μέσα από τις πράξεις, από τις συμπεριφορές και από τις συζητήσεις των συνδαιτυμόνων και συμπαικτών, αρχίζοντας από την απλότητα του φαγητού. Ο Επίκουρος δεν αναζητούσε την εξεζητημένη γεύση και δεν σπαταλούσε τον πολύτιμο χρόνο του στο πολύπλοκο μαγείρεμα. Ζούσε τη φιλοσοφία του. Στον Κήπο του, το υψηλότερο αγαθό ήταν η ευχαρίστηση. Ήταν ριζοσπάστης σε ό,τι αφορούσε το φύλο και την κοινωνική τάξη. Δεν απέκλειε τις γυναίκες και, βέβαια, δεν συνέβαινε τίποτα από αυτά που κουτσομπόλευαν οι Αθηναίοι. Στη διδασκαλία του ευτυχής είναι ο γέρος που έχει ζήσει καλή ζωή και έχει αράξει στο λιμάνι, όπως ο συγγραφέας κάτω από την τέντα του Δημήτρη, γιατί ο νέος έχει πολλά να δει και να αλλάξει πεποιθήσεις. Ο Επίκουρος λέει ότι είναι ματαιότητα να πασχίζει κανείς συνεχώς, το σήμα κατατεθέν των συγχρόνων μας που τρέχουν να προλάβουν ό,τι δεν έκαναν στα νιάτα τους. Κι έτσι, δεν έχουν καιρό να απολαύσουν χαλαρά απογεύματα με φίλους, να ακούσουν μουσική, να ρεμβάσουν μπροστά στο «απέραντο τοπίο του παρελθόντος» τους. Και δεν θα τους δοθεί ποτέ ξανά αυτή η ευκαιρία.
Ο Επίκουρος διδάσκει ότι πρέπει να απελευθερωθούμε από τον κόσμο του εμπορίου και της πολιτικής. Οι πολιτικές έγνοιες κάνουν τη ζωή μας φυλακή. Παρατηρώντας την παρέα του Τάσου, θυμήθηκε την «καλβινίστρια» Ολλανδέζα γυναίκα του, η οποία κοίταζε βλοσυρά μια ομάδα πέντε Ελλήνων που ξεφόρτωναν νωχελικά ένα φορτίο μελιτζάνες χέρι με χέρι και ούρλιαξε: «Αυτοί δεν έχουν πάρει στα σοβαρά το ευρώ!». Το παράδειγμα με τα δύο τρένα που συναντιούνται στις βερικοκιές για να αποβιβάσει το ένα και να επιβιβάσει το άλλο τους ξένους που είχαν επιλέξει τη λάθος κατεύθυνση, είναι κάτι που δεν θα γινόταν ποτέ στην Ολλανδία. Ωστόσο, οι ταξιδιώτες απολαμβάνουν αυτή την αναποδιά –«κάθε εμπόδιο σε καλό»– χωρίς να συνειδητοποιούν την επικούρεια στάση τους. Και τότε ο Κλάιν βεβαιώθηκε πως αυτό ήταν το κατάλληλο μέρος για να στοχαστεί και να ζήσει τα γηρατειά του, να κάνει «αποκλιμάκωση» και να γευτεί τη γλύκα της ελευθερίας, αναγκαία για μια ευτυχισμένη ζωή. Να κρατήσει ένα κλαδάκι άγριας λεβάντας και να απολαύσει το άρωμά της. Να απολαύσει την παρέα των φίλων, χωρίς να περιμένει τίποτα από αυτούς. Να διαλέγει την παρέα μόνο για τη συζήτηση, όπως στο μακρύ τραπέζι του Κήπου και όπως στο σιδερένιο τραπέζι στην ταβέρνα του Δημήτρη.
Ο ήλιος δύει και η παρέα σταματάει το παιχνίδι για να απολαύσει το φινάλε της μέρας. Έτσι, σαν τέλος της ημέρας, έρχεται και ο θάνατος και δεν πρέπει να μας τρομάζει, γιατί όταν είναι αυτός δεν είναι η ζωή. Κι ας λέει ο Κίρκεγκορ ότι ο θάνατος είναι «εκτελεστικό απόσπασμα». Τα γηρατειά είναι ο καλύτερος καιρός για να σκεφτόμαστε φιλοσοφικά και οι πνευματικές απολαύσεις είναι σημαντικότερες από τις υλικές. Και με αναφορές σε τραγουδιστές και στίχους –«ρίξε το άσμα, Φράνκι» (απευθυνόμενος στον Φρανκ Σινάτρα, τον οποίο επικαλείται προς τεκμηρίωση των λόγων του)– καθώς και άλλους φιλοσόφους, και θρησκείες που συγκλίνουν ή αποκλίνουν από τις θέσεις του Επίκουρου.
Και η ζωή στην Ύδρα κινείται σε τέμπο αντάντε, ανεξάρτητα από την πολιτική ζωή στην Αθήνα. Το βάδισμά της υπαγορεύεται από το πετρώδες και ανηφορικό τοπίο. Είναι αργό, όπως το βάδισμα του ηλικιωμένου, και συμμετέχει σε μια καλαίσθητη χορογραφία γηρατειών. Κι ο πατέρας του Δημήτρη, που σπρώχνει τις χάντρες του κομπολογιού του σύμφωνα με τον ρυθμό που έχει μέσα του, είναι σαν διευθυντής ορχήστρας που ορίζει τον ρυθμό της ζωής του. Και όλα τα ζωντανά της εξοχής συμμετέχουν με τον ήχο τους σ’ αυτήν.
Και να τη, ζώσα η φιλοσοφία του Επίκουρου. Να πίνει κανείς το ούζο του στο ηλιοβασίλεμα (όπως κάνει τώρα η παρέα του Τάσου) ή να ζωγραφίζει κοπέλες πάνω στα αγγεία (όπως έκαναν οι αρχαίοι). Να αποδέχεται την αλήθεια του, να απολαμβάνει τη ζωή μαζί και τις ανατροπές της, «κάθε εμπόδιο σε καλό», και ας μη συνειδητοποιεί την επικούρεια στάση του. Διότι η συμπεριφορά του Έλληνα επηρεάζεται από το DNA του, κληροδοτημένο και από το τοπίο και από την αρχαία παράδοση. Και τα φιλοσοφικά βιβλία του Κλάιν κάτω από το ελληνικό φως εξατμίζονται, αφήνοντας τον Επίκουρο ολοζώντανο να επιζεί στους απογόνους του. Αν κάποιος σπουδαίος σκηνοθέτης μετέφερε στον κινηματογράφο το βιβλίο, θα έφτιαχνε τη φιλοσοφική σχολή του Επίκουρου, με τον τρόπο του Κλάιν, εφάμιλλη αυτής του Ραφαήλ.
Ταξίδια με τον Επίκουρο
Αναζητώντας τη φύση της ευτυχίας μέσα στο ελληνικό φως
Ντάνιελ Κλάιν
μετάφραση: Πέτρος Γεωργίου
Πατάκης
216 σελ.
Τιμή € 10,90
